Мифо-ритуальные традиции Монголии
Тексты интервью
18.08.2006
Местность Элсэн-тасархай, (граница Центрального, Булганского и Убурхангайского аймаков), монастырь Увгун-хийд (Өвгөн хийд),
Даваа, настоятельница монастыря
Беседа
Легенды об основнии и восстановлении монастыря
|
Бид 2006 оны 8 дугаар сарын 17-ны өдөр их үд орчим Улаанбаатар хотоос гарлаа. Монгол Улсын Төв, Булган, Өвөрхангай хэмээх гурван аймгийн заагт орших Элсэн тасархай гэдэг үзэсгэлэнт газар нар жаргах алдад хүрэлцэн очив. Тэндээс холгүй Хөгнө хаан уул сүндэрлэн, жаргах нарны туяанд хад асга нь улайран байлаа. Хөгнө хаан уулын өвөрт нэгэн сайхан хийд байдаг. Тэр хийдийхэн бас өөрийн гэсэн жуулчны баазтай. Голдуу сүсэгтэн олон тэр жуулчны баазад ирж хоноглох дуртай. Бид ч тэнд хоноод маргааш өглөө нь тус хийдийн тэргүүн Даваа гуайтай уулзав. С.Ю.Неклюдов гуай Даваа гуайд тавтай сайхан хонуулж, хүндлэн зочилж, сүм хийдээ үзүүлсэнд нь талархал илэрхийлэв. Тэгээд бид Даваа гуайтай ярилцлаа.
– Даваа гуай, Энэ хийд хэдийд байгуулагдсан, ямар түүх домогтой газар вэ?
– Бүр эрт 1600 онд энэ ууланд "Өвгөн хийд" (O’vgo’n hiid) гэж байжээ. Эрдэнэ цорж (Erdene tsorji) гэдэг номтой лам анх төвдөөс монголд улааны шашныг оруулж ирж, энэ хийдийг байгуулсан гэдэг. Тэгээд бурхан шашин дэлгэрсэн гэдэг. Ийм л түүхтэй газар.
– Хийдийг барихаас өмнө юу байсан бэ?
– Бүр эртний ийм нэг домог байдаг юм.
Ландарам (1) хааны үед Бурхан багшийн шавь, агуйд суудаг Паламбуубалдорж (Palambuubaldorj, Blama buu baldorji) гэдэг эрдэмтэй лам байжээ. Паламдорж (Palamdorji) (2) Ландарам хааныг дарж устгаад Төвдөөс гарч, Гүмбүмээр дайраад энэ ууланд зугатаж ирсэн юм гэдэг. Эндэхийн уул усны савдаг ч түүнийг угтан тосч авчээ. Баламбуубалдорж (Balabbuubaldorji) Ландарам хааны зүрхийг нь хар хадганд ороож, ганданг нь цуг авч ирээд энэ ууланд дарсан гэдэг. Энэ домгийг төвд номноос лам нар уншаад л ярьдаг юм. Энэ явдал хэдэн зуун жилийн өмнө болсон хэрэг.
Тэгээд дараа нь Эрдэнэ цорж (Erdene tsorji) улааны шашныг төвдөөс монголд оруулж ирж, "Өвгөн хийд"-ийг энэ ууланд байгуулж, монголд бурхны шашин дэлгэрчээ. Бурхны шашин дэлгэрсний дараа Өндөр гэгээн Занабазар (Undur geghen Zanabazar), Галдан бошигт (Galdan boshigt) хоёр бурхны ном үзэхээр хамт Төвд оронд явсан гэнэ. Ном сайн сурч ирээд хоёулаа хоёр талын хаан болсон гэнэ. Занабазар нь халхын хаан. Галдан бошигт ойрадын хаан болоод суутал Манж нар үймүүлж, манай талд дагаар ор хэмээн ятгажээ. Галдан бошигт: -"Манжийн талд орохгүй. Биеэ даана гэжээ. Ингээд Галдан бошигтын дайн эхэлжээ.
– Галдан бошигт энэ хийдтэй ямар холбоотой вэ?
– Галдан бошигт "Өвгөн хийд"-ийг шатаан нурааж, олон зуун лам нарыг нь хөгнөж байгаад алсан гэдэг. Түүнээс хойш энэ уулын нэрийг Хөгнө хан гэдэг болсон. Бид одоо хөгнө гэдэг үгэнд дургүй. Энэ уулаа одоо Хөгнө хаан гэж нэрлэн хэлэх ч дуртай биш. Хайрхан л гэж би хэлэх дуртай.
– Энэ хийдийг дахин сэргээхдээ Эрдэнэ зууг барих үед байгуулсан уу?
– Эрдэнэ
зуугаас өмнө байх аа. Сайн мэдэхгүй юм. Өндөр гэгээн Занабазар Галдан бошигтын шатаасан нурж сүйдсэн "Өвгөн хийд"-ийг дараа нь дахин сэргээж, Эрдэнэ хамбо гэдэг багшдаа энэ хийдийг байгуулж өгсөн юм гэнэлээ. "Өвгөн хийд" их эртний хийд шүү. Дээд "Өвгөн хийд" эндээс нэг км гаруй газар байсан. Одоо "Өвгөн хийд"-ийн туурь байдаг.
– Дахиад хэзээ "Өвгөн хийд"-ийг нураасан юм бэ?
Коммунист дэглэмийн үед монголын коммунист нам энэ хийдийг бүрэн устгасан юм. 1936-1937 оны үед энэ хийдийн эрдэмтэй, том лам нарыг нь баривчлан, Архангай аймгийн төв дээр аваачаад буудаж алсан. Залуу лам нарыг нь цэрэгт явуулж, сүм дуганыг нь буулгаж, бурхан тахилыг нь эвдэн бусниулсан. Тэгээд энэ хийдийг бүрэн устгаж юу ч үгүй болгож дуусгасан гэдэг.
– Таны аав лам хүн байсан уу?
– Миний өвөг эцэг энэ хийдэд шавилан сууж байсан юм. Аав минь намайг төрсөн дүүгээсээ өргөж авсан юм. Жинхэнэ сайхан лам хүн байсан.
– Төвд хүн үү, монгол хүн үү?
– Монгол хүн байсан.
– Энэ хийдийг хэзээ дахин сэргээсэн бэ?
– 1990 онд монголд ардачлал, шинэчлэл бий болж, ардачилсан хувьсгал ялсан. Шашин бурхан дахин сэргэсэн. Энэ сайхан боломжоор би энэ хийдийг сэргээсэн. Барихыг нь барьж, сэлбэхийг нь сэлбэж, дахин шинээр бүтээн босгосон. 1992 оноос эхлэн засаж сэргээсэн. Тэр үед юу ч байхгүй байсан юм. Туурь л байсан.
– Энд одоо олон хүн байдаг уу?
– Надаас гадна 2-3 лам байдаг. Миний отгон хүү лам. Отгон хүү маань одоо Англи улсад ном үзэж, англи хэл сурч байна. Охины нэг хүүхэд бас байдаг.
– Та Далай ламтай уулзаж байжээ?
– Би хоёр удаа Далай ламтай уулзсан. Энэтхэгт Далай багштай зургаа хамт авахуулсан юм. Далай багштан намайг их сайхан хүлээж авсан.
|
Мы выехали из Улан-Батора днем 17.08.2006. На закате приехали в местность Элсэн-тасархай, на границе трех аймаков – Центрального, Булганского и Убурхангайского. Вдали в лучах вечернего солнца краснели горы Хугну-хан, скалы и каменные осыпи. На южных склонах Хугну-хана расположен небольшой монастырь. У монастыря есть своя туристическая база. Там останавливаются в основном паломники, посещающие монастырь. Мы заночевали там, а утром встретились с настоятельницей монастыря Дава-гуай. С.Ю.Неклюдов поблагодарил Дава-гуай за предоставленный ночлег и показ монастыря. Мы стали беседовать с Дава-гуай.
– Дава-гуай, когда был основан ваш монастырь, известны ли какие-нибудь легенды об этой местности?
– Очень давно, около 1600 г. здесь был монастырь "Увгун-хийд". Говорят, что этот монастырь учредил ученый лама Эрдэнэ-цорджи, стремясь ввести в Монголии религию красношапочников из Тибета. Так был введен буддизм. Вот такая история у этой местности.
– А что было здесь до монастыря?
– Есть одна совсем старая легенда.
Во времена царя Ландармы (1) жил в пещере последователь Будды ученый лама Паламбубалдорж (Blama buu baldorji). Паламдорж (2) уничтожил царя Ландарму, затем бежал из Тибета, шел через Гумбум и прибыл в эти горы. Местные духи гор и рек встретили его. Баламбубалдорж, завернув сердце Ландармы в черный хадак, принес сюда, здесь, в этих горах и победил. Эту легенду ламы рассказывали, вычитав в тибетских книгах. все это произошло несколько сот лет тому назад.
Затем Эрдэнэ-цорджи привез из Тибета религию красношапочных сект и основал в этих горах Увгун-хийд, утвердив тем самым в Монголии буддизм. Рассказывают, что после введения буддизма Ундур-гэгэн Дзанабадзар (3) и Галдан-бошигт отправились вместе в Тибет изучать буддийское учение. Они хорошо обучились и стали ханами в двух сторонах. Дзанабадзар стал халхаским ханом. А Галдан-бошигт – ойратским. Только они стали ханами, как маньчжуры подняли смуту и стали требовать, чтобы они перешли к ним в подчинение. Галдан-бошигт сказал: "Не пойду к маньчжурам, буду сам по себе!" Так началась война Галдан-бошигта.
– Какое отношение имеет Галдан-бошигт к этому монастырю?
– Галдан-бошигт сжег и разрушил Увгун-хийд, погубил много сотен лам, связав их (хөгнөх). После этого эти горы стали называть Хугну-хан (Царь Петля). Мы не любим слово "привязывать петлей" (хөгнөх). Не очень любим произносить название этих гор Хугну-хан. Любим называть их Хайрхан (Священные).
– А когда восстановили этот монастырь? Когда строили Эрдэнэ-дзу?
– Кажется раньше, чем Эрдэнэ-дзу. Хорошо не знаю. Ундур-гэгэн Дзанабадзар (3) восстановил разрушенный и сожженный Галдан-бошигтом монастырь и поднес его своему учителю Эрдэнэ-хамбо. Увгун-хийд – старинный монастырь. Верхний Увгун-хийд находился в 1 км отсюда. Его основание сохранилось.
– А когда Увгун-хийд разрушили еще раз?
– При коммунистическом режиме монгольская коммунистическая партия разрушила этот монастырь. В 1936-1937 гг. арестовали всех крупных ученых лам этого монастыря. Их вывезли в центр Архангайского аймака и там расстреляли. Молодых лам отправили в солдаты, храмы разобрали, святые предметы разбросали. Этот монастырь уничтожили до основания. Ничего не осталось.
– Ваш отец был ламой?
– Мой дед был в этом монастыре ламой. Мой отец усыновил меня, взяв у своего младшего брата. Он был настоящим хорошим ламой.
– Он был тибетцем или монголом?
– Монголом.
– Когда же восстановили этот монастырь окончательно?
– В 1990 г в Монголии началась демократия, реформы, победили демократическая революция. Возродилась религия. Я использовала эту возможность и восстановила этот монастырь. Что было возможно, построила, что возможно, восстановила. Начала строить в 1992 г. В то время ничего не было. Только старое место.
– Много здесь людей сейчас?
– Кроме меня еще 2-3 ламы. Мой младший сын – монах. Мой младший сын сейчас в Англии учится, изучает английский язык. Еще есть сын дочери.
– Вы видели Далай-ламу?
– Два раза видела Далай-ламу. В Индии с учителем Далаем вместе сфотографировалась. Учитель Далай меня очень хорошо принял.
|
|
Магтал горе Хугну-хан
|
– Та "Хөгнө ханы магтаал" мэдэх үү?
– Мартжээ. Харин:
Баруун талаас нь харахад бадамлянхуан орон
Хойноос нь харахад хоньсом бодьсадын орон
Дээрээс нь харахад диваажингийн орон
гэдэг дуу байсан. Магтаалаас гадна ийм дуу байсан юм. Их сайхан намуун аятай дуу байсан" гээд тэр дууг аялж өгөв.
Тэр дууны үг нь:
Зүүхэн талаас нь харвал Улаан сахиусны (Ulaan sahiusnii) орон
Баруухан талаас нь харвал бадма лянхуан (badma lyanhua) орон
Хойхон талаас харвал хоньсом бодьсадын (honisom bodisad) орон
Зүүхэн талаас нь харвал Жүгдэрнамжилын (Zu’gdernamjiliin oron) орон
Дээхэн талаас нь харвал Диваажингийн (Divaazin) орон.
Иймэрхүү л үг аятай л байсан санагдана гэв.
Урдхан талаас нь харвал Улаан Жамсрангийн (Ulaan Zamsran) орон.
Баруун талаас нь харвал Бадамжунайн (Badamzunain) орон ч гэдэг.
"Баруун талаас нь харвал Бадамжунайн орон
Хойхон талаас нь харвал хонсимбодисадын орон
Зүүхэн талаас нь харвал Жүгдэрнамжилын орон
Урдхан талаас нь харвал Улаанжамсрангийн орон" гэдэг.
Хэдэн жилийн өмнө 16 Найдангийн нэг гэдэг Бакула (4) Кушок Бакүла ринбүчи Лувсантүвдэнчогнор (Kushok Bakula rinbuchi Luvsangtuvdenchognor) багшаас Жамсрангийн лүн тавьсны нь дараа Диваажингийн орон хаана байна вэ? гэж асуухад: – Диваажингийн орон энэ байна гэж манай Хайрханыг хэлсэн юм гэнэлээ. Энэ үг тэр "Дээхэн талаас нь харвал Диваажингийн (Divaazin) орон" гэдэгтэй таарч байгаа юм.
– Даваа гуай та нас хэд хүрч байна вэ?
– Нас дал гараад явж байна даа.
|
– Вы знаете "Магтал Хугну-хана"?
– Забыла. А вот была песня такая.
Посмотришь с запада – страна лотосов
Посмотришь с севера – страна бодхисаттвы Хонсим.
Посмотришь сверху – страна рая Диваджина.
Это была песня другая, отдельная от магтала. Очень красивая была песня, с приятным мотивом.
Напевает. Слова песни:
Посмотришь с восточной стороны – страна Красного гения-хранителя,
Посмотришь с западной стороны – страна лотосов,
Посмотришь с северной стороны – страна бодхисаттвы Хонсим,
Посмотришь с восточной стороны – страна Джугдэрнамджила,
Посмотришь сверху – страна рая Диваджина.
Такие слова, кажется, были. Пели и так:
Посмотришь с южной стороны – страна Красного Джамсарана,
Посмотришь с западной стороны – страна Бадамджуная.
Посмотришь с западной стороны – страна Бадамджуная,
Посмотришь с северной стороны – страна бодхисаттвы Хонсим,
Посмотришь с восточной стороны – страна Джугдэрнамджила,
Посмотришь южной стороны – страна Красного Джамсарана.
После того как перерождение одного из 16 найданов Кушок Бакула-ринпоче Лувсантувдэнчогнор (4) несколько лет назад дал здесь посвящение Джамсарану, его спросили: "А где находится рай Диваджин?" Он показал на наши горы Хайрхан и сказал: "Вот рай!". Его слова точно совпадают со словами песни: "Посмотришь сверху – страна рая Диваджина".
– Сколько вам лет, Дава-гуай?
– За 70.
|
19.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Амарсайхан, учитель русского языка
Беседа
Информанты и местные легенды
|
Бид Хужирт сумын дарга Р.Лхагвасүрэнтэй уулзав.
Цэдэндугар гуай нас барсан. Түүний хүүхэд Дашцэвэг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр ажилладаг. Генерал хүн байгаа. Ах дүүс нь энэ суманд Шанхын хүрээ хавиар бий гэж .
Жаал хочит Гончигийн Норжмаа гэж сайхан дуулдаг хүн байгаа
Амарсайхан гэж орос хэлний багш байсан домог түүх их мэддэг хүнтэй та нарыг танилцуулья гэв.
[Мандалговь аймагт Луус суманд хоёр хүнтэй уулзсан. Хуурч Өвөримогшолоос ирсэн. Их юм тэмдэглэж аваад Германд Орост хэвлүүлсэн]
– 60 -км газар хүн чулуу, Өндөр гэгээн Занабазарын өөрөө бүтээсэн соёмбо бий. Хүүхэн хутагтын домог, дууны тухай 33 мориноос гураваас бусад нь жороо гэсэн дуу бий. Домогт түүхэн дуу гэж яриагаа эхлэв. Замд хөгшчүүл бий. Хүн чулуу бий гэж биднийг дагуулж явахаар болов. Занабазар нэг хадны дэргэд хоносон. Хар соёмбо гарсан. Тэр Занабазар хийсэн. Далдын хүчээр өөрөө гарсан хар цэцэг гэж оросоор танилц уулав. Судлагдаагүй хэн ч бичээгүй гэж бидний өдөв
– 1963 1983 он хоёр удаа экспидец ирээд одоо хүн байна уу
– Одоо амьд хүн байхгүй үр хүүхэд нь энэ суманд байхгүй. Улаанбаатар руу шлжсэн. 96 настай Сампил гэж бий. Тэр мөн үү биш үү мэдэхгүй. Цэрэнбалжидын хүү генерал хүн байгаа. Энэ суманд бас хамаатан байхгүй байх. Асууя. Жанчив гэж ерөөлч хүн байж. Одоо бараг байхгүй.
Бүр байхгүй юу Артем асуув.
– Дэндэв өвөө Дэндэв гэж үлгэр мэддэг хүн байсан. Нас барсан. Ам Онолт гэж хүнтэй 195? Түүний хүүгийн хүүхэд Толь гэндэнг цээжээр мэддэг байв. Ам Онолт гуай аас Иоль Гэндэнг асууж авсан байх. Хүүхэд нь өөрөөр мэдэг байв. Авгай нь Хүрэн толгойн сүүдэр дууны газар Алаг толгой хүрэн толгой ойрхон шүү Хоёул харагдана.
Үлгэр ярьдаг хүн санахгүй л байна. Хүн орж ирэв.
Авгай нь тэтгэвэрт гарсан. Дунд сургуульд багш байсан. Тэтгэвэрт гэв Энэ бас ажил гэж байв. Номноос орчин үеийн үлгэр түүх ярьдаг. Миний нөхөр цуглуулдаг. Цэрэнбалжид генералын аав. Тэр морины цол бөхийн цол дууддаг байв. Одоо залуучууд бий. Хүрэмний тэнд хүн бий. Хэн билээ. Хэвлэгдээгү 'e9 аман домог бий. Хүмүүс мэднэ. Би та нарт хэвлэгдээгүй домог ярьж өгье. Би нэг ном бичиж байна. Бөх лам анхны даншиг хошуунд түрүүлсэн. Сайрт Шивэртээр нутагладаг. Мөөгийг нь авах гэтэл морио өргөөд мөгтэй ааваад ирсэн тэнхэтэй. Баруун хүрээ хаана гэсэн чинь хусны шүүс дусалж байсан. Гэ рийн гадаа ирэхээр бярыг үзэхээр бярууг эргүүлтэл би бас гээд эргүүлтэл хоёр тугалын эвэр үлдэж байжээ
7 настай байж Гамин ирсэн. Дулаан ууланд нутаглаж. Гамин иржээ. Зугатаж ой руу оржээ. Гал тавьсан морь малыг авчээ. Шөнө болжээ. Эцэг нь дахиад ууланд гарсан. Нохой хуцсан Чимээ гараад байжээ. Хуцаад Санжмятав гуай энэ домгийг ярьж өгсөн. 90 гаруй настай байхдаа 1980-аад оны үед. Одоо настан а 0лга.
Тэгээд бид явав.
|
Мы встретились в Худжирте с руководителем сомона Р.Лхагвасурэном. Цэдэндугар умер. Его сын Дашцэвэг работает советником президента Монголии. Генерал. Братья и сестры живут в этих местах в районе Шанхын-хурэ. Здесь проживает Гончигийн Норжмаа по прозвищу Жаал, которая хорошо поет. Обещал познакомить с учителем русского языка Амарсайханом. Он знает много легенд.
– В 60 км есть каменная баба. Есть соёмбо, сделанное самим Занабазаром. Есть легенда о Хухэн-хутухте, есть песня о 33 конях, из которых 3 иноходцы. Историческая песня. По дороге живут старики. Согласился отвезти нас к каменной бабе. Занабазар заночевал у одной скалы. Там появилось черное соёмбо. Это сделал Занабазар. Черный цветок, самопоявившийся, – сказал по-русски. Никто еще не писал об этом.
– В 1963 и 1983 гг. приезжали экспедиции. Сейчас есть те люди?
– В живых никого нет. Детей в этом сомоне тоже нет. Переехали в Улан-Батор.
Есть 96-летний Сампил. Он из тех или нет, не знаю. Есть сын Цэрэнбалжида, генерал. В этом сомоне их родственников, кажется, нет. Надо спросить. Был юролч Жанчив, сейчас, наверное, его нет.
Совсем нет? – спросил Артем.
– Был старик Дэндэв, который знал сказки. Умер. В 195? г. с человеком по имени Ам-Онолт… Сын его сына знал наизусть "Толь-гэндэн". От Ам-Онолт-гуая, кажется, записали "Толь-гэндэна". Сын сам тоже знал. Жена [говорила? пела?]: Тень Коричневой горы – место для песен. Пестрая гора и Коричневая гора близко расположены. Видны обе.
Не вспомню никого, кто бы рассказывал сказки. Вошел человек.
Жена вышла на пенсию. Была учительницей в средней школе. Была еще такая работа. Из книг рассказывать современные сказки и истории. Мой муж собирает. Отец генерала Цэрэнбалжида. Он славил коней, борцов. Молодежь есть. Есть несколько человек в окрестностях Хурэм. Как же их зовут? Неизданных 69(?) легенд есть. Люди знают. Я могу рассказать вам неизданную легенду. Я пишу книгу. Лама-борец победил на первом даншиг (жертвоприношение) в хошуне (?). Жил в Сайрт-Шивэ. Когда хотели забрать у него грибы (?), он поднял лошадь вместе с грибами и принес. Такой был силач. На вопрос, где находится Барун-хурэ, закапал березовый сок (?). Когда мерялись силой и крутили теленка двухгодовалого, он тоже крутанул, и в руках остались только два рога.
Когда ему было 7 лет, пришли гамины. Он жил в горах Дулан. Пришли гамины. Он убежал и спрятался в лесу. Они зажгли огонь, забрали коней и скот. настала ночь. Отец снова убежал в горы. Собаки залаяли, зашумели. Хуцаад Санжмятав гуай эту легенду рассказал. Когда ему было около 90 лет в 1980-х годах. Сейчас старика нет.
Мы уехали.
|
|
Аюуш
Легенда об олётском Шар-баторе
Легендарные силачи
|
Бор Дэлэг гуайн хамаатан байна Бууз Ламжав бууз хурдан чимдэг. Ханилсан хүний аав нь бууз Ламжав. Луваанжалба манай гэргий. Ламжав гуай нас барсан. Бор Дэлэгийн хүү аймгийн арслан Дэмчиг нас барсан. Гац хүү Цэдэнсодном Хужирт сумын төвд хувиараар ажил эрхэлдэг. Дэлэгийн хүүгийн хүү Хүжирт сумын төвд байна. Одоо 45 дөч хүрч байгаа хүн бий. Эхнэр нь сумын төвд ерөнхий эмч.
– Жанчив 1964 онд 72 настай ерөөлч Хоршоо ухна Осорын хамаатан Галгүй Жанчив гэдэг байсан байх. Хүү нь бөөрөнхий Цэнд гэж ная орчим настай хүн бий. Их сүрхий хууч хөөрдөг. Андахгүй. Цэнд гуай нэг удаа манай ээж 83 настай нас барсан. Дагзанд нь 3 хар үс бусад нь буурал Сандагдорж гуай 5 хар үстэй үлд_ f1эн байсан гэж ярьсан шүү. Ийм ажигч хүн дээ. Орой эрт ирвэл уулзуулья гэв.
Их монголын ачтай Аюуш гуайтай уулзав.
Түүний аав нь "хасын хүү Галсанравжаа гэдэг сахилын нэртэй Шаравжамц ямар ч атан тэмээ, эмнэг догшин морь малыг гараа хүрсэн газраас базан барихад тэмээ нь бахираад хэвтдэг адуу нь шээс алдан зогсдог байжээ. Шаравжамцын хүч тэнхээний тухай яриа түүний нутаг хошуу Түшээт хан аймга 8йн Далай гүн Алтан хуягийн хошуу, одоогоор бол Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутгаар тархжээ.
Тэр 2 м гучин зургаан см өндөр, шуу дөрвөлжин, гар том бгөөд урт өвдөг том гартаа өртсөгийг татан авчраад хөлдөө таарсан бүхнийг цохих тэнхээтэй ясны бөх хүн. 1877 онд төрсөн. 1900 онды найман сард 1032 бөх баридахад 7 давж наймын даваанд Лувсанжамбаа арсланд өвдөг шороодож заан цол авсан. 1904 оны даншигийн наадамд 1059 бөх барилдахад 9-ийн даваанд Боржгин Сэцэн вангийн Чүлтэм арсланд хүчээр буулгуулжээ.
1907 онд гомдоод ирэгүй нутгтагтаа. 1908 онд даншигт 1032 бөх баридахад наймын даваанд Намхай аварга амлан авсан бөгөөд залуу арсланг бас албаар буулгуулжээ. Даншиг 1908 онд хоёр удаа болж 960 бөх барилдаж долоогийн даваанд Лувсанжамбаа аваргад унажээ 1911 оны даншгийн их наадамд 1032 бөх барилдаж богдын шавь болсон улан зоог шуудгаа өмсөн дэвэн дэлсээр арваннэгийн даваанд Гэндэндаржаа арсланг орхиж 34 насандаа арслан цолтой анх удаа түрүүлж аварга цол авчээ.
– Сайн ерөөлч байна уу? Сонссон уу хэн байна?
– Энэ хавьд алга. Дээр үед сайхан ерөөл тавьдаг хүн байсан. Дулааны Хяртад хүн чулуу Хуурай бугат даваад хүн чулуу бий. Цэжин тал нь Улаан хадад бий. Сахилдагтайн өвөлжөөний цаана хөтөл дээр агуйрхууд Хуурай хоолойн аманд байдаг байсан. Одоо хүслээ хэлдэг ойрын жилд гурван жилд эргэж очдог
Хар хад хавтгай сүг зурагтай. Соёмбот цохио. Нурамтат олон жил өвөлжсөн. Дуулаагүй юм байна. Үзсэн байтугай дуулаагүй. Цагаан нуур явах замд соёмбо өөрөө ургасан юм гэсэн. Бөөгийн цохио бөө далавчтай хоттой хонин дээр буудаг байсан гэсэн.
Би хүн дагаад Аюуш гуай сайн адуучин Баатрын түүхтэй. Хар бух тай холбоотой Өлийн овон дэр гарахад ӨӨлдийн шар баатрыг тас харвасан гэдэг. Өлийн даваагаар нар тусаж байхад өөлдийн цэргүүд цувж байхад Шижир баатар харвахад толгой нь боль боль боль гэж өнгөрсөн оросоор ярив. Тэгээд тэр газрыг нь
Өвгөн аав зодог тайлсны дараа нэг барилдаж эмээл морь нь бий. Багийн наадам дээр Бүрдийн хавтгайд. Өвгөн аавыг гаргана гээд хоёр гурав даваад ойчсон. Их монгол Шаравжамцын ач хүү Аюуш гуай ингэж ярив.
Шижир баатар Өлийн даваан дээр алдах юм бол Өөлдийн шар баатарыг дийлэхгүй байв. Худагт толгой нь орсон. Өвдөхийн худаг гэдэг.
Дулааны ард том толгой байдаг 5 ын цагаан данх шиг Өлзий орших үзсэн. Өөлдийн шар баатрын толгой гэж ярьдаг. 1980 оны үед Өлзий орших ярьсан. Тэр гавал бол шар баатрын толгой гэж ярьдаг домог бий.
– Хүн чулууны тал нь яагаад Харвасан гэдэг юм. Нум сумаар харвсан уу.
– Тэгсэн. Хэн харвасан нь тодорхой биш. Амьд байхад нь харвасан байх. Өөдөөс нь харуулж хоёр хөтлийн газар таьсан. Бөгсөн талыг нь үзээгүй. Сандагийн Бадрах тэр хавийн юм мэднэ. Асгатын энгэрийн хүн болхоор сайн мэднэ дээ. Бадрах ерөөс тэр хавийн хүн. Өөр настангүй Муу Сүх байсан бол мэднэ. Адуу харснаас чулуу харсан биш дээ гэж Амарсайхан гуай ярив.
Аюуш гуайн зээ нар энэ жил Хархоринд 11-р ангид орно.
Өвөгийн тухай Шаравжамцын тухай мэдэх үү Их монгол мэр сэр уншиж байсан. Монгол бөх номд бий. Та нар үзээд байгаа юу. Хоёр ном байсан. Дэндэвийн Пүрэвдорж Бүрдний тэр ном бичсэн
Би өвөөг 70 хүрэхэд 13 тай байсан. Удамд бөх Отгон дүү Дэмбэрэлсамбуу аваарт орсон чөлөөт үндэс улсын начин болсон. Цэрэнтогтох миний дүүгийн найз. Тэр овоо барилдаж байсан юм. Цэрэнтогтох л амьд үлдсэн юм. Өвгөн аавын хоёр хонгор шарга морь унадаг мал хөрөнгө овоо Шарлингийн зайдан морь унасан хүн ирж явна гэдэг байсан. Том морио сонгоод унаж байхад Би 13 дөрөө нь жигтэйхэн Хангарьд бүүргэн дээрээ хадсан байсан ер нь том хүн байсан. Бүрдний Доо андь 20 гаруй өвгөн эцэг 70 алцайж гараад хоёр гар нь дэвээд Улс хөгшин хүн зовоогод яах нв вэ доогуур нь харватал шилэн дээр. Болж болж өвгөнийг зовоогоод гэж байв. Би номонд муу мал мал л маллаж сурсан. Илээл том морио унахад зайдан хүн ирлээ гэдэг байв.
|
Родственник Бор Дэлэг-гуая. Бууз Ламжав. Он быстро лепит бозы (бууз). Отец жены Бууз Ламжав. Моя жена Луваанжалба. Ламжав гуай умер. Сын Бор Дэлэга аймачный лев Дэмчиг умер. Один сын Цэдэнсодном в центре сомона Худжирт работает. Сын сына Дэлэга живет в центре Худжирта. Сейчас ему 45. Его жена – в центре сомона главный врач.
– Жанчив в 1964 г. – это, наверное, Галгуй Жанчив, родственник юролча Хоршоо-ухна Осора, которому 72. Его сын – Бооронхий Цэнд, которому около 80. Рассказывает истории, были. Я его знаю. Цэнд-гуай рассказывал однажды. Моя мать умерла в 83. На затылке у нее 3 волоска были черными, остальные седые. У Сандагдорж гуая осталось 5 черных волос. Такой был наблюдательный. Если вечером рано приедете, встретимся.
Встретились с Аюуш гуаем, "принесшим великую пользу" Монголии.
Его отец Хасын хуу Галсанравжаа. Это его ламское имя. Мирское имя Шаравжамц. Если он хватал самца верблюда, строптивого коня, верблюд валился, крича, конь мочился и останавливался. Рассказы о силе Шаравжамца распространены по всем его родным местам – хошуну Далай-гуна Алтан-хуяга Тушэтухановского аймака, или современному сомону Бурд Убурхангайского аймака.
Он был 2 м 36 см роста, квадратный, руки огромные и длинные, колени большие. Он мог поднять все, что попадалась под руку, ударить ногой все, что попадалось под ногу. Был такой сильный борец. Родился в 1877 г. В 8 месяце 1900 г. боролись 1032 борца, он прошел 7 кругов, в 8 круге боролся с лувсанжамбаа арсланом и коснулся земли коленом. Получил звание заан (слон). В 1904 г. на надоме даншиг боролись 1059 борцов. В 9 круге он проиграл Боржгин Сэцэнвангийн Чултэм арслану. В 1907 г. обиделся и не приехал на родину. На надоме даншиг 1908 г. боролись 1032 борца, в 8 круге Намхай аварга победил по сговору (амлан авсан ?), и молодого арслана заставили сдаться. На даншиге 1908 г. боролись 960 борцов, в 7 круге был побежден Лувсанжамбаа аврагом. В 1911 г. на надоме даншиг боролись 1032 борцов, надел красный борцовский костюм шабинаров богдо, в 11 круге победил Гэндэндаржаа арслана и в 34 года, имея звание арслана, первый раз стал победителем аврага.
– Знаете хороших юролчей? Слышали о таких? Кто в этих местах есть?
– Здесь никого нет. Раньше были. Каменные бабы есть в Дулааны Хярт, за перевалом Хуурай Бугат. В Цээжин Тал Улаан Хад. В пади Хуурай хоолой в горах за зимником Сахилдагтай. Сейчас стали ходить туда и говорить желания. В Хар Хад есть наскальные магические рисунки. Есть утес с соёмбо. В Нурамте много лет проводил зиму. Не слышал. Не только не видел, но и не слышал. По дороге в Цагаан нур есть соёмбо, оно само появилось. Есть утес шамана. Говорят, раньше шаман с крыльями спускался на овец в загоне. (Дальше отрывочно – А.Ц.)
Я вместе с человеком пошел. Аюуш гуай хороший табунщик. Имеет героическое прошлое. Связанное с Хар Бух. Рассказывают, когда взошел на Улийн обо, выстрелил в олётского Шар батора. Когда поднялось солнце на перевалом Улийн дава, показалась цепь олётскийх солдат. Шижир батор выстрелил, и голова отлетела – боль-боль-боль (рус.) И эту местность.
Когда дед снял борцовскую одежду и перестал бороться, он один раз еще поборолся. Есть его седло. На надоме бага в Бурдийн хавтгай. Деда победить хотел и два-три раза нападал, но упал. Аюуш-гуай, внук "Их монгола" Шаравжамца рассказал.
Шижир батор сказал, что если упустит на Улийн даваа, то олётского Шар батора не победит. В колодец голова попала. Называют колодцем боли (Овдохийн хуадг). За Дулаан есть большая голова, как белый чайник за 5 тугриков(?). Олзий орших видел. Говорят, это голова Олётского Шар батора. Олзий орших рассказывал в 1980-х гг. Этот череп – голова Шар батора. Такая есть легенда.
– Почему называют степь каменных баб Харвасан (Прострелянная)? Прострелили из лука?
– Да. Кто прострелил, не ясно. Прострелил, когда был живой (?). Прямо напротив поставил два холма. Сзади не видел. Сандагийн Бадрах знает все про те места. Он родом с южных склонов Асгата. Он должен хорошо знать. Бадрах вообще из тех мест. Других стариков нет. Если был бы Муу Сух, он бы рассказал. Я же смотрел за табунами, а не за камнями, – рассказал Амарсайхан гуай.
– Внук Аюуш гуая в этом году идет в Хархорине в 11 класс.
– Что вы знаетет о деде о Шаравжамце. Их монгол: читал немного. О нем есть в книге о монгольских борцах. Вы смотрели? Было две книги. Дэндэвийн Пурэвдорж написал ту книгу о Бурд.
Когда деду было 70, мне исполнилось 13. Наследственный борец младший сын Дэмбэрэлсамбуу попал в аварию. Был начином при свободной власти. Цэрэнтогтох – друг моего младшего брата. Он неплохо боролся. Остался один Цэрэнтогтох. Ездил на двух рыжих скакунах нашего деда, был довольно зажиточный, про него говорили: едет человек без седла на Шарлингском коне. Когда он на своем большом коне ездил, мне было 13 лет, стремена огромные, как будто птица хангаруди на седельной луке, такой был большой человек. Более 20 дедушек учеников младших классов в Бурде, когда 70 [школьников?] вышли, расставив ноги и хлопая руками, [сказали?]: зачем нас стариков мучить, низко стрельнешь и в лоб… Вот так-то стариков мучить. Я учености не знаю, пас скотину. Когда садился на своего коня, едет без седла, так говорили.
|
20.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Уранбилэг, учительница монг. языка и лит-ры и ее муж, учитель физики
"Эрхий-мэргэн"
|
Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын төвд амьдардаг, Хужирт сумын 10 жилийн дунд сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын багш, 47 настай Уранбилэг, түүний нөхөр физикийн багштай Артем Козьмин, Дайриймаа нар ярилцав. Уранбилэг багш шавь нартаа "Болдоггүй бор өвгөн" , "Цуутын цагаагч гүү", "Эрхий мэргэн" зэрэг монгол ардын үлгэр болон орос ардын үлгэр, Крыловын ёгт үлгэрийг номноос ярьж өгдөг гэж ярив. А.Козьминий хүсэлтээр Уранбилэг багш "Эрхий мэргэн" гэдэг домог үлгэр ярьж өгөв.
А. Хувилбар
Эрт урьд цагт нэг мэргэн харваач байжээ. Энэ дэлхийд долоон нар гарч, маш их халуун төөнөж, ган гачиг болж гэнэ. Эрхий мэргэн дээр хүмүүс очиж, долоон нарыг харваж өгөөч гэжээ. Эрхий мэргэн харсанаа харвадаг, онилсноо онодог мэргэн харваач гэнэ. .
Эрхий мэргэн харваач: – Би долоон нарыг долоон сумаар харваад онож чадахгүй бол эрхий хуруугаа огтлоод, эр хүнээ байгаад, хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй, харанхуй нүхэнд амьдарна гэж андгай тангараг тавьжээ. Өглөө болж, хүмүүс ирэхэд Эрхий мэргэн долоон нарыг харвах гэж бэлдэж байв. Тэгээд Эрхий мэргэн зургаан сумаар зургаан нарыг харваж устгаад долоо дахь нарыг харвах гэж байтал дундуур нь шаазгай шувуу ороод долоо дахь нарыг харваж чадсангүй гэнэ. Нар уулын цаагуур оржээ. Эрхий мэргэн уурлан шаазгай шувууг хөөсөн боловч морь нь гүйцсэнгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Эрхий мэргэн бас уурлаад сүүлчийн үлдсэн сумаараа мориныхоо хөлийг тас харважээ. Түүнээс хойш морь нь алагдаага гэдэг амьтан болжээ. Алагдааганы урд хоёр хөл богино байдгийн учир тэр гэнэ.Эрхий мэргэн хэлсэн ёсоороо хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй, тарвага болоод харанхуй нүхэнд амьдардаг болжээ. Тарваганы далны хооронд хүн мах гэж байдаг. Түүнийг хүмүүс Эрхий мэргэний мах гээд одоо иддэгүй юм.
– Уранбилэг багш аа. Та үлгэр домгийг сургуулиас гадна өөр газар ярьж өгдөг үү.
– Социализмын үед зуны амралтаараа малчдын ферм дээр хүүхдүүдэд зуны сургалт-хичээл зохион явуулдаг байсан. Энэ үед хүүхдүүдэд үлгэр их ярьж өгдөг байсан.
Манай сургуулийн Санждорж багш үлгэр домог сайн мэднэ. Би сурагчдаар аман зохиолын хичээлээр реферат хийлгэдэг байсан. Манай сургуулийн монгол хэлний Санждорж, Баяндуулах багш нар л надаас илүү ардын аман зохиол мэднэ. Бас сурагчдаар хууч яриа цуглуулуулж, "Шунхлайн домог" зэргээр бяцхан ном хийлгэдэг байсан.
– Хүүхэд, залуу байхдаа сонсож байсан үлгэр, инээдмийн болон аймшигийн үлгэрийг одоо та мэдэх үү.
– Санаанд орохгүй байна.
|
Дарийма и Артем Козьмин беседовали с учительницей монгольского языка и литературы десятилетней школы в сомоне Худжирт, проживающей в центре сомона Худжирт Убурхангайского аймака 47-летней Уранбилэг и ее мужем, учителем физики. Уранбилэг сообщила, что рассказывает ученикам сказки "Непутевый сивый дед" ("Болдоггүй бор өвгөн"), "Эрхий-мэргэн", а также русские сказки и басни Крылова. По просьбе А. Козьмина рассказала "Эрхий-мэргэн".
Вариант А (Уранбилэг)
Давным-давно жил-был один стрелок. На этой земле вышло 7 солнц, стало очень жарко, наступила засуха. Люди пришли к Эрхий-мэргэну и попросили выстрелить в 7 солнц. Эрхий-мэргэн был такой меткий, что стрелял во все, что видел, попадал, туда, куда метил. Эрхий-мэргэн поклялся: "Если я не смогу прострелить 7 солнц 7-ю стрелами, я отрежу себе большой палец, перестану быть мужем, не буду пить прозрачную воду, не стану есть прошлогоднюю траву, буду жить в темной яме!" Настало утро, пришли люди, Эрхий-мэргэн приготовился прострелить 7 солнц. Эрхий-мэргэн прострелил 6-ю стрелами 6 солнц и только собрался стрелять в 7-е, как перед ним пролетела сорока – не смог он прострелить 7-е солнце. Солнце зашло за горы. Эрхий-мэргэн рассердился, погнался за птицей, но конь его догнать ее не смог. Снова Эрхий-мэргэн рассердился и последней стрелой прострелил ноги своего коня. После этого его конь стал тушканчиком. Вот отчего у тушканчика передние ноги короткие. Эрхий-мэргэн, как и поклялся, не стал пить прозрачную воду, есть прошлогоднюю траву, превратился в тарбагана и стал жить в темной яме. У тарбагана между лопаток есть место, называемое человеческое мясо. Люди говорят, что это мясо Эрхий-мэргэна и не едят его.
– Уранбилэг багша! Вы рассказываете легенды где-нибудь за пределами школы?
– При социализме во время летних каникул на скотоводческих фермах мы организовывали занятия для детей. Тогда я часто рассказывала детям сказки.
Санждорж багш из нашей школы знает много сказок. Я на уроках по фольклору просила учеников писать рефераты. Учителя монгольского языка Санждорж и Баяндуулах из нашей школы знают больше меня. Я просила учеников собирать предания и мы делали сборник "Шунхлайские легенды".
– А помните сказки, которые слышали в детстве, смешные или страшные истории?
– Не приходит в голову.
|
|
Джамбалдорж
|
– Өчигдөр бид Жамбалдорж гэдэг нэртэй хүн чулуун дээр очсон. Та тэр хүн чулууны домогийг мэдэх үү
– Тэр хүн чулууг шүтвэл үхэрт үхрийн өвчин хүрдэггүй гэж ард түмэн ярьдаг. Үхрийн өвчин гарсан үед үхрээ тэр аманд аваачаад хийчихдэг байжээ. Тэр хүн чулууг "Үхрийн бурхан гэж шүтдэг. Тэр хүн чулууг шүтвэл үхрийн шүлхий, мялзан өвчин хүрдэггүй гэж ярьдаг юм.
– Яагаад тэр хүн чулууг тэгж шүтэж байгаа юм бэ
Малчид олон жилийн ажиглалтаас үхэрт өвчин хүрэхгүй болохоор тэр чулууг шүтсэн байх аа. Үнэхээр тэр хүн чулуу байгаа аманд байсан үхэр л малын өвчин тусдаггүй гэсэн.
– Энэ суманд домогт уул ус байдаг уу.
– Хужирт сум дөрвөн уулын дунд байдаг юм. Бүх уул нь шүтлэгтэй. Тусгай сан тавьдаг. Баруун талын өндөр Бичигт уулыг нь хангарьд шинжтэй. Урд уул нь уртаа нуруутай, луу шинжтэй. Хойд талын уул Гуа нь нойрсож байгаа цагаан заан мэт. Улаанбаатар хот дөрвөн уулын дунд байдаг шиг Хужирт сум бас дөрвөн уулын дунд байдаг юм. Нутгийнхан дөрвөн уулын сан тавьж, шүтэж залбирч, энэ дөрвөн уулынхаа дунд сайхан амьдарч байна гэж үздэг. Энэ дөрвөн уулаа шүтэж амьдарвал хүний амьдралд муу юм болохгүй гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл хангарьди, луу, заан зэрэг дөрвөн их хүчтэн хамгаалж байна гэж үзэж байгаа юм.
Уранбилиг багш Хужирт сумын ард байдаг "Шунхлай уулын домог"-ийг бидэнд ярьж өгөв. Бидний буусан жуулчны баазын гэрүүдийн ард талд маш ойрхон Шунхлай уул харагдаж байлаа.
|
– Мы вчера были у каменного истукана, которого зовут Джамбалдордж. Вы знаете о нем легенды?
– Люди говорят, что если поклоняться этому каменному истукану, у коров не будет коровьих болезней. Когда у коров начинались болезни, их отводили в ту падь. Его почитают как "Бурхан коров". Если совершить поклонение ему, у коров не будет ящура и чумы.
– А почему этот истукан так почитают?
– Наверное, по многолетним наблюдениям скотоводов. Много лет коровы не болели, поэтому и стали почитать этот камень. Действительно, говорят, что в пади, где стоит этот истукан, коровы никогда не болели.
– А есть в вашем сомоне места, о которых существуют легенды?
– Худжир-сомон расположен между 4 гор. Каждую из гор почитают. Делают воскурения. Западная гора Бичигт похожа на Хан-гаруди, южная гора длинная, похожа на дракона, северная гора Гуа похожа на спящего слона. Так же как Улан-Батор находится посередине 4 гор, так и Худжирт-сомон расположен между 4 гор. Местные люди делают воскурения, читают молитвы, благодарят, что живут между этими горами в благополучии. Если почитать эти горы, то с человеком ничего плохого не случится – так они считают. Другими словами, думают, что их защищают четыре могучих – Хан-гаруди, дракон, слон.
Уранбилэг багш рассказала нам легенду о горе Шунхлай, расположенной на севере сомона Худжирт. Гора Шунхлай виднелась близ юрт нашей туристической базы.
|
|
Легенда о горе Шунхлай
|
Эрт урьд цагт Шунхлай гэдэг нэртэй өвгөн анчин байжээ. Анчин нэг удаа хүүгээ дагуулан анд явж, буга, согоо намнахаар шийджээ. Тэгээд нэг бугатай таарч гэнэ. Тэр бугыг харвасан боловч буга үхсэнгүй. Буга босоод доголоод цааш яваад өгч гэнэ.
Өвгөн бугыг шархтай байж, хаа очих нь вэ гэж бодоод араас нь дагаад явж гэнэ. Тэгтэл тэр буга нэг хар шавар дээр очоод хэвтэж гэнэ. Тэгээд буга гурван өдөр тэр шавар дээр хэвтээд эдгэсэн гэнэ. Тэр нь хар шавартай халуун ус нь рашаан байжээ. Тэгээд хүмүүс өвчин эдгээдэг рашааны ар талд байх уулыг Шунхлай өвгөний нэрээр "Шунхлай уул" хэмээн нэрлэх болжээ.
Энэ халуун рашаань хүхэртэй, 52 градус халуун байдаг. Энэ рашааныг анх Шунхлай гэдэг анчин өвгөн нээсэн гэж түүхэн домогт өгүүлдэг юм. Одоо Хужирт суманд Хужиртийн рашаан сувилал ажиллаж, жилийн дөрвөн улиралд олон зуун хүн амарч, эмчлүүлж байна. Энэ рашаан үе мөчний өвчинд сайн гэнэ. Бид тэнд халуун усанд оров.
Одоо тус суманд төрсөн нэртэй бизнесмен Батхүү эцгийн нэрнээс гадна уг удмын овгийнхоо нэрийг Шунхлай гэж нэрлэжээ. Тэр бас "Шунхлай" нэртэй комПани байгуулжээ. "Шунхлай" нэртэй бензин шатахуун түгээгүүрийн газар (бензин колонк) монголын хот, хөдөөд олон байна.
Өвөл ч халуун.
|
Давным-давно жил старый охотник по имени Шунхлай. Однажды охотник пошел с сыном на охоту за оленями и изюбрями. Встретили они одного оленя. Выстрелил он в оленя, но тот не умер. Встал и, хромая, и ушел.
Старик пошел за ним, думая, – "Куда может раненый олень пойти?" А олень дошел до одного места с грязью и лег там. Три дня олень пролежал в той грязи и выздоровел. Это были целебный источник с черной глиной – аршан. Поэтому люди прозвали гору, которая расположена на севере от целебного аршана Шунхлай по имени старика.
Этот горячий аршан серный, имеет 52 градуса. В исторической легенде рассказывается, что этот аршан открыл старый охотник по имени Шунхлай. Сейчас в сомоне Худжирт на Худжиртийн-аршане работает санаторий, туда приезжают сотни людей во все 4 сезона, отдыхают и лечатся. Говорят, он хорошо помогает от болезней костей. Мы там искупались.
Один известный бизнесмен, родившийся в этом сомоне, кроме имени отца, взял имя Шунхлай как родовое. Свою компанию он тоже назвал Шунхлай. В Монголии в городе и худоне много бензоколонок "Шунхлай".
Аршан горячий и зимой.
|
|
Хужирт и его храмы
|
– Яагаад энэ сумын нэрийг гэдэг юм бэ
– Энэ суманд Хужиртийн гол гэж байдаг. Тэр голын нэрээр Хужирт гэж нэрлэсэн. Хужир гэдэг бол мал идэх дуртай нэг төрлийн давс. Дээр үед хангай газар хужир их ховор байсан. Одоо харин их элбэг болжээ. Эрт үед Хужиртад рашаанд зориулсан мөргөлийн сүм байсан. Хол нутгаас хүмүүс рашаанд орж биеэ сувилуулахаар их ирдэг байсан гэнэ.
Дээр үед манай нутагт энэ нутагт 4 сүм байсан. 300 гаруй км өргөн нутаг дэвсгэртэй Бэйлийн хошуунд Цагаан сүм, Хөх сүм, Рашааны сүм гэж байжээ. Эндээс гучаад км-ийн цаана Бэйлийн хүрээ гэдэг нэртэй хошууны нь төв байсан гэдэг. Тэр төвөөс урагшаа 240 км-ийн зайтай газарт Харчин сүм гэж байжээ.
– Хэн сүм байгуулсан юм бэ
– Мэдэхгүй. Лам нар биз.
– Яагаад сүмээ цагаан, хөх гэж нэрлэсэн юм бэ
– Ус голынх нь нэрээр тэгж нэрлэсэн байх аа. Манай сумын нутагт эрт цагт Түшээт хан, Сайн ноён хан хоёр нутаглаж байсан гэдэг. Тэр хоёр хан албат иргэдтэйгээ Эрдэнэ зуу, Шанх, Орхоны хөндийгөө даган нутаглаж байсан гэнэ. Эндээс холгүй уулан дээр хэсэг хар чулуу байсан. Түшээт хан төмөр хайлуулж, үхэр буу хийдэг байсан гэнэ. Тэр уулын хөтөл дээр бух дарах арга байдаг. Тэр нь төмөр хайлуулахад хэрэглэдэг хөөрөгний оронд хэрэглэдэг байжээ. Тэд төмрийн хүдэр олборлож, төмөр хайлуулах арга сайн мэддэг байсан байна.
|
– Почему этот сомон называется Худжирт?
– В сомоне есть река Худжирт. По названию реки назвали сомон. Худжирт – это вид соли, который любит есть скот. В прошлом в Хангае худжир было трудно найти. А сейчас худжира стало много. Давно в Худжирте был храм, в котором поклонялись аршану. Говорят, из других мест приезжало много людей лечиться.
В прошлом в наших местах было 4 храма (монастыря?). В хошуне Бэйли, имевшем более 300 км территории, были Белый храм, Синий храм и Аршанский храм. Отсюда примерно в 30 км находился центр хошуна Бэйлийн-хурэ. В 240 км на юг от него располагался Харчинский храм.
– Кто основал монастыри?
– Не знаю. Наверное, ламы.
– Почему храмы назвали Белый, Синий?
– По-моему, по названиям рек. На территории нашего сомона в прошлом жили, говорят, Тушэт-хан и Сайнноён-хан. Эти два хана кочевали со своими подданными в долине Орхона в районе Эрдэни-дзу, Шанха. Недалеко отсюда в горах была местность с черными камнями. Говорят, там Тушэту-хан плавил железо и делал пушки. На одном холме есть решетка, прикрывавшая быков (не очень понимаю – бух дарах арга – А.Ц.). Ее использовали при плавлении металла вместо кузнечных мехов. Они хорошо знали, как добывать руду, как ее плавить.
|
|
Загадки
|
– Та оньсого хэр сайн мэддэг вэ
– Их сайн мэддэг байсан. Одоо мартсан байна гээд урьд өмнө хэвлэлд гараагүй хоёр оньсогийг хэлж өгөв.
¹ 1
Бөөн бөөн таг
Бүхэл нухал
Охин дэлүү
Хулгагнанхан
Шалхагнахан таг
(Бяслаг шахах)
¹2
Үстэй үстэй бавалзуур
Үүр цайтал бавалзана
(Хошного чихэх)
"Уранбилиг багш оньсого таалцахад дийлдэггүй. Номонд хэвлэгдээгүй олон сонин оньсого мэддэг байсан гэж нөхөр нь дурсан ярьж байлаа.
|
– Вы знаете загадки?
– Знала хорошо. Сейчас забыла.
Сказала две загадки, ранее не опубликованные.
№ 1
Много-много крышек,
Полная замеска,
Девочка-селезенка (?),
Качающаяся,
Выдавливающая крышка
(Прессовать сыр; очень примерно – А.Ц.)
№ 2
Волосатый лохмач
До рассвета трясет лохмами
(Наполнять кишки кровью [?])
– Уранбилэг багш загадки знала хорошо. Победить ее нельзя было. Знала много загадок, не опубликованных в книгах, – вспоминает муж.
|
|
Хвала домино
|
Уранбилиг багшийн нөхрөөс танай нутагт даалууны гуншин сайн мэддэг хүн олон уу гэж асуухад:
– Манай эндэхийн хүмүүс даалууны гуншинг сайн хэлдэг. Дэндүү сайн мэднэ дээ. Өнөөдөр даан ч зав алга. Тэрнээс биш би ч бас сайн мэднэ. Манай эндэхийн хүмүүсийн чаддаг юм нь даалууны гуншин даа. Янзын мэднэ. Даалууны 60 модны гуншинг хэлэхэд цаг их авна. Тийм болохоор одоо завгүй тул хэлж чадахгүй нь" гэв.
Уранбилиг багш:
– Намар сургууль цуглаж, шинэ хичээлийн жил эхлэхээр хүүхдүүдээр аман зохиол цуглуулж өгч чадна. Бас өөрт байгаа юмаа ухвал аман зохиолын холбогдолтой материал цөөнгүй бий. Тэгээд та нарт араас чинь шудангаар явуулж болно" гэв.
Нөхөр нь орой ажлаа дуусаад завтай болохоор бидэн дээр очиж, даалууны гуншин хэлж өгье" гэсэн боловч ирж завдсангүй. Тэднийх хашаандаа байшин бариад тун завгүй байлаа.
Уранбилэг энэ суманд гучаад жил багшилсан нэр хүндтэй багш байлаа.
|
– У вас много людей, которые знают хвалу домино? – Вопрос к мужу.
– Наши люди хорошо хвалят костяшки домино. Очень хорошо. К сожаленью, сегодня времени нет. А то и я хорошо знаю. Что умеют наши, так это славить домино. Здорово знают. Чтобы похвалить 60 костяшек домино, нужно много времени. Сейчас я занят, поэтому не могу сказать.
Уранбилэг багш:
– Когда осенью начнутся уроки и соберутся дети, я смогу их направить собирать фольклор. Да и если покопаться у меня самой, тоже найдутся материалы, связанные с устным творчеством. Можно послать вам почтой.
Муж сказал, что вечером освободиться и покажет нам, как хвалят домино. Но не пришел. Они строили в хашане дом, поэтому были заняты.
|
20.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Ж. Цэнд
Знакомство
|
Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын иргэн, өндөр настан, Бөөрөнхий хочтой Жанчивын Цэнд гуайтай бид уулзав.
Тэднийх Хужирт сумын хойхон талд зусаж байлаа. Бид уулзаад хэрэг зоригоо танилцуулав. Биднийг ирсэнд Ж.Цэнд гуай их баяртай байлаа.
Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн аман зохиолын эксПидицийнхэн Ж.Цэнд гуайн аав Цэнджавын. Жанчивтай 1964 онд уулзаж, ерөөл бичиж авч байжээ. Ц.Жанчив гуай тэр үед 72 настай байжээ. Ц.Жанчив гуай "Архины ерөөл", "Гэрийн ерөөл" хэлдэг байсан байна.
Бид Ж.Цэнд гуайгаас:
– Та ааваасаа ерөөл сурсан уу? гэж асуухад тэр:
– Би ааваас ерөөл сурсан" гэв.
– Аав тань ямар ямар ерөөл хэлдэг байсан бэ? Та санаж байна уу? гэж асуув. Ж.Цэнд гуай:
– Гэрийн ерөөл", "Айрагны ерөөл" хэлдэг байсан гэв.
Ж.Цэнд гуай:
– Манай эцгийн хамаатан ам Онолт гэж өдөр шөнө хоёр үлгэр ярьж, оньсого таалгаж, дуу дуулдаг чадвартай хүн байсан. Онолт бол миний аавтай ах дүүгийн хүүхэд. Манай ойрын хамаатан. Би тэднийг дууриагаад арай ч хоосонгүй. Миний аав Жанчивын аавыг Цэнджав гэдэг байсан.
Би одоо "Гэрийн ерөөл", "Айрагны ерөөл" мэднэ" гэв.
Ж.Цэнд гуайн охин, хүргэн хоёр тэр өдөр сумын төвөөс ирсэн байлаа. Ж.Цэнд гуай бидний хүсэлтээр гэрийн ерөөл хэлж өгөв.
|
Мы встретились с жителем сомона Худжирт Убурхангайского аймака, долгожителем Жанчивын Цэнд-гуаем по прозвищу Круглый.
Его семья жила на летнем стойбище недалеко к северу от центра сомона Худжирт. Мы объяснили свои цели. Ж.Цэнд-гуай был очень доволен.
Фольклорная экспедиция Института языка и литературы АН МНР в 1964 г. встречалась с его отцом Цэнджавын Жанчивом и записала от него юролы. Ц. Жанчив-гуаю было тогда 72 года. Он исполнял "Юрол кумысу", "Юрол юрте".
Мы спросили Ж. Цэнд-гуая:
– Вы выучились юролам от отца?
– Да, от отца.
– Какие юролы исполнял ваш отец? Вы помните?
– Исполнял "Юрол кумысу", "Юрол юрте".
Ж.Цэнд :
Родственник нашего отца Онолт по прозвищу Ам (рот) очень хорошо знал фольклор, днем и ночью рассказывал сказки, загадывал загадки, пел песни. Онолт был двоюродным братом отца. Близкий наш родственник. Я, как и они, тоже кое-что не знаю. Отца моего отца Жанчива звали Цэнджав. Я знаю "Юрол кумысу", "Юрол юрте".
Дочь и зять Ж.Цэнд-гуая в тот день приехали из центра сомона. Ж.Цэнд-гуай по нашей просьбе исполнил "Юрол юрте".
|
|
"Юрол юрте"
|
Сарын сайныг саатан хүлээж
Өдрийн сайныг өнжин хүлээж
Өнөөгийн өдрийг
Өлзий дээд дэмбэрэлтэй
Сайн сайхан өдөр гэж гэрээ барьжээ
Хурган хонины ноосыг
Хуруу зузаан тавьсан
Төлгөн хонины ноосыг
Төө зузаан тавьсан
Далай цагаан дээвэртэй
Оосор бүчгүй
Орд цагаан гэрийн
Тооно таныг мялаая
Хойд хангайн бургасаар
Хавирга юугий нь хийсэн
Хаалга таныг мялаая
Уулын улаан модыг
Унагаж цуулж хийсэн
Унь таныг мялаая
Бургас модыг матаж хийсэн
Хана таныг мялаая.
Хангайн модыг харуулдаж хийсэн
Халхын буяныг хураасан
Хаалга таныг мялаая.
За,
Энэ айлын
Хамгийн доод талын авдрыг нээгээд үзвэл
Баглаж хийсэн барын арьс
Хамба торго
Халиу булга
Эрээн торго
Эвийн цавуу
Авгай хүүхдийн хэргэлдэг
Мяндас олс
Цөм бүрэн байдаг юм байна
Хойд талын авдрыг нь нээгээд үзвэл
Хуйгаар торго
Хуу домбо
Хувин сав бүрэн
Галын хайч цөм бүрэн байдаг юм байна.
Аягачин айрагчинд сөгнөх
Уух аяга цөм бүрэн байдаг юм байна
Дээд хүүхэнд дээлийн торго
Дунд хүүхэнд дурдан торго
Адгийн хүүхэнд ам даавуу
Атга чихэр өгдөг юм байна
Урдуур гарсан хүнийг
Ундлуулдаг
Мааниийг мянга түм хүргэсэн
Малаа түм бум хүргэсэн
……………………………
Баралгүй идэж
Таралгүй найрлахыг ерөөе.
Ум сайн жаргалан болтугай
|
Ждали-откладывали благой месяц,
Ждали-пережидали благой день,
Сегодняшний день -
Исполнен хороших знаков,
Поэтому сегодня поставили юрту.
Ягнячью шерсть
Положили в палец толщиной,
Овечью шерсть
Разложили в пядь толщиной.
С белой, как океан, крышей,
Без вязей-перевязей,
Белую ставку-юрту
Благословлю!
Из северных хангайских кустов
Ребра их сделаны -
Двери эти благословлю!
Из горных красных деревьев
Повалив, расколов, сделанные
Палки-уни благословлю!
Кусты-деревья, сгибая, сделанные
Стены благословлю!
Хангайски деревья выстругав,
Добродетель Халхи собравшие
Двери ее благословлю!
За,
Этой семьи
Самый нижний сундук раскроем -
Сложенная шкура барса,
Шелк с узором,
Выдры-соболя,
Пестрый шелк,
Мягкий клей (?)
Девушками используемые
Шелковые нитки
Все здесь есть в полном наборе.
Раскроем сундук северной стороны -
Рулоны шелка,
Чайники, кувшины,
Ведра, миски,
Ножницы для очага – все в полном наборе.
Для виночерпия, угощающего кумысом,
Чаши, пиалы – все в полном наборе.
Старшей дочери – шелк на дэли,
Средней дочери – шелк-креп,
Младшей дочери – квадрат шелка,
Горсть конфет дают.
Первого человека
напоят-накормят,
Мани начитали до ста тысяч,
Скот умножили до десяти до ста тысяч.
……………………………
Желаю угощаться, чтобы пища не кончалась,
Пировать, не расходясь!
Пусть наступит прекрасное счастье!
|
|
Юрол кумысу
|
Түмэн өлзий бүрдсэн
Төгс жаргалан бялхсан
Төгс баярын өдөр
………………………..
Төрсөн нутгийн минь
Түвшин энэ айл нь
Найр хуримаа хийж
Намайг ерөө гэсэн юм биз ээ
Өндөр дэнжид гэрээ барьж
Өргөн зэлэнд гүүгээ уяж
Харваж хүрэхгүй зэлтэй юм байна
Хатирч хүрэхгүй бэлчээртэй
…………………………….
Зааны ширэн хөхүүртэй
Зандан модон бүлүүртэй
Буцаад ирэхэд булаг шиг
Дайраад ирэхэд далай шиг
……………………………..
Барал үгүй идэж
Тарал үгүй найрлахын
Өлзий хутаг орших болтугай
|
В день, когда десять тысяч счастливых знаков сошлись,
Когда счастье переливается через край,
В этот праздничный день
………………………..
В моей родной земле
Эта крепкая семья
Устраивает праздник-пир,
Просит меня сказать юрол.
На высоком месте ставит юрту,
На широкой привязи ставит кобыл,
Привязь – выстрелом не достигнешь конца,
Пастбища – рысью не объедешь их.
…………………………….
С бурдюком из слоновьей кожи,
С мешалкой из сандалового дерева,
Когда возвращаешь [мешалку] – как ключ,
Когда опускаешь – как океан.
……………………………..
Пусть установится счастье такое,
Когда едят, а еда не кончается,
Пируют, и никто не расходится!
|
|
Юрол
|
Ж.Цэнд гуайн бидэнд хэлж бичүүлсэн "Гэрийн ерөөл", "Айрагны ерөөл"-ийг рассшировка хийхэд үг нь мэдэгдэхгүй их хэцүү байлаа. Тэр хурдан хэлсэн. Бас шулга хэлтэй хүн юм. Ж.Цэнд гуай ч өөрөө:
– Аав минь сайхан дуулдаг хүн байсан. Миний өвөг эцэг цөм бүлэгнүүр (шулга хэлтэй) улс байсан. Удмаа дагаад би ч бас бүлэгнүүр хэмээн хэлж инээж байв.
– Ерөөл хэлэхэд ямар зан үйл байдаг юм бэ? Гэрийн ерөөл хэлж байхдаа заавал босож хэлэх үү? Сууж байгаад хэлэх үү? Гэрийн гадаа хэлж болох уу? Гэр дотор хэлдэг үү? гэж Сергей Юрьвич асуухад Ж.Цэнд гуай:
– Шинэ барьсан, найр хурим хийж байгаа гэрийн дотор хүндэтгэлтэй зогсож байгаад ерөөдөг. Хадаг эсвэл хундагатай архи, эсвэл хултай айргаа бариад ерөөдөг. Хадгаа юмуу айргаа барьж зогсоод:
Зээ.
Сарын сайныг саатан хүлээж
Өдрийн сайныг өнжин хүлээж
Өнөөгийн өдрийг
Өлзий дээд дэмбэрэлтэй
Сайн сайхан өдөр гэж гэрээ барьжээ
гэж эхлэн цааш ерөөдөг.
Бидэнтэй цуг Ж.Цэнд гуайд очсон Хужирт сумын орос хэлний ахмад багш Амарсайхан орос хэлээр найр хуримын зан үйл, хадагны тухай, хадагтай холбоотой ёс, зан үйлийг орос хэлээр орчуулан тайлбарлан ярив.
|
"Юрол юрте" и "Юрол кумысу", который исполнил для нас Ж.Цэнд-гуай, тяжело расшифровывать. Много слов, которые не понять. Он говорит быстро. Кроме того, у него картавая речь. Ж.Цэнд-гуай и сам говорил, смеясь:
– Мой отец пел хорошо. Мои отец, дед – все были картавыми. Я в них тоже картавый.
– А какие есть правила, обряды при произнесении юролов? Когда говорят "Юрол юрте", надо обязательно стоять? Или можно сидеть? Можно ли говорить за дверьми, на улице? Или обязательно внутри?
– Юрол новой юрте на пиру говорят внутри юрты, стоя, с уважением. Говорят, держа в руках хадак с рюмкой водки или чашей кумыса. С хадаком или пиалой кумыса начинают:
Зэ,
Ждали-откладывали благой месяц,
Ждали-пережидали благой день,
Сегодняшний день -
Исполнен хороших знаков,
Поэтому сегодня поставили юрту
и так далее.
Старший учитель русского языка Амарсайхан, который был с нами у Ж.Цэнд-гуая, перевел рассказ об обычаях на пиру, о хадаке, об обрядах связанных с хадаком, на русский язык.
|
|
Легенда о матери Ундур-гэгэна
|
Ж.Цэнд гуай: "Өндөр гэгээний эх", "Есөн зүйл" хэмээх газар усны тухай түүхэн домог (Предание) ярьж өгөв.
Өндөр гэгээн Занабазарын эх нь Ханджамц гэж өндөр, царай муутай хар хүүхэн байжээ. Өндөр гэгээнийг төрөхөд нь их том сайхан солонго татаж, маш сайхан хүү төрсөн гэдэг.
Ханджамц хүүгээ арганд хийгээд гурван жил нуужээ. Гурван нас хүрэхээр нь гаргаж ирээд үсийг нь авч гэнэ. Найр наадам хийж, олон хүн цуглуулж:
– Миний хүү ийм сайхан хүү болон өсөж байна гэж цугласан олон хүмүүст хэлжээ.
Өндөр гэгээн яагаад тийм их муухай хүүхний хүүхэд болж төрсөн бэ гэхлээр төрөх үедээ төгс сав олдохгүй байжээ. Тэгээд муухай хүүхний сав цэвэр байдаг тул тэр Ханджамцад төрсөн гэдэг.
|
Ж.Цэнд-гуай рассказал предания о матери Ундур-гэгэна, о Юсун-дзуйл.
Мать Ундур-гэгэна Дзанабадзара Ханддажмц была высокой, некрасивой, темнокожей женщиной. Когда Ундур-гэгэн родился, вышла прекрасная радуга, мальчик был очень красивым.
Хандджамц положила сына в корзину и скрывала его три года. Когда ему исполнилось три года, она его вывела и сделала обряд отрезания волос. Устроили угощенье, позвали много людей. Хандджамц показала его и говорит:
– Вот какой у меня растет красивый сын.
Почему у такой некрасивой женщины родился Ундур-гэгэн? Когда он создавался, не нашлось совершенной матки. А у некрасивой женщины матка бывает чистой, поэтому он и родился у Хандджамц. Так говорят.
|
|
О происхождении названия Юсун-дзуйл
|
Өндөр гэгээн Занабазарыг төрсний дараа нялх байхад нь хялгасан дээр даавуу тавиад живх (1) хийжээ. Тэр живхэн дээр бяцхан хүү шээдэг байж гэнэ. Тэр живхийг солихоор аваад есөн тийшээ асгасан чинь есөн цагаан чулуу гарсан гэнэ. Тэгээд есөн цагаан чулуу гарсан тул тэр нутгийг Есөн зүйл хэмээн нэрлэх болсон гэдэг.
Намайг бага байхад манай ээж хүүхэд өвдөхөд 9 цагаан чулуу буцалгаад уулгахаар эдгэдэг байсан гэж Ж.Цэнд гуай ярив (2).
|
После рождения Ундур-гэгэна Дзанабадзара на конские волосы положили пеленку и сделали дживх (1). На этот дживх младенец мочился. Когда вынули этот дживх, чтобы поменять, и разбрызгали влагу в 9 сторон, появились 9 белых камней. Так как там появилось 9 (юсун) белых камней, местность и назвали Юсун-дзуйл.
Ж.Цэнд-гуай рассказал: – Когда я был маленьким, наша мать, когда заболевал ребенок, кипятила 9 белых камней и давала выпить отвар. Ребенок выздоравливал (2).
|
|
Поучения Ундур-гэгэна
|
Ж.Цэнд гуай "Богд Жавзундамба Өндөр гэгээний сургаал"-ыг номноос 1970-аад оны үед хуулан бичиж авснаа бидэнд ярьж өгөв. Түүнд:
"Таван Манжширийн орноос ирсэн Цагаан өвгөн нэртэй бурхан баруун гартаа лууны толгойтой таяг барьсан. Зүүн мутартаа есөн хүслийг хангагч чандамана эрдэнийг барьсан. Гурван ертөнцийг тойрон явагч. Эрдэнийн бүс бүсэлсэн. Замилан нэртэй ууланд суудаг. Сахал үс нь цайсан. Шинийн хоёрон арван зургаанд ертөнцийн хүний тэмцлийг өлгөн мэднэ. Би эс чадвал бурхан эс болтугай. Хүний нас буян доройтвол гурван эрдэнийг шүтээд намайг дуудвал нас буян арвитгана. Хоёрдугаар сарын 16-нд хүүхэн хүн хүү хүсвэл тэнд гурван эрдэнийн шүтээнийг зааж намайг дуудвал эцэг эх мэт эрхэм хүн өгнө. Хүү эс тогтвол энэ номыг долоо удаа уншаад долоон удаа сан тавивал хүү тогтно. Ертөнцийн хүн ав (ан) дор хол жуулчлан одохуй дор энэ номыг 7 удаа уншиж сан тавивал санасан зүйл бүтнэ.
…Их халдварт өвчин гамшиг өвчин боловсроод эдгэхгүй байвал тэнд гурван эрдэнийг шүтээд намайг дуудвал эдгэнэ.
…Нохой гэр дээр гарах, хоёр эхнэр үсээ зулгаалцахтай учрах, хоёр амьтан эврээр мөргөлдөж байгаад эвэр нь орооцолдох, чоно нохой хуцах, шувуу гэр дээр суух, гэрт орох, үхэр тэргэн дээр мөөрөх, адуу дөрөөгөө зуух муу ёр" хэмээн ярьж өгөв. Энэ бол монголчуудын бас нэг цээрлэх ёс.
Ж.Цэнд гуай тэгээд: "Эр үхэр тэргэнд ороод мөөрөх муу ёр. Нохой гэр дээр гарах муу ёр" гэдэг үнэн шүү. Манай хадам аавын гэр дээр нохой гарсан чинь 10 гаруй хоноод хадам аав минь нас барсан. "Морь дөрөө зуух муу ёр" гэдэг. Морь дөрөөгөө зууна гэдэг их ховор байдаг. Манай охины морь нь дөрөөгөө зуусан чинь удалгүй гар нь хугарсан шүү. Хар шувуу, хэрээ, улаан хошуут гэр дээр суух муу гэдэг.
|
Ж.Цэнд-гуай рассказал нам "Поучения Богдо Джебдзундамба-хутухты Ундур-гэгэна", переписанные в 1970-ые годы из книги:
"Бурхан по имени Цаган-убугун, прибывший из страны пяти Манджушри, держал в правой руке посох с головой дракона. В левой руке держал драгоценность чинтамани, исполняющую 9 желаний. Он ходит по трем вселенным. Подпоясан драгоценным кушаком. Живет на горе Дзамилан. Борода и волосы у него седые. 2 и 16 числа нового года он разгадывает споры людей (?) Если я не смогу, то и Будда не сможет. Если у человека уменьшится сила жизни, надо поклониться трем драгоценностям и призвать меня, тогда сила появится. Если женщина захочет ребенка, 16 числа 2 месяца пусть укажет три драгоценности и призовет меня, дам отцовство-материнство. Если мальчик не получится, эту молитву надо прочитать 7 раз и 7 раз поставить воскурение. Если человек отправляется на охоту далеко, надо сделать воскурения и 7 раз прочитать эту молитву.
…Если начнется эпидемия и люди не станут выздоравливать, надо поклониться трем драгоценностям и призвать меня, тогда станут выздоравливать.
…Плохие приметы – когда собака забирается на юрту, когда встретишь двух женщин, вцепившихся друг другу в волосы, когда два животных сцепляются рогами, когда лают волки и собаки, когда садится на юрту птица или залетает в юрту, когда бык бодает телегу, когда конь берет в пасть стремена.
Так нам рассказал Ж.Цэнд-гуай. Затем он сказал:
– Когда бык бодает телегу и собака забирается на юрту – этой действительно дурные приметы. На юрту моего тестя забралась собака, и через 10 дней тесть умер. Еще говорят, плохая примета, когда конь кусает стремена. Это случается очень редко. Конь моей дочери взял в пасть стремена, и скоро дочь сломала руку. Еще плохо, когда ворона, галка и дрозд садятся на юрту.
|
|
Долон бурхан
|
– Аав тань өөр ямар аман зохиол ярьдаг байсан бэ?
– Үлгэр ярьдаг байсан. "Долоон бурхан одны тухай үлгэр" их ярьдаг байсан. Би түүнийг ярья. Ааваас сурсан юм.
Эрт урьд цагт Алтан минжин ах, Мөнгөн минжин дүү, Сарисваа дагина эгч гэдэг гурав хамт амьдарч байжээ. Алтан минжин ах нь Мөнгөн шарга, дүү нь Хуван шарга гэдэг морьтой байжээ. Алтан гадас одонгоор нохойгоо уядаг гэнэ.
Сарисваа дагина эгч нь 18 нас хүрээд эр нөхөртэй болох гээд нэг өдөр: Миний хоёр дүү:
– Энэ ууланд төө чихтэй хар нүдэн туулай бий. Түүнийг аваад ир. Төө чихтэй бор нүдэн туулай бий. Түүнийг хэрэггүй" гэв.
Тэгээд ах нь өдөржингөө яваад олдохгүй орой бүрэнхий болж байхад төө чихтэй хар нүдэн туулайг арайхийн барьж авчирч гэнэ. Тэгээд Сарисваа дагина өөрийнхөө зургийг нь зураад, төө чихтэй хар нүдэн туулайг саванд хамт хийгээд усаар урсгачихжээ.
Тэр туулай голын усаар урссаар Эргүү хааны гадаа очжээ. Хаан тэр зургийг үзээд хоёр хүнийг явуулжээ. Энэ голын эхэнд нэг туулай байна. Бас нэг хүүхэн байна. Үзээд аваад ир гээд явуулжээ. Нөгөө хааны элч очжээ. Сарисваа дагина:
– Хар нүдэн туулай чинь миний тоглож наадаж байсан туулай байгаа юм. Би бол Алтан минжин, Мөнгөн минжин хоёрын эгч нь байгаа юм. Би тэр зургийг туулайтай хамт усаар урсгасан юм аа. Би 18 нас хүрч байгаа. Эрд гарах болсн юм аа. Эргүү хаанаа хоёр хоноод нааш нь явуулаадах. Би уулзья. 50 цэргээ аваад ир. Найр хурим хийе. Би Алтан минжин, Мөнгөн минжин дүүгээ архи өгч согтоогоод байж байя. Тэгээд хоёулаа тэднийг хорооё гэжээ.
Тэгээд архи өгсөн чинь Алтан минжин их согтуу, Мөнгөн минжин гайгүй байжээ. Энэ үед хоёр шарга морь нь унгалдаж, хоёр шар нохой нь хуцаж байна гэнэ. Яагаад морь унгалдаж, нохой хуцаж байна гээд гараад ухасхийсэн чинь Эргүү хааны цэргүүд тэднийг бүсэлсэн байжээ.
Тэгээд Мөнгөн минжин Алтан минжин ахыгаа аваад хоёр шарга морио аваад нохойгоо гадсыг нь суга татаж аваад хөтлөөд зугатаажээ. Нэг нохой нь ганцаараа зугатаж яваад хуцаж байна гэнэ.Тэгээд явсаар нэг өндөр уулан дээр гараад унтаад өгчээ. Сэрээд:
– Алтан минжин ах аа. Та байна уу?" гэсэн чинь:
– Байна аа.
– Хаана байна вэ? гэсэн чинь
– Газар дор байна аа гэжээ.
Тэгээд ухаад гаргачихжээ. Тэгээд домботой цай, тавагтай идээ тавиад сууж байсан чинь нохой нь татаад асгачихжээ.
Цааш тэр хоёр явж байсан чинь нэг их хурдан хүн гөрөөс хөөж бариад байжээ.
Та юу хийж байгаа юм бэ?
Гэсэн чинь би хурдан хүн. Хувьтай хүн гөрөөс хөөж барьдаг юм аа гэж байна гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн унтаж гөрөөсний хэлийг шувууны өдийг сугалж аваад байна.
Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би сайн хулгайч хүн байгаа юм аа гэж байна гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн дээд тэнгэрийг чагнаад, доол тивийг чагнаад байна гэнэ. Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би чагнаач хүн байна. Дээд тивийнд найр цэнгэл болж байна. Доод тивийнхэн чи ч бич гэж байна гэв.
Цаашаа явж байтал нэг хүн далай балгаад байж байна гэнэ.
Та юу хийж байгаа юм бэ? Гэвэл
– Би далай балгаач хүн байна. Надад далай балгах амархан миний аманд багтаад байдаг юм аа гэв. Цааш явж байтад нэг хүн энтээ уулыг нөгөө талд өргөж тавиад нөгөө уулыг энтээ талд өргөж тавиад байна гэнэ. Та юу хийж байгаа юм бэ? Гэвэл
– Би уул өргөгч хүн гэв.
Ингээд хурдан гүйгч, сайн хулгайч, чагнаач, далай балгаач, уул өргөгч, Алтан минжин, Мөнгөн минжин долуул болж аваад цааш явжээ. ................!!!!!!!! Хоёр шага морио аргамжаад, тэр долоо долоон бурхан од болжээ.
|
– Какие произведения фольклора вам рассказывал отец?
– Сказки. Часто рассказывал сказку "О созвездии семи старцев" (Большая медведица). Я ее расскажу. Слышал от отца.
Давным-давно жили трое: два брата Алтан-минджин, Мунгун-минджин и их сестра Сарисва-дагиня. У старшего брата Алтан-минджина был конь Серебряно-рыжий, у младшего – Янтарно-рыжий.
Сестрице Сарисва-дагине исполнилось 18 лет, и решила она выйти замуж. Она сказала:
– Мои два братца! На этой горе есть заяц с черными глазами и ушами размером в пядь. Принесите его. Есть заяц с коричневыми глазами и ушами в пядь. Его не берите.
Старший брат ходил-ходил целый день. Уже когда наступили сумерки, он еле-еле поймал и принес зайца с черными глазами и ушами размером в пядь. Сарисва-дагиня нарисовала себя, положила рисунок вместе с зайцем с черными глазами и ушами размером в пядь в корзинку и пустила в реку.
Заяц плыл-плыл по реке и приплыл к Эргу-хану. Хан увидел картинку и отправил двух людей, сказав: "У истоков реки жил заяц. Там живет девица. Приведите ее сюда". Посланцы хана отправились. Сарисва-дагиня говорит им:
– Заяц с черными глазами и ушами размером в пядь – это заяц, с которым я играла. Я – старшая сестра Алтан-минджина и Мунгун-минджина. Я отправила плыть по реке свой рисунок вместе с зайцем. Мне исполнилось 18 лет. Мне пора замуж. Через два дня отправьте сюда Эргу-хана. Я хочу с ним встретиться. Приведите 50 воинов с собой. Устроим пир. Я напою допьяна братьев Алтан-минджина и Мунгун-минджина. И мы вдвоем их изничтожим.
Они напоили их, Алтан-минджин опьянел сильно, а Мунгун-минджин не очень. Два их рыжих коня заржали, а две собаки залаяли. Вышли они посмотреть, почему кони ржут, а собаки лают. Смотрят, а их окружили воины Эргу-хана.
Мунгун-минджин взял братца Алтан-минджина, рыжих коней, вырвал кол, к которому были привязаны собаки, повел за собой и убежал. Одна собака сама убежала, лая. Пришел на одну высокую гору и заснул. Проснулся и говорит:
– Братец Алтан-минджин, ты здесь?
– Здесь!
– А где?
– Под землей.
Выкопал его и вытащил. Они поставили чайник, вытащили еду на тарелке, сидят. Вдруг собака потянула и пролила чай.
Пошли они. Вдруг видят, один быстрый человек поймал антилопу. Они спросили:
– Что вы делаете?
– Я быстрый человек. Счастливый человек, ловлю антилоп.
Дальше идут. Один человек спит и выдергивает язык антилопы и перья птицы. Они спрашивают:
– Что вы делаете? – Тот отвечает:
– Я – хороший вор.
Идут дальше. Один человек слушает небо, слушает нижний мир.
– Что вы делаете? – спрашивают.
– Я умею слушать. В верхнем мире идет пир. В нижнем мире говорят: ты пиши!
Идут дальше. Один человек пьет океан.
– Что вы делаете?
– Я человек, который пьет океан. Мне выпить океан легко, он в мой рот помещается.
Идут дальше. Один человек переносит эту гору туда, а ту гору сюда.
– Что вы делаете? спрашивают.
– Я подниматель гор.
Так бегун, вор, слушатель, выпивальщик океана, подниматель гор, Алтан-минджин, Мунгун-минджин всемером пошли дальше… Они привязали двух рыжих коней и стали 7 звездами.
|
|
Беседа
|
"Аавын тусыг үхсэн хойно
Айлын тусыг нүүсэн хойно нь"
гэдэг юм гээд аав надад ерөөл зааж сургасан. Аавыг дагаад найранд очиж, ерөөл хэлдэг болсон. Аав "үлгэр үдшийн зугаа байдаг юм" гээд үлгэр ярьдаг байсан гэж Ж.Цэнд гуай ярьж өгөв.
С.Ю.Неклюдов:
– Шинэ гэр барихад ерөөлч заавал байх уу?
– Эхлээд ерөөл хэлнэ. Дараа нь уртын дуу дуулна. Бэлгэтэй үг ярилцаж, сан тавьдаг байсан.
Амарсанаа гуай зан үйлийг оросоор орчуулан тайлбарлав.
Ж.Цэнд гуайтай ярилцав.
"Үхсэн хойно тус болно" гэдэг үлгэр ярьж өгөв. Ааваасаа сурсан. Их үлгэр мэддэг байсан. Ерөөч Онолт Жанчивын хамаатан байсан ажээ.
Мэндийн тамхийг хамрын тамхийг чөтгөр бүтээсэн. Амны тамхийг бурхан бүтээсэн гэж ярив. Цэнд гуай мужаан байжээ.
Бурхан хүнийг "Цагаан шүдийг чинь улаан буйл болгож, хар үсийг чинь цагаан болгож, нүдийг чинь улцан, хөлийг чинь алцан болгож мэдээ өгнө" гэсэн юм гэдэг.
Амарсанаа гуай ярив.
Халхын их туульч Онолтын тухай манай аав ингэж ярьдаг байсан. Онолтын гэргийг Цэнэнгаа гэдэг. Тэдний хүүхэд хүүхэд нь тогтохгүй байжээ. Төвд явбал хүүхэд тогтно гэжээ. Тэгээд эд явж ирээд их үлгэрч болсон. Олон хүүхэдтэй болсон. Ам Онолт гэдэг нь том амтай биш их цэцэн цэлмэг яриатай гэсэн үг.
Амарсанаа гуай цааш нь орос хэлээр ярьж өгөв.
Цэнд гуайн бөөрөнхий гэдэг хоч нь багадаа тарган цагаан хүүхэд байсан учраас тэр гэж ярив.
Онолтын зээ Уртнасан гэж энд байгаа.Өвөө Дэндэвийн хүүхэд хотод байгаа. гэж тэд ярьж байв.
|
– Мой отец научил меня юролам. Как говорится, "Помощь отца понимаем после его смерти, помощь соседей – после того, как они перекочевали!". Я стал ходить с отцом на праздники и говорить юролы. Отец говорил: "Вечером сказка – развлечение". Рассказывал сказки.
С.Ю.Неклюдов:
– Когда ставят новую юрту, обязательно приглашают юролча?
– Сначала говорят юрол. Потом поют протяжные песни. Желают всякое, делают воскурения.
Амарсайхан-гуай объяснил по-русски обычаи.
Беседа с Ж.Цэндом.
Рассказал сказку "После смерти пользу принес". Научился у отца. Отец был знаток сказок. Жанчив был родственником юролча Онолта.
Рассказал: Нюхательный табак придумал черт. Курительный табак придумал бурхан. Цэнд-гуай был плотником.
Говорят, Бурхан сказал человеку: "Дам знак, сделав твои белые зубы красными деснами, черные волосы – седыми, глаза – слезящимися, ноги – разъезжающимися".
Амарсайхан:
– Мой отец рассказывал об известном халхаском сказителе Онолте следующее. Жену Онолта звали Цэнэнгаа. У них детей не было. Сказали, если съездить в Тибет, родятся дети. Он поехал и стал сказителем. И дети у них родились. Его звали Ам-Онолт. Это не потому что у него был большой рот, а потому что умел красиво и мудро говорить.
Далее Амарсайхан говорит по-русски.
У Цэнд-гуая прозвище "круглый", потому что в детстве он был толстым и беленьким.
Внук Онолта Уртнасан живет здесь. Дети Уво-Дэндэва живут в городе.
|
|
"Семеро братьев"
|
Ж.Цэнд гуай бидэнд "Ах дүү долоо" гэсэн үлгэр ярьж өгөв.
Долоон хүүтэй нэг хүн байжээ. Долоо хоног найр хийсэн гэнэ. Тэгээд долоон хүүдээ нэр өгчээ.
– За, Чи модчин бол. Чи хөөрөгчин бол. Чи эмч бол. Чи илбэчин бол. Чи будагчин бол. Чи тэнэг бол гэж хэлжээ.
Ингээд тэд долуулаа хол явахдаа долоон дов дээр долоон мод босгожээ. Ингээд тэд нар долоон жил болжээ. Хэн нэгэн хүн нь гэмтсэн байвал тэрний мод нь хөсөр болсон байна гэж тохироод явжээ.
Гэтэл тэнэгийн мод хөсөрсөн байв. Илбэч түүнийг хавтгай хар хаданд дараатай байна гэжээ. Үнэхээр тэр хавтгай хар хаданд дараатай байжээ. Хөөрөгч өнөөх нь чулууг нь хөөрөгдөж ховхлоод хүүг хадан дороос гаргаж авчээ.
Тэгээд яагаад ингэв гэжээ.
Тэр би нэг хөөрхөн хүүхэнтэй танилцаад гэртээ авчирсан юм. Гэтэл тэр хүүхэн миний алтан бэлзэг, алтан бугуйвчийг нь булааж аваад намайг хаданд дараад явчихсан юм гэв.
– Чи түүнийг таних уу?" гэсэн чинь тэр
– Танина
– Яаж чи таньдаг юм бэ ?
– Хаа ч явсан би танина гэжээ.
– За, Чи тэгвэл тэр хүүхнээ олоод ир гэжээ.
Тэгээд модчин чи мод хий. Хоёр хүний суудалтай цагаан модон шувуу хий. Будагчин чи түүнийг янз бүр болгоод будчих.
Тэгээд илбэчин чи тэр хүүхнийг олж ир" гээд модон шувуунд суулгаад нисгэжээ. Тэгээд нөгөө хүүхнээ аваад иржээ.
– Чи яах гэж хаданд дарсан юм бэ гэж авчирсан хойноо хүүхнээс асуужээ.
Тэр: -Би алтан бөлзөг авах гээд хаданд дарсан гэж хэлжээ. Хүүхнээс:
-"Алтан бэлзгээ аваад ир гэхэд нь тэр:
– Би алтан бэлзгээ хадан дотор хав дараад хаячихсан. Одоо би түүнийгээ олохгүй гэжээ.
Тэгээд нөгөө долоо очоод аваад иржээ. Тэгээд Тэгээд нөгөө долоон хүү чинь:
– За, Чи яахав. Би яахав гэцгээжээ.
Улмаар хүүхнээ булаалджээ.
Илбэчин:
– Би авна.
Хөөрөгчин: –
– Би авна.
Модчин:
– Би авна гэж долоон хүү хоорондоо булаацалдав.
Модчин нь:
– Би сайн харуулдсан. Би авна.
Будагчин нь:
– Би янз бүрийн будгаар будсан учир би авна гэв.
Тэгээд эцэст нь долуулаа хувааж авахаар болжээ. Гэвч долоон эр хүн нэг хүүхнийг яаж хувааж авах вэ гээд орон нутагтаа хүүхнээ аваад буцжээ.
|
Ж.Цэнд рассказал сказку "Семеро братьев".
У одного человека было 7 сыновей. 7 дней он пировал и дал 7 сыновьям имена.
– Ты будь плотником, ты будь кузнецом, ты будь лекарем, ты будь фокусником, ты будь красителем, ты будь дураком. Так он сказал.
Все семеро отправились в дальние края и посадили деревья на 7 холмах. Прошло 7 лет. Кто пострадает, того дерево упадет – так договорились.
Дерево дурака упало. Фокусник сказал, что тот лежит придавленный черной плоской скалой. Тот действительно был придавлен черной плоской скалой. Кузнец расплавил камень и вытащил юношу из-под скалы.
– Что с тобой случилось? – спросили они.
– Я познакомился с одной прекрасной девушкой и привел ее домой. Она же отняла мое золотое кольцо, мой золотой браслет и убежала. А меня придавила камнем.
– Ты ее узнаешь? – спросили братья.
– Узнаю.
– Как узнаешь?
– Где бы она ни была, узнаю.
– Ну, тогда иди и найди ее.
– Плотник ты сделай из белого дерева птицу с двумя сиденьями. Красильщик, ты покрась ее разными красками.
Потом фокусник посадил дурака в птицу и, пустив ее лететь, сказал:
– Найди эту девушку! И приведи ее сюда.
Тот нашел девушку и привез.
– Почему ты его придавила скалой? – спросили девушку.
– Я придавила его для того, чтобы забрать его золотое кольцо.
– Давай золотое кольцо.
– Я оставила золотое кольцо в скале, придавив его камнем. Я его не найду.
Семеро братьев пошли туда и нашли кольцо. Стали они говорить между собой:
– Ты возьмешь, я возьму.
Потом стали делить девушку.
Фокусник:
– Я возьму,
Кузнец:
– Я возьму.
Плотник:
– Я возьму. – Стали они так спорить.
Плотник говорит:
– Я хорошо сделал. Я возьму.
Красильщик:
– Я разными красками покрасил, я возьму.
Договорились в конце поделить. Но как могут 7 мужчин поделить 1 девушку? Забрали они ее и привезли к себе на родину
|
|
Беседа
|
Онолт гуай гурав хоног, долоон хоног тууль хайлдаг, үлгэр ярьдаг байсан гэж ярив. 1950 хэдэн онд Хужиртын Ягаан өндрийн хажууд нас барсан. Гаанс тамхи татаад л ярьдаг байсан гэж тэд ярьж байв.
Ж.Цэнд гуай Бурхны тарни -Доржзодов, Гурван гүрэмийн тарни зэргийг төвд хэлээр уншиж өгөв.
Дуу дуулж өгөв. Нэг нь "Хурдан сайхан" гэдэг Шанхынхан голдуу дуулдаг гэдэг уртын дуу нөгөө нь "Баян Монгол" гэдэг зохиолын дуу дуулж өгөв. Бас нэг нутгийн уртын дуу "Алтан Богд" гэдэг дууг дуулав. "Алтан богд" гэдэг дууны үгийг Амарсайхан гуай орос хэлээр орчуулан тайлбарлав.
"Эр бор харцага" гэдэг уртын дуу дуулж байна. Тэндээс бид буцав.
|
Онолт-гуай мог 3 дня, 7 дня рассказывать тули или сказки. В 1950 г. умер близ Яган-ундур в Худжирте. Курил длинную трубку ганс и рассказывал.
Ж.Цэнд прочитал по-тибетски Доржзодва, тарни трех гурэмов.
Спел песни. Одна – "Быстрый прекрасный". Это протяжная песня, которую поют жители близ Шанхан. Другая – "Богатая Монголия", это авторская песня. Еще одна – протяжная песня здешних мест – "Алтан-богдо". Слова последней песни Амарсайхан перевел на русский язык.
Протяжная песня "Бурый орел". Мы вернулись.
|
20.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
М. Равжаа
Беседа
|
Бид Хужирт сумын иргэн, 63 настай, Моломын Равжаа гэдэг ерөөлчтэй 2006 оны 8 дугаар сарын 20-ны орой Хужирт сумын төвд уулзаж ярилцав.
– М.Равжаа гуай, Та ерөөл хэнээс сурсан бэ?
– Өвөө Дэндэв гэж сайн ерөөлчтэй уулзаж учирсан. Түүнээс сурсан. Аав ээжээсээ ч сурсан.
– Хэдэн ерөөл мэдэх вэ?
– Би бага боловсролтой. Цөөн ерөөл мэднэ.
– Ямар ерөөл мэдэх вэ?
– Хурдан морины магтаал", "Гэрийн ерөөл" мэднэ.
– Та ерөөл яаж сурсан бэ? Ямар нөхцөлд ерөөлийг хэлдэг вэ?
– Найран дээр намайг хүмүүс дуул гэж шахахаар нь: "Би дуулж чаддаггүй. Харин ерөөл хэлж болох уу гэсэн юм. Тэгээд цээжилсэн ерөөлөөсөө хэлдэг байлаа. Түүнээс хойш манай нутгийнхан намайг урьж, ерөөл хэлүүлдэг болсон. Найр хуриман дээр ерөөл хэлдэг юм.
– Та хамгийн анх хэдэн настайдаа ерөөл хэлсэн бэ?
– Би хорин гурав дөрвөн настай байхдаа анх ерөөл хэлсэн. Одоо би 63 настай.
– Танаас өөр ерөөл хэлдэг хүн байна уу?
– Одоо ерөөл хэлдэг ахмад хүн бараг байхгүй болсон. Би айлын найр хуриман дээр олон удаа ерөөл хэлж иржээ. Харин надаас сурах гэсэн хүн алга байна. Манайхан чинь их даруу улс шүү дээ. Дуугай л сонсоод байдаг юм.
– Дэндэв гуай ямар ерөөл хэлж байсныг санаж байна уу?
– Би санахгүй байна.
– Миний аавыг Дашбалын Молом гэдэг байсан. Би: -"Ааваа та надад бурханы ном зааж өгөөч" гэхлээр аав маань:
– Одоо үед бурхан шашны ном, тарни чамд гай болно. Энэ цаг үед аюултай гээд зааж өгөөгүй. Харин гэрийн ерөөл зааж өгсөн юм. Тэгээд энэ л чамд алсдаа хэрэг болно гэж хэлдэг байлаа.
– Та Хужирт сумандаа ерөөл хэлдэг үү? Өөр газар очиж, ерөөл хэлдэг үү?
– Ойр хавийн нутаг усандаа л ерөөл хэлдэг.
– Аав тань ерөөлөөс гадна өөр ямар үлгэр, дуу хэлж өгдөг байсан бэ?
– За, Одоо хүний сэтгэл татахаар тийм үлгэр, дуу санахгүй байна.
– Та ямар магтаал мэдэх вэ?
– Ойр зуурын магтаал мэднэ. "Есөн эрдэнэ" гэдэг магтаал мэднэ.
– Магтаалыг хаана, хэзээ хэлдэг вэ?
– Бэлгэ дэмбэрэлтэй сайн өдөр, найран дээр магтаал хэлдэг. Найз нөхдөө баярлуулж хэлдэг явдал ч бас бий.
– Есөн эрдэнэ гэдэг ямар утгатай вэ?
– Алт, мөнгө, зэс, ган, номин, шүр, сувд, тана, оюуг 9 эрдэнэ гэдэг. Ийм 9 эрдэнээр магтсан магтаал байдаг юм. Монгол орон 9 эрдэнээс бүтсэн, ээлтэй гэж ард түмэн ярьдаг юм.
– Ямар үед магтдаг вэ?
– Наадам, гэрийн найр, найр хурим зэрэг ёслол дээр магтаал хэлдэг. Залуучуудыг архи ууж байхад нь архи бага ууг. Архинаас гараасай гэж бодоод архины тухай шог шүлэг хэлж өгдөг. Архинаас нь жигшээх дайжаах санаатай тийм шүлэг хэлж өгдөг юм. Архины магтаал гэж байдаггүй. Тэгж нэрлэдэггүй. Харин архины тухай зохиолын бичгийн шог шүлэг байдаг. Сургаалын шинжтэй.
– Гэрийн магтаал байж болох уу? Гэрийн магтаал, ерөөл ямар ялгаатай вэ?
– Гэрийн магтаал гэдэг гэрийн ерөөл гэсэн үг. Гэрийн ерөөл гэж нэрлэдэг. Магтан ерөөхдөө гэрийг нь бүгдийг нь бас хань бүлтэй нь, адуу малтай нь бүгдийг магтдаг.
– Ямар сургаал мэдэх вэ?
– Сайн санахгүй байна. Ер нь мэдэхгүй дээ. Өнөөдөр би их зав муутай байна. Миний хүргэн нас бараад ажил төрөл гараад сэтгэл санаагаар ч тааруу явна. Дараа тавтай уулзая.
|
20 августа 2006 г. в центре сомона Худжирт мы встретились с юролчином, жителем сомона Худжирт, 63-летним Моломын Равжой.
– Равжаа-гуай, у кого вы выучились юролам?
– Я встречался с хорошим юролчином Уво-Дэндэвом. Учился у отца с матерью.
– Сколько вы знаете юролов?
– Я не очень знающий. Знаю несколько юролов.
– Какие?
– Знаю "Матгал быстрому скакуну", "Юрол юрте".
– Как вы выучились юролам? При каких условиях говорите юрол?
– Однажды люди на пиру попросили меня спеть, я ответил: "Я петь не умею. Могу сказать юрол. Сказать?" И потом сказал какой-то из выученных юролов. После этого мои односельчане стали меня приглашать и просить сказать юрол. Я исполняю их на пирах, свадьбах.
– Сколько вам было лет, когда вы первый раз исполнили юрол?
– 23–24 года. Сейчас мне 63.
– А кто-нибудь кроме вас здесь исполняет юролы?
– Сейчас почти не осталось стариков, которые исполняют юролы. Я много раз сказывал юрол на застольях, свадьбах. Но ни один человек не захотел у меня выучиться. Наши люди очень скромные и тихие. Молча слушают и все.
– А какие юролы исполнял Дэндэв-гуай?
– Не помню. Моего отца звали Дашбалын Молом. Я просил его: "Папа, выучи меня буддийским книгам".
Он отвечал: "Нынче религиозные книги и тарни могут принести тебе беду". Он не стал учить меня им, так как в наше время это было опасно. А вот "Юрол юрте" научил. И говорил, что это в будущем мне пригодится.
– Вы исполняете юролы только в своем сомоне Худжирт? Или и в других местах рассказываете?
– Исполняю юролы в основном в своих местах.
– А какие-нибудь сказки, песни ваш отец рассказывал, кроме юролов?
– Таких сказок и песен, которые могли бы очень понравиться, не помню.
– Какие вы знаете магталы?
– Я знаю несколько. Знаю "Девять драгоценностей" ("Есун эрдэнэ").
– Когда и где исполняете магталы?
– В какие-то особые дни, на пирах. Иногда говорю просто, чтобы доставить удовольствие друзьям.
– Что значит "девять драгоценностей"?
– 9 драгоценностей – это золото, серебро, медь, сталь, лазурит, коралл, жемчуг, перламутр, бирюза. Есть магтал, восхваляющий с помощью этих 9 драгоценностей. Монголы говорят: то, что сделано из 9 драгоценностей, приносит счастье.
– Когда вы исполняете магталы?
– На надомах, домашних праздниках, пирах, свадьбах и при других торжественных случаях. Когда молодежь пьет, чтобы они поменьше пили, говорю шутливые стихи о водке. Магтала водке нет. Так эти стихи не называют. Но есть авторские шутливые стихи о водке. В виде поучений.
– А может быть магтал юрте? Чем отличается магтал юрте от юрола юрте?
– Магтал юрте это и есть юрол юрте. Называют же это юролом. Когда произносят такой юрол, то восхваляют всю юрту, всех ее обитателей, весь скот ее хозяев.
– А какие вы знаете сургалы?
– Не помню. Не знаю. У меня сегодня времени мало. Умер мой зять, поэтому дел много, да и настроение печальное. Давайте встретимся позже.
|
|
М. Равжаа
"Юрол юрте"
|
Зээ
Нар хурын шим
Навч ногооны минь дээж
Үнээ малын сүү
Үндсэн монголын идээ
Архи нэртэй боловч
Ариун чанартай
Сархад нэртэй боловч
Сайн чанартай
Амтат сайхан идээнийхээ дээжийг
Алтан амсарт
Мөнгөн доторт
Агар заяа хундаганд
Айраг архиныхаа дээжийг мэлтэлзүүлэн
Наанаа нандин хээтэй
Цаанаа чамин хээтэй
Нанж вандан хадагтайгаа
Намайг ерөө гэсэн юм биз ээ.
Түмэн өлзий бүрдсэн
Төр улсыг бататгасан
Төгс их жаргалын
Түвшин сайн өдөр гэж
Сарын сайныг саатан хүлээж
Өдрийн сайныг өнжин хүлээж
Өнөөдрийн энэ өдрийг
Өлзийтэй сайн өдөр гэж
Өндөр дэнж дээр
Өргөөгөө барьж байгаа юм байна.
Сүр жавхлан нь бадарсан
Сүрэг мал нь өссөн
Сүү идээ нь бялхсан
Чингисийн төр дэлгэрсэн
Аз жаргал бадарсан
Ажлын амжилт ундарсан
Аятай сайхан энэ орон доо
Болзоот хоёр нийлэн сууж
Боловсон гэр бүл болоод
Баруун зүүн талаас нь харахад
Бадамлянхуа цэцэг мэт
Бадарч дэлгэрч байгаа юм шиг
Бат цагаан өргөөгөө
Байгуулсны энэ баярт
Эрхэмлэн зориулж мялааж гоёж
Магтаж ерөөх лоозон байна
Хангай модны дундаас
Хамгийн сайныг шилэн сонгож
Хан харуулаарааа харваж
Хазгай муруйг нь засаж
Босоо хэвтээг нь тааруулж
Босго өрхийг нь тохируулж
Шар цавуугаараа нааж
Шалзан хадаасаараа хадаж хийсэн
Хаалга түүнийг чинь ерөөе.
Хойд уулын ойд орж
Хуш гэдэг модыг олж таниад
Огтолж тайраад
Атан тэмээ амбан шар
Авто машинаараа ачиж ирээд
Мужаан сайчуулыг цуглуулан
Муруй тахиры нь тааруулан
Маш сайнаар хийлгэсэн
Марал эрдэнэ
Хорол шинжийн тооныг чинь
Тулах хоёр баганы чинь хамтаар ерөөе.
Урд уулын ойд орж
Уран тэгшийг нь шилэн сонгож
Уран гоолиг засаж
Ухаа хундан будгаараа будаж
Унага дааганыхаа дэл сүүлээр
Сагалдарга юугий нь хийсэн
Урт сайхан унинуудыг чинь
Наана цаанаас нь товчилж хийсэн
Нарс л зандан ханыг чинь
Намиж чимж хийсэн
Хөшигний чинь хамтаар ерөөе.
Төө үстэй
Төгрөг сүүлтэй
Түмэн цагаан хониныхоо
Хөвөн цагаан ноосыг
Хяргаж аваад
Саваадаж задлаад
Шаахайдаж бутлаад
Арван хуруугаараа урлаж
Агт мориороо татаж
Энгүй өргөн эсгий гэдгийг
Эсгэж тааруулан
Эвлүүлж зүүгээд
Уран оёдолчдыг цуглуулан
Урамтай гоёж хийлгэсэн
Мөнгөн цагаан өрх
Мөрөн цагаан туурга
Далай цагаан дээвэр
Ороо мориныхоо дэл сүүлээр
Ороон томж хийсэн
Орсон буурныхаа зогдороор
Оёж ширж хийсэн
Огторгуйн салхитай тэмцэлдэн байдаг
Эрч эе нь тохирсон
Эрээн цоохор хошлон
Эргүүлж шахдаг оосор
Эд бүгдийг чинь ерөөе
Энэ айлы чинь
Өргөн үүдийг нь татаж
Өндөр босгыг нь алхаад орвол
Найман хөлтэй
Найгал зандан
Нанжвандан ширээн дээр чинь
Амттангаас
Айраг, архи, алим жимс
Ааруул ээзгий
Үнэртэнгээс хүж
Хөхөөтэй цаг
Гэрэлтэй чийдэнгээр
Цэнэглэсэн юм байна.
Тал бүгддээ тойруулан дэвссэн
Тагнай ширээстэй
Шинж байдал нь тохирсон
Ширдэг гудас
Олбог хивснүүдийг чинь ерөөе
……………………………………………..
Баруун талын нь авдран дээр байдаг
Зүйлий нь хэлбэл
Нарийн тэнзэн ташууртай
Нар саран дөрөөтэй
Нанжин гахай гөлөмтэй
Наян лангийн хэрэглэлтэй
Нам сайхан эмээл чинь
Жиргэр мөнгөн ороолттой
Заамал мөнгөн товруутай
Хар суран хэрэглэлтэй
Хазаар ногтны хамтаар
Унадаг дугуй оёдлын машин
Эрээн бүстэй лимбэ
Элдэв янзын хөгжим
Эгшигт сайхан хайрцаг
"Эх орон" хүлээн авагч нь хүртэл
Цөм бүрэн байдаг юм байна.
Тангад цэмбэн эмжээртэй
Таван давхар гудастай
Таж магнаг хөнжилтэй
Зөөлөн Пүрштэй цагаан ор
Зөөлөвчтэй сандал
Эд бүгдийг чинь ерөөе.
Энэ орон дээр нь байдаг зүйлийг хэлбэл
Хоргой торгон дээр
Хоршоо угалзтай гутал
Хром, шевроом
Костюм, Пальто
Хос хосоороо
Жингээр алт
Хуйгаар торго
Хунзаар цай
Хамба торго
Хаж магнаг
Каракуль малгайнууд
Хайрцгаар боов
Амтат жимс
Алаг чихэр цөм бүрэн байдаг юм байна.
Шилэн цонх нь гялалзсан
Шар шкаавны номыг нээгээд үзвэл
Улс төрийн номнууд
Уран зохиолын ботиуд байдаг юм байна
……………………………………………….
Энэ авдран дээр нь байдаг зүйлийг хэлвэл
Ам дөрвөлжин хэмжээтэй
Авч ашиглаж байдаг чамдаанууд нь
Арав шахам давхраараа байдаг юм байна
Түүний нь амыг нээгээд үзвэл
Амраг эмэгтэйн хэргэлдэг
Сувдан сам
Шүрэн даралт
Алтан бугуйвч
Мөнгөн бөгж
Толь, сойз
Тонгорог хайч
Нүдний шил
Нүүрний Пүүдэр
Нүүр гарын саван
Гал ноцоох чүдэнз
Нарийн зүү
Нандин утас
Зүү хуруувч чинь хүртэл
Цөм бүрэн байдаг юм байна.
Зүүн талд нь байдаг
Хүрэн бор авдрыг нь нээгээд үзвэл:
Сүүл нь өөхөлсөн
Сүвээ нь хэтэрсэн
Ирэгэн хонины
Шүүс махнаас эхлээд
Талд ургасан тарианы үр
Талхалж хийсэн гурилан боов
Тамсаг сайхан идээнүүд нь
Таваг тавгаараа байдаг юм байна.
Зүүн талд нь байдаг
Эргэнэгний нь амыг нээгээд үзвэл
Ах Зөвлөлт Холбоот Улсын
Аж үйлдвэрт хийгдсэн
Шингэн дуутай ширмэн тогоо
Паалантай түмПэн
Гуулин данх
Зэс тунх
Хувин сав
Ган уур
Ган сүх
Ганзуурга хасууртай
Галын тулга
Зуух яндан
Аргалын авдар
Араг савар
Харуул ойл
Хасуур цүүц
Тал сүх
Тонгорог хайч
Галын хайч
Цөм бүрэн байдаг юм байна.
Зааны ширэн хөхүүртэй
Зандан модон бүлүүртэй
Амтат сайхан айраг чинь
Хахирч исдэггүй хөхүүрэндээ
Арвин ихээр байдаг юм байна.
Гадна гараад харвал
Харваж хүрэхгүй зэлтэй
Хатирч хүрэхгүй бэлчээртэй
Зэллэсэн унага нь
Зээр гөрөөснөөс олон
Ногтолсон унага нь
Ногтруу шувуунаас олон
Бор цоохор азаргатай
Шар цоохор гүүтэй
Шалмаг хурдан жороотой
Шандастай хурдан хүлгүүдтэй
Буянт олон адуун сүрэгт чинь
Багшран идээшилж байдаг юм байна.
Хойд талд нь
Холбоо бөхтэй
Хос тавагтай
Үүлэн цагаан бууртай
Өнөр олон тэмээн сүрэг чинь
Өсөн үржиж байдаг юм байна.
Урд талд нь
Зэргэр эрвэгэр эвэртэй
Хар тарлан зүстэй
Хайнаг сарлаг үхэр чинь
Улаан халзан бухтай
Урамдах сайхан дуутай
Өсөж олшрох
Үржил шимтэй
Монгол үхрийнхээ хамтаар
Оршин тогтнож байдаг юм байна.
Хотонд нь ороод харвал
Аргай эвэртэй
Ургаа дуутай
Төө үстэй
Төгрөг сүүлтэй
Түмэн цагаан хониныхоо хамтаар
Сэлмэн эвэртэй
Шингэн дуутай
Ямааныхаа хамтаар оршин тогтнож байдаг юм байна.
Энэ бүх зүйлүүдийг олж цуглуулсан тэр……….. гуайн
Эрчимт бүтээч хөдөлмөрөөс энд томьёолон тоочвол
Гэрт байвал ажилсаг
Конторт суувал албасаг
Олон түмэндээ алдартай
Онц сайхан найрамдуу юм байна
Энэ сайхн эрийн чинь дэргэд байдаг
Дэгжин хонгорыг хэлбэл
Дун цагаан царайтай
Дуран хар нүдтэй
Гурваар дарсан гэзэгтэй
Гоолиг шулуун нуруутай
Хув шиг ягаан хацартай
Хувьсгалын өмнө зүтгэлтэй
Эвлэл намын батлахтай
Элдэг зөөлөн ааштай
Ажил бүртээ
Амжилтыг гаргадаг
Хөдөлмөр бүртээ бүтээлийг мандуулдаг
Жирийн малчин бүсгүй юм байна
Нэг малаас гарах
Ашиг шимийг нэмэгдүүлж ирсэн
Гавьяатай юм байна
Энэ хоёрын дундаас
Энхрий цэцэг шиг бултайж төрсөн
Эрдэнийн толь шиг гялтайж төрсөн
Энхрий хайрт алаг үрсийнхээ хамтаар
Ажлын өндөр амжилт гаргаж
Аварга бүтээлийн хөдөлмөрийг мандуулж
Алдар нэр хүндтэй
Албан тушаал ихтэй
Эрдмийн ихийг сурч
Эрхэм зэрэгт хүрч
Гавьяа одонгоор шагнуулж
Гарамгай удирдагч болоод
Өндөр дэнжин дээр
Өргөөгөө барьж
Өргөн талдаа малаа бэлчээж
Тогоо бүхэндээ сүү хөөрүүлж
Торх бүхэндээ өрмөө хурааж
Сав болгондоо аарц шүүж
Суулга болгондоо тараг бүрж
Шинэ ааруулыг хүүдийгээр дүүргэж
Шингэн зөөхийг хувингаар мэлтэлзүүлж
Идээ цагааг тавгаар овоолж
Ирэгний махыг түмПэнгээр овоолж
Аав ээждээ өгөн хүндэтгэж
Элгэн садандаа өргөн дэвшүүлж
Харц олноо
Хуримлан зочилж
Хамаг нийтээрээ цэнгэн найрлаж байгаа юм байна
Энэ айлын найран дээр
Урилгаар оролцож байгаа
Олон нөхдийг хэлбэл:
Намын хүндэт гишүүд
Наян настай өвгөд эмгэд
Нялх балчир үр хүүхдүүд
Бригад сумын албан хаагчид
Баатар цэргийн түрүүч офицер, генералууд
Циркийн олон номерчид
Соёлын ордны дуучид
Сургуулийн Пионер сурагчид
Сурлагатан олон багш нар
Алс замын тууварчингууд
Аян жингийн тээвэрчид
Хороо хорины дарга нар
Хоршоо дэлгүүрийн худалдагч нар
Хол ойрын зочид
Уудам их замын барилгачид
Завод тасгийн эрхлэгчид
Зарлага галч манаачид
Төмөр модны сайчууд
Төрөл бүрийн үйлдвэрлэгчид
Невт нүүрсний уурхайчид
Нэгдэл аж ахуйн дарга нар
Улс орны зүтгэлтэн
Уран дархан сийлбэрчид зурагчид
Уурын тэрэгний жолооч нар
Утас телефоны холбоочид
Улсын эркорд аваргууд
Шүүх Прокурын дарга нар
Шүлэг туужийн зохиолч нар
Цагдан сэргийлэхийн ажилтан
Сонин хэвлэлийн сурвалжлагчид
Ойн ангийн цагдаа нар
Мэргэжлийн олон эмч нар
Малчин олон ардууд
Цөм бүгдээр хуран цуглаж
Араар суусан ах нар
Араалдаж суусан дүү нар
Өврөөр суусан идэвхтнүүд
Үелээд суусан эмэгтэйчүүдийнхээ
Алаг сайхан сонорт нь
Дуулган сонсгож
Баттай айл гэр бүл болохын
Сайн ерөөлийг
Дээш дээш нь дэвшүүлэн айлтгая.
|
Зээ,
Сок солнца и дождя,
Лучшие из листьев и растений,
Молоко коровы,
Коренная монгольская пища.
Хоть называется архи,
Имеет чистейшее качество.
Хоть называется сархад,
Имеет хорошее качество.
С до краев налитой кумысом-водкой –
Лучшей частью вкусной еды –
Кипарисовой рюмкой,
С золотым ободком,
С серебряной внутренней поверхностью,
С прекрасным узором с этой стороны,
С изящным узором с той стороны,
Поставленной на хадак с узором нанджвандан,
Просите меня произнести юрол!
Исполненный десяти тысяч счастливых знаков,
Вобравший правление-государство,
Полный радости,
В этот прекрасный день –
Хороший месяц ждали-ждали,
Хороший день ждали-пережидали –
В этот сегодняшний день,
Исполненный удачи,
На высоком месте
Ставите свою юрту.
В прекрасной стране, где
Величие процветает,
Скот и стада множатся,
Молоко и еда переливаются,
Государство Чингиса ширится,
Счастье разрастается,
Успехи в работе клокочут,
Жених и невеста соединились,
Стали культурной семьей,
Поставили крепкую белую юрту.
Посмотришь с запада, с востока –
Будто цветок лотоса
Расцветатет-распускается.
По случаю этого праздника
Устраиваем угощенье,
Восхваляем и поем славу (лоозон).
Из деревьев Хангая
Выбрали лучшие,
Отметили их стрелами ханского караула,
Кривые и корявые исправили,
Подравняли вертикальные и горизонтальные,
Порог и очаг привели в соответствие,
Желтым клеем склеили,
Голыми гвоздями скрепили –
Такой двери благопожелание говорю!
Таким воротам благопожелание говорю!
В лесу на северных горах,
Нашли дерево под названием кедр,
Спилили его,
На выхолощенном верблюде, на огромном воле,
На автомашине привезли,
Собрав лучших плотников,
Корявины и сучки подравняли,
Очень хорошо сделали,
Драгоценно-хрустальное,
С качеством колеса-хорло отверстие тоно
Вместе с двумя столбами – им благопожелание говорю!
В лесу на южных горах
Выбрав прямые и красивые [деревья],
Смастерили изящно,
Покрасили кирпично-красной краской,
Из гривы и хвостов жеребят
Сделали петли и завязки,
Такие длинные красивые палки-уни,
Связанные с той и этой стороны,
Сосновые сандаловые стены,
Вместе со спускающимся вниз,
Занавесом – им благопожелание говорю!
Имеющие пяди шерсти,
Круглые курдюки,
Десять тысяч овец –
Их белую, как вата, шерсть
Настригли,
Настигали и разбросали,
Взбили и расправили,
Десятью пальцами сделали,
На конях вытянули,
Такой огромный войлок
По размерам вырезали,
Сложив, набросили,
Собрали искусных швей,
Они сшили красиво – сердце радуется.
Как серебро, белый очаг,
Как реки, белые стенки
Как океан, белая крыша,
Из гривы строптивого жеребца,
Свитые-скрученные,
Из хохолка верблюда-самца
Сшитые-стеганные,
Борются они с небесными ветрами,
Сила и порядок их соразмерны,
Разные цвета в них сочетаются,
Эти затянутые кругом веревки
Всем им говорю благопожелание!
Когда широкие двери этого айла
Откроешь,
Через высокий порог перешагнешь –
На столе с восемью ножками,
Из раскачивающегося сандала,
С узором нанджвандан,
Стоят угощения –
Кумыс, водка, яблоки-фрукты,
Арул, творог,
Из ароматов – благовония.
Часы с кукушкой
Освещаются
Светом лампочки.
На всех сторонах вкруг
С узорными прошивками,
Подходящие своим видом,
Ковры и коврики,
Тюфячки и подстилки,
Искусно подобранные,
Им говорю благопожелание!
……………………………………………..
Если перечислить вещи,
Которые стоят на сундуке на западной стороне –
Тонкий кнут из твердого дерева,
Стремена с узором солнца и луны,
Чепрак из свиной кожи с орнаментом,
Прекрасное низкое седло
С украшениями на 80 лан.
С ровной серебряной обмоткой,
С рублеными серебряными бляхами,
С черными ремнями-деталями,
Узда и недоуздок.
Вместе с ними велосипед и швейная машинка,
Флейта с пестрой лентой,
Другие музыкальные инструменты,
Ящик с прекрасными звуками,
Приемник "Родина" –
Все есть в полном наборе.
Украшенные обшивкой из тангутского сукна,
Матрасы в пять слоев,
Одеяло из шелка и штофа –
Белая кровать с мягкими пружинами,
Стул и мягким сиденьем,
Всему говорю благопожелание!
Если перечислять все, что лежит в этой кровати, –
На шелку и парче
Сапоги с двойными узорами,
Сапоги из хрома и шевро
Все парами,
Звонкие золотые украшения,
Шелк рулонами,
Чай корзинами,
Шелк с узорами,
Шелк с вытканным орнаментом,
Каракулевые шапки,
Печенье пачками,
Вкусные фрукты,
Разноцветные конфеты – все тут есть.
Если открыть черный книжный шкаф,
У которого стеклянные дверцы сверкают,
Книги по политике,
И художественные тома стоят рядами.
……………………………………………….
Если перечислить вещи, которые стоят на этом сундуке, –
Размером квадратные
Чемоданы, которые используют в пути,
Стопкой почти в 10 штук.
Если их открыть, там
То, что использует любимая женщина –
Жемчужный гребень
Коралловые украшения,
Золотые браслеты,
Серебряные кольца,
Зеркало, щеточки,
Маникюрные ножницы,
Очки,
Пудра для лица,
Туалетное мыло,
Спички, чтобы зажигать огонь,
Швейные иглы,
Искусные нитки,
Иголки и наперстки –
Все там есть в наборе.
Если открыть коричневый сундук,
Стоящий на восточной стороне, –
Начиная со свежего мяса
Взрослого барана,
У которого курдуюк жирный,
А бока огромные,
Плоды растений, выросших в степи,
Печенье, сделанное из теста, которое месили,
Вкусная прекрасная пища
Разложена на тарелках.
Если открыть шкафчик для посуды,
Стоящий на восточной стороне,
Увидишь чугунный котел с глухзвонный,
Сделанный на заводе
Братского Советского Союза,
Эмалированный тазик,
Латунный чайник,
Медный чайничек,
Ведра,
Стальная ступка,
Стальной топор,
Очаг для огня
Со стальной мешалкой,
Печь и труба,
Ящик для кизяка,
Корзина и вилка для кизяка,
Рубанок,
Стамеска,
Топорик,
Ножницы,
Ножницы для очага,
Все там есть в полном наборе.
В бурдюке из слоновьей кожи
С мешалкой из сандалового дерева
Вашего прекрасного вкусного кумыса
В бурдюке, где он не перекисает,
Полным-полно.
А если выйти наружу и посмотреть –
Привязь такая, что выстрелом не достанешь,
Пастбища такие, что не объедешь рысью,
Жеребят на привязи
Больше чем диких антилоп.
Взнузданных жеребят
Больше чем птиц-рябчиков.
Есть гнедые пестрые жеребцы,
Есть рыжие пестрые кобылы,
Есть быстрые выносливые скакуны
Со скорой легкой иноходью.
В многочисленном богатом табуне у вас
Они пасутся, теснясь.
На северной стороне
Во главе с облачно-белым верблюдом-самцом
С двумя горбами и
Раздвоенными копытами
Ваше огромное стадо верблюдов
Растет и множится.
На южной стороне
Ваши яки сарлаки
С кручеными рогами,
Черные и пестрые,
С рыжими быками с белой мордой
Могут они сравниться рыком.
Вместе с монгольскими коровами
Которые размножаются
И приносят плоды,
Живут и пасутся.
Если зайти в загон, то
Вместе с десятью тысяч овец
С таранными рогами,
С громкими голосом,
С шерстью в пядь длиной.
С круглыми курдюками,
Вместе с козами,
Имеющими сабельные рога,
Жидкие голоса,
Живут и пасутся.
Если рассказать по порядку о настойчивом труде
….-гуая, который все это нажил и собрал, то –
В юрте работящ,
Конторе официален,
Прославлен среди народа,
Очень дружен и приветлив.
Опишу милую женщину, что
Рядом с этим прекрасным мужчиной.
У нее раковинно-белое лицо,
Черные зоркие глаза,
Косы, соединенные по три,
Прямая стройная спина,
Розовые щеки, словно янтарь.
Она трудится ради революции,
Имеет удостоверение союза или партии.
У нее мягкий нрав,
Во всякой работе
Добивается успехов,
В любом труде достигает результата,
Простая женщина-скотовод.
От каждой скотины
Отдачу увеличивает,
Такую заслугу имеет.
От них двоих
Словно нежные цветы, родились-высунулись
Словно драгоценные зеркала, родились-заблестели
Любимые пестрые дети.
Они добиваются успехов,
Героический труд прославляют,
Имеют славу
И высокие должности,
Выучились наукам,
Достигли почетных степеней,
Награждены орденами-медалями,
Стали выдающимися руководителями.
Все вместе на высоком месте
Поставили юрту,
В широкой степи пустили пастись скот,
В каждом котле кипятите молоко,
В каждой сумке собирается сушеные пенки,
В каждой посуде жидкий творог процеживаете,
В каждой бадье простоквашу заквашиваете,
Свежим арулом наполняете мешки,
Свежую сметану наливаете до краев,
Молочную пищу накладываете в тарелки,
Баранье мясо наваливаете в тазы,
Подносите родителям,
Угощаете близких родственников.
Принимаете в гости
Простых людей.
Все вместе широкий пир ведете.
Расскажу о товарищах,
Пришедших по приглашению:
Уважаемые члены партии,
Старики и старухи 80 лет,
Малолетние детишки,
Работники сомонов и бригад,
Героические военные сержанты, офицеры и генералы,
Исполнители цирковых номеров,
Певцы из домов культуры,
Пионеры школьники,
Перегонщики скота издалека,
Караванщики,
Начальники кварталов-двадцаток,
Продавцы магазинов,
Далекие и близкие гости,
Строители широких дорог,
Начальники заводских отделов,
Выезжающие по вызову пожарные,
Передовые работники на электрических столбах,
Трудящиеся разных производств,
Нефте- и угледобытчики,
Руководители объединений,
Государственные деятели,
Резчики и художники,
Водители паровых машин
Связисты телефонисты,
Рекордсмены страны,
Начальники судов и прокуроры,
Писатели стихов и повестей,
Работники милиции,
Корреспонденты газет и журналов,
Лесные милиционеры,
Профессиональные врачи,
Скотоводы.
Старшие, рассевшиеся сзади,
Младшие усевшиеся рядами,
Активисты, рассевшиеся спереди,
Женщины, усевшиеся группами.
Их прекрасному вниманию
Подношу
Благой юрол
О крепкой семье,
Ввысь его возношу.
|
|
М. Равжаа
"Девять драгоценностей"
|
– 1964 онд цэргээс ирээд байхад аав монгол бичгээр уншаад л ерөөл зааж өгсөн. Түүнээс хойш айлд ерөөл хэлдэг болсон. Өмнө нь ингэж эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж, ингэж ерөөл хэлж байгаагүй болохоор эвгүй л байна. За, би нэг магтаал хэлье.
Авралын гэгээн нар нь алтан
Ачит төрийн сүлд алтан
Арвайн түмэн түрүү алтан
Амраг хосын дурсгал алтан
Аавын зэхсэн эмээл мөнгө
Ээжийн цацлын халбага мөнгө
Ус наадсан сархад мөнгө
Эвээлт нарны цацрал алтан эрдэнэ
Элгэн улсын оргил мөнгөн эрдэнэ
Илчин улаан гал шүр эрдэнэ
Ээжийн цагаан сүү сувд эрдэнэ
Энгүй өргөн тал оюу эрдэнэ
Эрхэс наадах тэнгэр номин эрдэнэ
Элбэрэлийн цагаан гэр танан эрдэнэ
Энх үүрийн туяа зэс эрдэнэ
Эрхт ардын эв нь ган эрдэнэ
|
– Когда я в 1964 г. пришел из армии отец читал по книгам на старописьменном языке и выучил меня. После этого я и стал говорить в разных семьях юролы. До сегодняшнего дня не встречался с учеными и не говорил для них юролы. Немного неудобно. Ну, скажу один магтал.
Светлое солнце спасения золотое,
Герб благодетельного государства золотой,
Десять тысяч колосков ячменя золотые,
Память любящей пары золотая.
Седло, положенное на коня отцом, серебряное,
Ложка, которой мать кропит путь, серебряная,
Водка сархад, играющая водой, серебряная.
Лучи нежного солнца – золотая драгоценность,
Бурление любимого отечества – серебряная драгоценность,
Горячий красный огонь – коралловая драгоценность,
Материнское белое молоко – жемчужная драгоценность,
Простая широкая степь – бирюзовая драгоценность,
Небеса, где играют великие, – лазуритовая драгоценность,
Белая юрта, где царит почтение, – перламутровая драгоценность,
Мирный рассвет – медная драгоценность,
Сплоченность народа – стальная драгоценность.
|
|
Беседа
|
– Равжаа гуай, Та ямар сайхан домог, хууч яриа мэдэх вэ?
– Манай энд Бууц Цэрэндорж гэж хүн байсан. Их цасан дээгүүр хөл нүцгэн явдаг хүн байсан.
– Өвөө Дэндэв гэдэг хүнийг яагаад өвөө гэсэн юм гэхлээр тэр хүн монголын үхрийг орлиулдаг байсан юм. Дэндэв гуай хуруугаараа бүдүүн үхрийг ёвроход нөгөө үхэр нь: "Өөв, өвөө" хэмээн дуу алдсан юм гэдэг. Түүнээс хойш Дэндэв гуайг өвөө Дэндэв гэж нэрлэх болсон. Тэр өвөө гэдэг нь өвгөн, өвөө гэсэн үг биш харин үхрийн өөв, өвөө гэж дуугарсан авиа. Дэндэв гуай тоглоод хүн ёвордог тул хүмүүс үхтэлээ айдагсан. Би дууриагаад үхэр ёворсон чинь үхэр огт өвдөлгүй харин миний хуруу л их өвдсөн дөө.
Гадаадын хүнтэй ярьсандаа самгардаж, их сандарлаа. Буруу хазгай хэлсэн бол уучлаарай.
|
– Равжаа-гуай, а какие вы знаете легенды, предания?
– В наших местах жил человек по имени Буц-Цэнд. Ходил по снегу босиком.
Или вот, например, почему Дэндэва прозвали Уво. Говорят, однажды он заставил монгольскую корову мычать. Дэндэв-гуай ткнул пальцем в большую корову так, что она замычала: "Ув, уво!" После этого его и стали звать Уво-Дэндэв. "Уво" – это вовсе не "старик" или "дедушка", а крик коровы. Дэндэв-гуай в шутку любил ткнуть кого-нибудь, люди страшно боялись. Я однажды попробовал тоже ткнуть пальцем корову, она даже не заметила, только палец у меня заболел.
Я растерялся оттого, что говорю с иностранцами. Извините, если говорил плохо.
|
21.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Ж. Цэнд
Долон бурхан
|
Бөөрөнхий хочит Жанчивын Цэнд гуайтай дахин уулзаж ярилцав.
Ж.Цэнд гуай:
– Би нас ная хүрч байна. Миний авгай дал хүрч байна. Миний аавыг Жанчив гэдэг байсан гэж ярив.
Ж.Цэнд гуайтай уулзаж, өмнө нь бичүүлж авсан "Долоон бурхан од" үлгэрийг дахин яриулав. Тэр үлгэрт тод биш, ойлгогдохгүй зүйл байсан юм.
Ж.Цэнд гуайгаас "Долоон бурхан од" гэсэн үлгэрийг дахин тайлбарлуулав.
– Та "Долоон бурхан" гэдэг үлгэрийн баатруудын нэрийг дахин хэлж өгнө үү?
– Алтан Минжин ах, Мөнгөн минжин дүү, Сарлаваа дагина эгч, Үнэгэн шарга морь, Хурган шарга морь, Алтан гадас од гэж гардаг юм.
|
Вторая встреча с Жанчивын Цэнд-гуаем по прозвищу Круглый
Ж.Цэнд:
– Мне 80 лет. моей жене 70. Моего отца звали Жанчив.
Встретились с Цэнд-гуаем и попросили его вновь рассказать сказку "Большая медведица". В этой сказке было много неясного, непонятного.
Попросили разъяснить некоторые места в сказке "Большая медведица".
– Назовите, пожалуйста, имена героев сказки.
– Старший брат Алтан-Минджин, младший брат Мунгун-Минджин, старшая сестрица Сарлава-дагиня, конь Рыже-лисий (Рыжий как лиса, Унэгэн шарга), конь Рыже-ягнячий (Рыжий как ягненок, Хурган шарга), звезда Полярная.
|
|
Долон бурхан
|
Эрт урьд цагт Алтан минжин ах, Мөнгөн минжин дүү, Сарлаваа дагина эгч гэж байжээ. Алтан минжин, Мөнгөн Минжин хоёр Үнэгэн шарга, Хурган шарга морьтой гэнэ. Асар, басар нохойтой гэнэ. Алтан гадасаар нохойгоо уядаг гэнэ.
Сарлаваа дагина эгч:
– Энэ хойд ууланд төө чихтэй хар нүдэн туулай бий. Түүнийг аваад ир. Төө чихтэй бор нүдэн туулай бий. Түүнийг хэрэггүй" гэв. Тэгээд Алтан минжин өдөржингөө яваад туулайг олсонгүй гэнэ. Орой бүрэнхий болж байхад төө чихтэй хар нүдэн туулайг арайхийн барьж авчирч гэнэ. Тэгээд Сарлаваа дагина өөрийнхөө зургийг нь зураад, төө чихтэй хар нүдэн туулайн хамт саванд хийгээд усаар урсгажээ.
Тэр туулай голын усаар урссаар Эргүү хааны гадаа очжээ. Хаан тэр зургийг үзээд хоёр хүнийг явуулжээ.
– Энэ голын эхэнд нэг туулай байна. Бас нэг үзэсгэлэнтэй хүүхэн байна. Үзээд ир гээд явуулжээ.
Нөгөө хааны элч очжээ. Сарлаваа дагина:
– Хар нүдэн туулай чинь миний тоглож наадаж байсан туулай байгаа юм. Би бол Алтан минжин, Мөнгөн минжин хоёрын эгч нь байгаа юм. Би тэр зургийг туулайтай хамт усаар урсгасан юм аа. Би 18 нас хүрч байгаа. Эрд гарах болсон юм аа. Эргүү хаанаа хоёр хоноод нааш нь явуулаадах. 50 цэргээ аваад ир. Найр хурим хийе. Би Алтан минжин, Мөнгөн минжин дүүгээ архи өгч согтоогоод байж байя. Тэгээд хоёулаа тэднийг хорооё гэжээ.
Тэгээд архи өгсөн чинь Алтан минжин их согтож, Мөнгөн минжин дүү нь гайгүй байжээ. Энэ үед хоёр шарга морь нь унгалдаж, хоёр нохой нь хуцаж байна гэнэ. Яагаад морь унгалдаж, нохой хуцаж байна гээд Мөнгөн дүү нь гараад ухасхийсэн чинь Эргүү хааны цэргүүд тэднийг бүсэлсэн байжээ. Тэгээд Мөнгөн минжин дүү нь хоёр шарга морио унаад нохойныхоо алтан гадсыг нь суга татаж, нохойгоо ч аваад зугатан амь гарчээ. Эргүү хааныхан Алтан минжин ахыг нь авч яваад газар дор булжээ. Мөнгөн минжин ахыгаа эрж сурж явсаар:
–Алтан минжин ах аа. Та байна уу? гэсэн чинь:
– Байна аа.
– Хаана байна вэ? гэсэн чинь
– Газар дор байна аа гэжээ.
Тэгээд ухаад гаргачихжээ. Тэгээд домботой цай, тавагтай идээ тавиад суужээ. Тэгээд цааш явж байсан чинь: Нэг хүн гөрөөс хөөж барьж тавиад барьж тавиад байжээ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэсэн чинь би гөрөөс хөөж барьж чаддаг хурдан хүн гэж гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн унтаж байгаа гөрөөсний хэлийг, хөлийг сугалж аваад байна гэнэ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би унтаж байгаа гөрөөсний хэлийг хүртэл сугалж чаддаг хулгайч хүн байгаа юм аа гэж байна гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн дээд тэнгэрийг чагнаад, доод тивийг чагнаад байна гэнэ.
Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би чагнаач хүн байна. Дээд тивийнхэн найр цэнгэл хийж, инээдэм наадам болж байна. Доод тивийнхэн түр тар хийгээд: – Чи цаашаа, би наашаа гэж байна гэв. Цаашаа явж байтал нэг хүн далай балгаад байж байна гэнэ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл
– Би далай балгаач хүн байна. Далай балгах амархан байдаг юм гэж байна гэнэ.
Цааш явж байтал нэг хүн уул өргөж байна гэнэ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл
– Би уул өргөгч хүн. Уул өргөхөд хөнгөхөн байдаг юм аа гэв.
Тэд долуул болоод цааш явжээ. Алтан минжин, Мөнгөн минжин хоёр:
– Сарлаваа дагина эгч юу ярьж байгаа бол гэхэд чагнаач хүн чагнаж гэнэ. Гэтэл Сарлаваа дагина эгч нь:
– Миний хоёр дүү хоёулаа эсвэл долуулаа болоод ирэх гэж байна. Тэднийг устгах хэрэгтэй гэж хаанд хэлж байна гэж чагнаач хүн хэлж гэнэ.
Тэгээд Сарасваа дагина Эргүү хаанаас :
– Танайхаас уралдах хурдан хүн байна уу? гэж асуухад хаан:
– Нэг хүн байнаа гэнэ.
Уралдах хүнийг уулын сүүдэрт уралдуулахаар болжээ. Тэгээд хааны 50 цэрэг ирсэнд уул өргөгч нь уулыг өргөөд 50 цэрэг дээр тавьтал тэд цөм үхэж гэнэ.
Тэгээд Эргүү хаанынд долуулаа очжээ. Нөгөө сайн хулгайч хүн нь хааны архийг хулгайлж аваад солитол хаан согтоод хордоод үхэх шахаж гэнэ. Тэгэхлээр нь далай балгагч нь далайн усыг балгаад усаар шүрштэл хаан урсаад явчихаж гэнэ. Ингээд хар нүдэн туулайг нь Мөнгөн минжин дүү нь авч, Сарлаваа дагина эгчийгээ Алтан минжин дүү нь аварчээ.
Тэгээд тэр хурдан гүйдэг хүн, сайн хулгайч, чагнаач, уул өргөгч, далай балгаач, Алтан минжин, Мөнгөн минжин Долоон бурхан од болж гэнэ. Сарлаваа дагина эгчийгээ:
– Та сар бол гэжээ.
Сар Долоон бурхан одыг үргэлж харж байх болж гэнэ. Алтан гадсаа тэнгэрт шаагаад хоёр шарга морио аргамжиж гэнэ. Тэр гадас нь одоо Алтан гадас од гэнэ. Хоёр шарга морь нь хоёр холбоо од болсон гэнэ.
|
Давным-давно жили-были старший брат Алтан-Минджин, младший брат Мунгун-Минджин и сестрица Сарлава-дагиня. У братьев Алтан-Минджина и Мунгун-Минджина были кони Рыже-лисий и Рыже-ягнячий. Собаки Асар и Басар. Привязывали собак к Золотому колу (Полярная звезда).
Сарлава-дагиня сказала:
– На этой северной горе есть заяц с черными глазами и ушами в пядь длиной. Принесите его. Там есть заяц с коричневыми глазами и ушами в пядь длиной. Его не берите. Алтан-Минджин целый день ходил, но зайца не нашел. Вечером, когда уже наступили сумерки, он еле-еле поймал зайца с черными глазами и ушами в пядь длиной. Сарлава-дагиня нарисовала себя, положила рисунок вместе с зайцем с черными глазами и ушами длиной в пядь в мешок и пустила по реке.
Плыл-плыл тот заяц по реке и оказался у Эргу-хана. Хан посмотрел на рисунок и послалл двух людей:
– У истоков этой реки живет один заяц. И еще там живет прекрасная девушка. Посмотрите на нее и приходите.
Посланцы пошли. Сарлава-дагиня им говорит:
– Заяц с черными глазами – это заяц, с которым я в детстве играла. Я – старшая сестра Алтан-Минджина и Мунгун-Минджина. Я пустила по речке свой рисунок вместе с зайцем. Мне 18 лет. Пора за муж. Через два дня присылайте сюда Эргу-хана. Приводите 50 воинов. Будем пировать. Я напою водкой Алтан-Минджина и Мунгун-Минджина. И мы вдвоем [с ханом] их убьем.
Она дала им водки. Алтан-Минджин сильно опьянел, Мунгун-Минджин не очень. В это время их два рыжих коня стали ржать, две из собаки – лаять. Младший Мунгун-Минджин вскочил, чтобы посмотреть, почему кони ржут и собаки лают, а воины Эргу-хана их окружили. Мунгун-Минджин вскочил на рыжего коня, вытащил золотой кол (Алтан гадас) – привязь для собак, взял собак и убежал. Воины Эргу-хана схватили Алтан-Минджина и закопали в землю. Мунгун-Минджин ходил разыскивал старшего брата:
– Братец Алтан-Минджин! Жив ли ты?
– Жив.
– А где ты?
– Я под землей.
Он и выкопал брата. Поставил чайник чаю и тарелку еды. Потом дальше пошли. Смотрят, один человек гонит антилоп, то поймает, то отпустит.
– Что вы делаете?
– Я умею гоняться за антилопами, я быстрый бегун.
Дальше пошли. Видят, один человек вытаскивает язык и ноги у спящей антилопы.
– Что вы делаете?
– Я вор, умеющий вытащить язык даже у спящей антилопы.
Дальше пошли. Видят, один человек слушает верхнее небо, слушает нижний мир.
– Что вы делаете?
– Я умею слушать. В верхнем мире идет пир и веселье. В нижнем мире шумят, кричат: ты отойди, я подойду!
Дальше идут, видят, один человек пьет море.
– Что вы делаете?
– Я пьющий море. Выпить море очень просто.
Дальше пошли. Видят, один человек поднимает горы.
– Что вы делаете?
– Я человек, поднимающий горы. Горы поднимать легко.
Вот они всемером идут дальше. Алтан-Минджин и Мунгун-Минджин говорят:
– Что сейчас говорит наша сестрица Сарлава-дагиня?
Умеющий слушать стал слушать. А Сарлава-дагиня в это время говорит хану:
– Мои два младших братца всемером идут сюда. Их нужно убить.
Так рассказал умеющий слушать.
Потом Саралва-дагиня спросила у Эргу-хана:
– У вас есть человек, который умеет бегать наперегонки?
– Есть один.
Тогда они решили пустить этого человека бегать наперегонки [с быстрым бегуном?] в тени горы. После этого пришли 50 воинов хана. Поднимающий горы, поднял гору и обрушил ее на 50 воинов. Все они погибли.
После этого все всемером они отправились к Эргу-хану. Умелый вор украл у хана водку и подменил. Хан напился пьяным, отравился и чуть не умер. Выпивающий океан глотнул воды и вылил ее на хана. Тот был унесен водой. Мунгун-Минджин взял черноглазого зайца, сестру Сарлава-дагиню взял Алтан-Минджин.
А после этого, быстрый бегун, вор, слушатель, подниматель гор, выпиватель океана, Алтан-Минджин и Мунгун-Минджин стали звездами Большой медведицы. Они сказали Сарлава-дагине:
– Будьте луной.
Так луна стала всегда смотреть на звезды Большой медведицы. Они вбили Золотой кол в небо и привязали двух своих рыжих коней. Этот кол теперь – звезда Полярная. А два коня – две звезды рядом.
|
|
Звезды
|
Ж.Цэнд гуайгаас:
– Эрхий мэргэний домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй
– Мичид одны тухай мэдэх үү?
– Мэдэхгүй.
– Тэнгэрийн заадсаны тухай домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй.
|
Вопрос к Ж.Цэнду:
– Вы знаете легенду об Эрхий-мэргэне?
– Не знаю.
– О Плеядах?
– Не знаю.
– А легенду о Млечном пути?
– Не знаю.
|
|
Зори – утроенняя и веченрняя
|
| Харин үдшийн гэгээ, үүрийн гэгээ гэж байдаг. Үүр цайхын өмнөхөн шар гэгээ, үдэш болохын өмнөхөн үдшийн гэгээ гэж нар гарах, шөнө болохын хоёрын хооронд цагаарсан шар гэгээ татдаг байсан. Одоо байхгүй болсон. Өдөр богинохон болсон.
|
А вот говорят: вечерняя заря и утренняя заря. Перед рассветом поднимается желтый свет. Вечером же вечерний свет бывает. Между вечером и ночью светло-желтый свет появлялся. Сейчас такого света не бывает. Дни стали короче.
|
|
Лунный заяц
|
– Сарны толбо гэж юу вэ?
– Саран дотор хар нүдэн туулай байдаг гэдэг. Тэр сарны толбо болон харагддаг гэдэг. Монголчууд шөнө нялх хүүхэд авч явахдаа хар нүдэн туулай болгож байгаа юм гээд хөөгөөр хүүхдийн хамрыг хөөддөг. Энэ зан үйл түрүүний "Долоон бурхан од" гэдэг үлгэрт гарч байгаа хар нүдэн туулайны дүртэй холбоотой.
|
– А что такое пятна на луне?
– На луне есть черноглазый заяц. Он выглядит как пятна. Монголы когда ночью несут младенцев, мажут им носы сажей, будто это черноглазый заяц. Этот обычай связан с черноглазым зайцем из легенды о Большой медведице.
|
|
Затмение
|
– Нар, сар хиртэх тухай ямар домог мэдэх вэ?
– Жалгын чинээ амтай
Жаран дөрвөн соёотой Раахан (Raahan) гэдэг амьтан нар, сарыг залгиж барьдаг гэсэн домогтой.
|
– А какие легенды вы знаете о затмении солнца и луны?
– Есть легенды, что солнце и луну заглатывает
Раху с пастью размером с овраг,
С 64 клыками.
|
|
Мотыльки и огонь
|
– Дэнгийн эрвээхэйний тухай ямар домог мэдэх вэ?
– Чөтгөр гал хулгайлах гээд эрвээхэг явуулсан юм гэдэг. Тэгээд эрвээхэй гэрэл харахлаараа гал хулгайлах гэж байгаа юм гэдэг.
Бас чөтгөрийн орноос бурхны зулыг унтраах гэж эрвээхэйг явуулсан ч гэж ярьдаг.
|
– Какую легенду вы знаете о мотыльках вокруг светильника?
– Говорят, что черт отправил мотыльков, чтобы своровать огонь. Поэтому когда мотылек видит огонь, он хочет его своровать.
А еще рассказывают, будто из мира чертей отправили мотылька, чтобы он потушили свечу Будды.
|
|
Ж.Цэнд
О двух зломысленных
|
– За, би "Муу санаат хоёрын тухай үлгэр " ярьж өгье.
Эрт урьд цагт нэг их баян хаан байжээ. Дандаа л байна гэж хэлдэг. Хэзээ ч байхгүй гэж хэлдэггүй байжээ. Гэтэл хоёр муу санаатай хүн баян хаанаас:
– Сүмбэр уулыг бүтээх торго өгөөч. Сүн далайг бүтээх торго өгөөч гэжээ. Хаан:
– Тийм их торго байна аа. Харин та хоёр Сүмбэр уулыг төөлөөд ир. Сүн далайг хэмжээд ир гэжээ.
Хоёр муу санаатай хүний нэг нь Сүмбэр уулыг төөлөөд төөлөөд хэмжиж чадсангүй тул нэг нь хоёр хөлтэй төөнүүр хорхой болжээ. Нөгөө хүн нь Сүн далайг хэмжиж чадсангүй тул шанаган хорхой болжээ. Ингээд хоёр муу санаатай хүн хорхой болжээ. Муу санаа биеэ отно гэж энэ.
|
Я расскажу сказку "О двух зломысленных".
Давным-давно жил очень богатый хан. Всегда говорил, что все у него есть. Никогда не говорил, что чего-то нет. Тогда два зломысленных человека спросили у хана:
– Дайте шелк, который покрыл бы Сумбэр-улу. Дайте шелк, который покрыл бы Молочное море.
– У меня есть столько шелку. Но вы пойдите и измерьте пядью Сумбэр-улу. Измерте Молочное море.
Один из зломысленных измерял-измерял пядью Сумбэр-улу, но измерить не смог и превратился в гусеницу с двумя ножками. Другой не смог измерить Молочное море и поэтому превратился в головастика. Так эти два зломысленных превратились в червяков. Говорят же, злые мысли наказывают самого зломысленного.
|
|
Радуга
|
– Солонго яаж үүссэн бэ?
– Бороо орсны дараа нар баруун хойно бол зүүн өмнө солонго татдаг Чанх урд хойно ерөөсөө солонго татдаггүй. Гурван өнгийн шар ногоон бор өнгийн солонго байдаг.
– Солонго руу гараар зааж болох уу? Зарим орны ард түмэн солонго руу гараар заахыг цээрлэдэг.
– Болно. Хүүхдүүд солонго гарахаар дагаж гүйж байдаг.
|
– Как появилась радуга?
– После дождя, если солнце на северо-западе, то на юго-востоке поднимается радуга. Точно на юге или севере никогда радуги не бывает. Бывает радуга трех цветов – желто-зелено-коричневая.
– Можно указывать на радугу рукой? Некоторые народы запрещают показывать на радугу рукой.
– Можно. Дети, когда радуга появляется, бегают за ней.
|
|
Мотыльки и огонь
|
– Дэнгийн эрвээхэйний тухай ямар домог байдаг вэ?
– Чөтгөрийн газраас гал аваад ир гэж эрвээхэйг явуулжээ. Эрвээхэй гал авах гээд чадалгүй шатаж үхдэг гэдэг.
|
– Какие бывают легенды о мотыльках вокруг светильника?
– Мотылька послали из страны чертей, чтобы он принес огонь. Мотылек не может забрать огонь и сгорает.
|
|
Гром
Молния
Лу
|
– Аянга цахилгааны тухай домог мэдэх үү?
– Тэнгэрт луу сүүлээ шарвахаар аянга цахилгаан цахидаг гэж ярьдаг домог байсан.
|
– Знаете легенды о громе и молнии?
– Была легенда о том, что гром и молния бывают тогда, когда дракон на небе машет хвостом.
|
|
Солнце и луна
|
– Нар, сар хоёр яагаад заримдаа зэрэг үзэгддэг юм бэ? Нэг нь баруун талд нөгөө нь зүүн талд?
– Билгийн тооллын сарын сүүлээр тэгж харагддаг юм. Баруун талд нар зүүн талд сар нэг нь жаргаж, нөгөө нь шингэж байгаа юм. Солбицож харагддаг.
|
– Почему солнце и луна иногда появляются одновременно? Одно на западе, другое на востоке.
– В конце месяца по лунному календарю так бывает. На западе солнце, а на востоке луна. Одно восходит, другое заходит. Они видны вместе.
|
|
Не знаю
|
– 12 жилийн амьтны тухай домог мэдэх үү?
– Тодорхой мэдэхгүй байв.
– Цагаан өвгөн" гэдэг домог мэдэх үү? Цагаан өвгөн юу хийдэг вэ? Хаана байдаг вэ? Ийм үлгэр домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй
– Манхан цагаан тэнгэрийг мэдэх үү?
– Мэдэхгүй. Дуулаагүй юм байна.
– Та тууль мэдэх үү? "Агай улаан хаан", "Дөнөн настай хүлэг баатар", "Хан Харангуй", "Эзэн тэнгэр хаан", "Хөгшин Луу мэргэн хаан", "Цагаадай мэргэн хаан" "Гурван настай Гунан улаан баатар", "Эрхийдээ эрчтэй Хамбуудай мэргэн хаан" зэрэг тууль мэдэх үү? Сонссон уу?
– Мэдэхгүй.
|
– Знаете легенду о 12 животных?
– Хорошо нет.
– Знаете легенду "Белый старец"? Белый старец что делает? Где он живет? Какую-нибудь сказку про это знаете?
– Не знаю.
– Знаете о Манхан Цаган-тэнгри?
– Не знаю. Не слышал.
– Вы знаете былины? "Агай-улан-хан", "Донон-батор, четырехлетка", "Хан-Харангуй", "Эдзэн-тэгри-хан", "Старый Лу-мэргэн-хан", "Цагаадай-мэргэн-хан", "Трехлетний Гунан-улан-батор", "Хамбудай-мэргэн-хан с силой в большом пальце"?
– Не знаю.
|
|
"Эрхий мэргэн"
|
| Харин "Эрхий мэргэн" гэдэг үлгэрт Эрхий мэргэн нарыг харваж чадаагүй тул эрхий хуруугаа огтолсон. Нарыг хөөж гүйцээгүй морио хөлийг нь тас харваж алагдаага гэдэг амьтан болгосон. Хар ус уухгүй. Хагд өвс идэхгүй гэж андгай тангараг тавьсан гэж ярьдаг.
|
В "Эрхий-мэргэне" рассказывается, как Эрхий-мэргэн не смог попасть стрелой в солнце и отрезал большой палец. У коня, который не смог догнать солнце, прострелил ноги и сделал из него тушканчика. Прозрачную (черную) воду не пить, прошлогоднюю траву не есть поклялся.
|
|
"Польза после смерти"
|
– Та өчигдөр ярьсан "Үхсэн хойноо тус болсон нь" гэдэг үлгэрээ дахин ярьж өгнө үү?
"Үхсэн хойноо тус болсон нь"
(Бөөрөнхий Цэнд гуай болон Цэнд гуайн гэргий,
69 настай Норжмаа гуай хоёрын ярьж өгсөн явган үлгэр)
Нэг баян, хоосон хоёр хүн байжээ. Баян хүн нь дандаа хоосон ядуу хүндээ тус болдог байжээ. Хоосон хүн нь баян хүндээ ачийг нь хариулж тус болья гэж бодсоор байгаад чадалгүй үхжээ. Тэгээд Эрлэгийн оронд очтол:
– Чиний насны хэмжил болсон байна. Одоо баян хүнийг Эрлэгт авчирья гэж ярьж байна гэнэ.
Хоосон хүн үхсэн ч гэсэн баян хүнд яаж туслах вэ гэж боджээ. Тэгээд хоосон хүн:
– Эрлэг хаан чамайг уурганд хатгуулж үхэх ёстой гэж байна. Чамд сайхан уурга, хуйв тааралдана. Чи: "Яасан сайхан уурга хуйв бэ гээд битгий аваарай. Тэр уургыг адууныхаа хүзүүнд хийж болохгүй шүү" хэмээн зүүдлүүлжээ.
Баян зүүдэнд хэлсэн үгийг бодон уурга хуйвыг авсангүй гэнэ. Эрлэг сайхан даханд эрлэгийн элчийг хувилган:
– Баян хүнийг ааад ир гэжээ. Хоосон хүн бас л:
– Эрлэгийн элч дах болоод ирнэ. Чи: -"Яасан сайхан дах вэ гээд шатаачихаарай гэжээ. Баян хүн зүүдэнд хэлсэн ёсоор дахыг шатаав.
Ингээд Эрлэг баян хүнийг үхүүлж чадсангүй. Тэгээд шинийн нэгний өдөр амийг нь авья гээд эрлэгийн элчийг явуулахаар болжээ. Хоосон хүн бас л зүүдээрээ:
–Шинийн нэгний өдөр бурхандаа урт нас хайрла гээд залбираад мөргөж гуайгаад байгаарай гэж зүүдлүүлжээ.
Баян хүн ч яахав зүүдэлсэн ёсор урт нас хайрла гээд мөргөөд залбираад байжээ. Ингээд бас баян хүний амийг авч чадсангүй. Эрлэг хаан:
– Энэ баян хүн урт наслах, их буянтай хүн байна. Түмэн настай түнтгэр өвгөн болоорой гэж захиад эрлэгийнхээ дансны үдээсэнд хийгээд мартчихжээ.
Баян хүн ч урт насалж гэнэ. Ингэж хоосон хүн үхсэн хойноо ч гэсэн өглөгч баян хүндээ тус болсон гэнэ.
|
– Вы не расскажете сказку о принесшем пользу после смерти еще раз.
Польза после смерти
(Ж. Цэнд и его жена Норжма, 69 лет)
Жили-были один богач и один бедняк. Богач всегда помогал бедняку. Бедняк все думал отблагодарить богача, но так и не смог и умер. Попал он в страну Эрлика. Однажды слышит, говорят:
– Время твоей (?) жизни кончилось. Сейчас богача поведем к Эрлику.
Бедняк, хоть и умер, стал думать, как помочь богачу. Он наслал богачу сон:
– Эрлик говорит, что ты должен умереть, уколовшись об укрюк. Тебе попадет отличный укрюк с петлей. Ты скажи: "Какой прекрасный укрюк с петлей!" – и не бери его. Нельзя ни в коем случае этот укрюк набрасывать на коня!
Богач вспомнил сон и не взял укрюк с петлей. Эрлик превратил своего посланца в превосходную доху. Тогда бедняк снова послал сон:
– Посланец Эрлика явится в виде дохи. Ты скажи: "Какая прекрасная доха!" – и сожги ее. Богач, как велел ему сон, сжег доху.
Так Эрлик не смог призвать к себе богача. Он решил первого числа Нового года послать к богачу своего посланца. Бедняк снова послал сон:
– Первого числа Нового года молись Будде и проси долгих лет жизни.
Богач, как и наказано ему было во сне, стал кланяться и просить у Будды долгих лет жизни. Опять не смог Эрлик забрать богача. Тогда Эрлик сказал:
– Этот богач имеет добродетель и будет жить долго. Пусть он живет 10000 лет и будет обвислым стариком!
Этот наказ он оставил в записях своих и забыл. Богач жил долго. Так бедняк и после смерти принес пользу доброму богачу.
|
|
"Семь раз правильно"
|
Бөөрөнхий Ж. Цэнд гуай "Долоон зөв" гэдэг үлгэр ярьж өгөв. Энэ үлгэр нь 2006 оны 8 дугаар сарын 20-ны өдөр бидэнд ярьж өгсөн WS_30014 тоот хавтсанд байгаа "Ах дүү долоо" гэдэг үлгэртэй адилхан нэг хувилбар нь байв.
"Долоон хүүхдийн долоон зөв" (Ж.Цэнд гуайн ярьсан үлгэр)
Долоон хүү байжээ.
– Долоон тийшээ явья. Долоон жил болоод эрдэм сураад ирье гэжээ.
Аав нь:
– Чи мэргэн болоорой. Чи модчин болоорой. Чи хөөрөгчин болоорой. Чи эмч болоорой. Чи будагчин болоорой. Чи илбэчин болоорой. Чи тэнэг болоорой гэж.
Ингээд долоон хүү долоон жил явах болжээ.
Ингээд тэд долоон мод босгожээ.
– Хэн нэг нь муу явбал түүний мод хөсрий болж хугарсан байна гэжээ.
Тэгээд долоон жил болоод иртэл тэнэгийн мод хөсрий болоод хугарсан байв гэнэ. Илбэчнээс асуутал:
– Хавтгай хар хадны доор дараастай байна гэжээ.
Хөөрөгчин өнөөх чулууг нь ховхлоод хайлуулаад тэнэг хүүг хадан дороос гаргаж авчээ. Эмч нь хүү эмнээд амь оруулжээ. Тэгээд яагаад ингэж хадан доор дарагдав гэж асуув гэнэ. Тэнэг:
– Би нэг хөөрхөн хүүхний алтан бөлзгийг булааж аваад зугатсан юм. Тэр намайг алтан бөлзөг булааж авлаа гээд хадан дор хийгээд хаяхчихсан" гэжээ.
Модчин :
– Чи тэр хүүхнийг таних уу?" гэв. Тэнэг хүү :
– Хаа ч байсан танина. Шалдан байсан ч танина" гэв.
Тэгээд модчинг хоёр хүний суудалтай модон шувуу хий гэв. Будагчин будаад илбэчинг суулгаад тэнгэрт нисгэв. Тэгээд долоон хүү хүүхнийг ирэхээр :
– Би авна. Би хүүхнийг авна гэж булаацалдав.
– Би чулуу мод ховхлоод хүүгийн амийг аварсан. Би хүүхнийг авна гэж хөөрөгчин хэлэв.
– Би эмнээд амь оруулсан. Би авнаа гэж эмч хэлэв.
– Хоёр хүний суудалтай сайхан модон шувуу хийсэн. Би авнаа гэж модчин хэлэв.
– Илбэчин би авнаа гэдэг юм. Тэгээд тэр хүүхнийг аваад ирэв.
Хүүхэн:
– Миний алтан бөлзгийг тэнэг аваад зугатаасан. Би тэгээд алаад хадан дор дарсан гэж хэлэв. Өөр үг хэлсэнгүй.
Долоон хүү хүүхнийг авна булаацалдсан боловч.
– Долоон эр хүн нэг хүүхнийг яаж хувааж авах вэ гэж ярилцаад хэн нь ч энэ хүүхнийг авахгүй. Бид долоогийн долоон зөв хэмээн шийджээ.
Ингээд "Долоон зөв гэдэг" үг үүссэн юм гэдэг.
|
Круглый Ж.Цэнд-гуай рассказал сказку "Семь правильно". Это один из вариантов сказки "Семь братьев", которую нам рассказал 20.08.2006, и которая записана в папке WS_30014.
"Семь "правильно" семи молодцев"
(сказка, рассказанная Ж.Цэндом)
Жили семь молодцев. Они сказали:
– Мы пойдем в семь разных сторон учиться семи наукам.
Отец им сказал:
– Ты стань мудрецом. Ты стань плотником. Ты стань кузнецом. Ты стань лекарем. Ты стань красильщиком. Ты стань фокусником. Ты стань дураком.
Семь юношей должны были учиться 7 лет.
Они посадили 7 деревьев.
– Если кто-то пострадает, его дерево сломается.
Когда прошло 7 лет, и они вернулись, дерево дурака засохло и сломалось. Спросили у фокусника причину. Он сказал:
– Он лежит, придавленный плоской черной скалой.
Кузнец расплавил камень и вытащил из-под скалы дурака. Лекарь вылечил брата. Потом они спросили его, как он попал под скалу.
– Я отнял у прекрасной девушки ее золотое кольцо и убежал. За то, что я забрал ее золотое кольцо, она бросила меня под скалу.
Плотник спросил:
– Ты ее узнаешь?
– Где бы она мне не встретилась, я ее узнаю. Пусть она даже будет голой.
Тогда плотник сделал деревянную птицу с двумя сиденьями. Красильщик ее покрасил. Посадили они фокусника и подняли в небо. Когда они искали девушку, остальные стали спорить между собой:
– Я ее возьму! Нет, я возьму!
– Я расплавил камень и спас дурака. Я возьму девицу! – сказал кузнец.
– Я его вылечил. Я возьму! – сказал лекарь.
– Я сделал птицу с двумя сиденьями. Я возьму! – сказал плотник.
– Я возьму! – сказал фокусник и привел девушку.
Девушка сказала:
– Мое золотое кольцо забрал дурак. Я его убила и положила под скалу. – Больше она ничего не сказала.
Семь братьев спорили-спорили и решили:
– Семь молодцев никак не могут поделить одну девушку. Никто ее не возьмет! Все семеро были правы.
Так появилось выражение "семь раз правильно" (долоон зөв).
|
|
Юрол
|
| Ж.Цэнд гуай Гүү уяхын ерөөл, Гэрийн ерөөл, Архины ерөөл, Эсгийн ерөөл хэлэв. Зарим ерөөл нь урд өдөр хэлсэнтэй төстэй. Зарим нь үг нь сайн мэдэгдэхгүй юмуу дутуу байлаа. Эдгээрийг дахин нягтлаад дараа явуулья.
|
Ж.Цэнд-гуай рассказал юрол дойки кобылицы, юрол архи, юрол войлоку. Некоторые похожи на те, что он говорил вчера. Некоторые слова плохо понятны.
|
21.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Нарангарвуу, внучка Ж. Цэнд
"Лиса и сорока"
|
Өвөрхангай аймгийн Хужирт суманд бөөрөнхий хочит Ж.Цэнд гуайн ач охин Нарангарвуутай Саша АрхиПова ярилцсан нь. Нарангарвуу Хужирт сумын дунд сургуулийн сурагч. 15 настай. Тэр асуултанд хариулж, үлгэр ярьж өгөв. Эхлээд "Үнэг шаазгай хоёр" гэдэг үлгэр ярив.
Эртээ урьд цагт долоон бор өндөгтэй доголон бор шаазгай байжээ. Нэг өдөр үнэг ирээд:
– Шаазгай чи, Долоон бор өндөгнөөсөө өгчих. Өгөхгүй бол алтан улиасыг чнь хуга мөргөнө гэжээ.
Шаазгай айгаад өндөгнөсөө өгчээ. Тэгээд үнэг өдөр болгон ирж:
– Өндөгнөөсөө өгөхгүй бол алтан улиасыг чинь хуга мөргөнө гэж хэлж айлгасаар зургаан өндөгийг нь авч иджээ.
Тэгээд нэг өндөгтэй үлдээд шаазгай алтан улиасан дээрээ уйлж суужээ. Алтан улиасны нь доор амьдардаг оготно:
– Шаазгай эгч ээ, Та юунд уйлаав? гэжээ. Шаазгай:
– Өндөгийг минь үнэг авч идсээр ганцхан өндөгтэй үлдлээ. Өнөөдөр бас үнэг ирнэ" гэсэн яах аа мэдэхгүй байна гээд уйлжээ. Оготно:
– Үнэг юу гэж хэлээд өндөгийг чинь авдаг юм бэ? гэж асуухад шаазгай:
– Өндөгөө өгөхгүй бол алтан улиасыг чинь хуга мөргөнө. Алсын тоосыг гаргана гэдэг юм гэжээ. Оготно:
– Та битгий уйл. Та үнэгийг ирэхээр алтан улиасыг хуга мөргөх эвэр чинь хаана байна? Алсын тоосыг гаргах туурай чинь хаана байна? Үзүүл гэж хэлээд өндөгөө өгөхгүй бай гэж үг зааж өгчээ.
Үнэгийг ирэхээр шаазгай оготнын зааж өгсөн үгийг хэлж гэнэ.
Үнэг:
– Энэ үгийг чамд хэн зааж өгсөн бэ? гэж асууж гэнэ. Шаазгай:
– Хэн ч зааж өгөөгүй. Би өөрөө бодож олсон гэжээ. Үнэг:
– Аа, Тэгвэл би үнэгнийхээ арван гурван мэхээ гаргана даа гэжээ.
Шаазгай айгаад оготно энэ үгийг зааж өгсөн гэв. Үнэг оготны нүхэн дээр очоод:
– Хөөе, Оготноо гараад ир гэсэнд оготно:
– Хогоо цэвэрлэж байна гээд гарч ирсэнгүй. Дахиад хэлтэл:
– Байж бай. Би тоосоо арчиж байна гэжээ.
Тэгээд оготно нүхнээсээ цухуйтал нь үнэг барьж аваад үмхчихжээ. Оготно:
– Үнэг ээ, "Ангар ангар идвэл амттай байдаг юм. Өмөр өмөр идвэл өмхий байдаг" юм гэж хэлж гэнэ. Үнэг ангар ангар гээд идэх гэтэл оготно амнаас нь зугатаад явчихаж гэнээ. Ингээд шаазгай ганц өндөгтэйгээ үлдэж, оготно ч амьд үлдэж, амар сайхандаа жаргажээ.
Сурагч Нарангарвуу энэ үлгэрийг дунд сургуулийн хоёрдугаар ангийн билүү унших бичгээс сурсан гэж бидэнд хэлэв.
|
Беседа Саши Архиповой с Нарангарвуу, внучкой Ж. Цэнд-гуая по прозвищу Круглый. Нарангарвуу ученица средней школы в сомоне Худжирт. Она ответила на вопросы и рассказала сказку. Сначала рассказала сказку "Лиса и сорока".
Давным-давно жила серая хромая сорока с семью серыми яйцами. Однажды пришла лиса:
– Сорока, дай мне одно из твоих семи серых яиц. Если не дашь, я сломаю лбом твою золотую осину.
Сорока испугалась и дала одно яйцо. Лиса стала приходить каждый день и говорить:
– Если не дашь, я сломаю лбом твою золотую осину.
Так она получила и съела 6 яиц.
Сорока осталась с одним яйцом. Она села на золотую осину и заплакала. Мышка, которая жила под золотой осиной, спросила:
– Тетушка сорока, вы о чем плачете?
– Все мои яйца съела лиса. У меня осталось только одно. Сегодня лиса снова придет. Я не знаю, что мне делать. Вот и плачу.
– А что говорит лиса, когда забирает ваши яйца?
– Если не дашь яйцо, я сломаю лбом твою золотую осину, подниму пыль вдали! Так говорит.
– Не плачьте. Когда лиса придет, скажите: Где твои рога, чтобы лбом сломать золотую осину? Покажи! – И не отдавайте яйцо.
Когда лиса пришла, сорока сказала слова, которым научила ее мышь. Лиса спросила:
– Кто тебя научил этим словам?
– Никто не учил. Я сама догадалась, – сказала сорока.
– Как покажу сейчас 13 хитростей лисы!
Сорока испугалась и сказала, что этим словам ее научила мышь. Лиса пошла к горке мыши и сказала:
– Эй, мышь, выходи! – Мышь ответила:
– Я убираю мусор, – и не вышла. Лиса снова позвала.
– Подожди, я вытираю пыль.
После этого мышь высунулась из норки, лиса схватила ее и засунула в рот. Мышь сказала:
– Лиса! Говорят, когда едят, широко открывая рот, бывает вкусно. А когда едят с закрытым ртом, бывает тухло. Лиса стала широко открывать рот, мышь и выскочила изо рта и убежала. Так сорока осталась с одним яйцом, мышь осталась живой, они зажили благополучно.
Нарангарвуу сказала, что выучила эту сказку по учебнику для второго (кажется) класса.
|
|
"Как тигр приобрел полосы на шкуре"
|
Өөр ямар үлгэр мэдэх вэ?
– Бар бидэртэй болсон тухай үлгэрийг номноос уншиж сурсан. Өвөө жаахан байхад орой үлгэр ярьж өгдөг байсан
– Өвөөгийнхөө ярьдаг ямар үлгэрийг санаж байна вэ?
– Өвөө "Долоон бурхан од" гэсэн домог, "Далан худалч"-ийн үлгэр ярьж өгдөг байсан. Далан худалч гэж аймаар худалч хүн байсан гэж үлгэрт гардаг. Харин одоо би санахгүй байна.
– Чи "Бар яагаад бидэртэй болсон бэ?" үлгэрээ ярьж өгнө үү?
Эртээ урьд цагт нэг бар байжээ. Бар:
– Хүн гэдэг амьтан ухаантай, хүчтэй гэнэ. Надаас илүү юм болов уу гэж бодоод уулзахаар эрээд явжээ. Замд нь бух тааралдав. Тэгээд бухнаас:.
– Та хүн гэдэг амьтан мөн үү? гэж асуув.
Бух:
– Би хүн биш ээ. Хүн чинь жаахан. Надаас жаахан. Чамаас ч жаахан. Тэгсэн мөртлөө бух миний хамарыг цоолоод дөрлөж зардаг юм. Хүн гэдэг чинь хүчтэй гэжээ.
Бар цааш явтал бууртай тааралдав. Тэгээд буурнаас:
– Та хүн гэдэг амьтан мөн үү? гэж асуужээ.
Буур:
– Би хүн биш. Гэхдээ хүнийг мэднэ. Хүн бидний хамарт өргөстэй мод зоогоод зарж ажлаа хийлгэдэг юм. Хүн хүчтэй гэжээ.
Бар цааш явж байтал сүх барьсан түлээчинтэй тааралджээ. Тэгээд:
– Та хүн мөн үү? гэж бар асуужээ.
Хүн:
– Тиймээ. Би хүн мөн гэж гэнэ.
Хүн гэдэг чинь ийм арьс хөрс ч үгүй амьтан байсан юм уу гэж бар бодоод хүнээс:
– Та их ухаантай гэсэн. Ухаанаа надад өг гэжээ.
Хүн:
– За, за. Би түлээнд явж байгаа тул гэртээ ухаанаа орхисон. Аваад ирье гэжээ. Гэхдээ би таныг модонд хүлчихээд явья. Та араас хүрч ирээд бариад авч магадгүй гэжээ.
Бар:
– Хүн гэдэг чинь ийм аймхай юмуу гэж бодоод:
– Тэг, тэг гэжээ.
Түлээчин гэртээ очоод тэвэр мод авчраад:
– За, би ухаанаа авчирлаа гээд модоо зэргэлэн гал асаажээ.
Тэгээд мод нь шатахад барын арьс түлэгдэж, арайхийн зугатан оджээ.
Түүнээс хойш барын арьс эрээн цоохор болжээ.
Энэ үлгэрийг би номноос сурсан гэж Нарангарвуу охин хэлэв.
|
А какие еще сказки ты знаешь?
– Я выучила по книге сказку о том, как шкура тигра стала в полоску. Дедушка рассказывал сказки, когда я была маленькой.
– Какую ты помнишь сказку из тех, что рассказывал дедушка?
– Дедушка рассказывал легенду "Семь бурханов", сказки "Семидесяти небылиц". "Семьдесят небылиц" – это такой ужасно большой лжец. Но я сейчас ее не помню.
– Расскажи сказку "Как тигр приобрел полосы на шкуре".
Давным-давно жил один тигр. Он подумал:
– Говорят, человек умный и сильный. Неужели больше меня? И пошел искать человека. По дороге ему встретился бык. Он спросил у быка:
– Ты человек?
Бык ответил:
– Я не человек. Человек маленький. Меньше меня. Даже меньше тебя. Но он делает дырку в моем носу, продевает кольцо и заставляет меня работать. Человек сильный.
Пошел тигр дальше, и встретился ему верблюд. Он спросил у верблюда:
– Ты человек?
Верблюд ответил:
– Я не человек. Но я знаком с человеком. Человек просовывает в наши носы колючую палку и заставляет работать. Человек сильный.
Тигр пошел дальше. Встретился ему дровосек с топором.
– Ты человек?
Человек ответил:
– Да, я человек.
Тигр подумал: Неужели человек не имеет шкуры, – и сказал:
– Говорят, ты очень умный. Отдай мне свой ум!
Человек ответил:
– Хорошо. Но я пошел за дровами, и ум оставил дома. Давай я принесу его. Только я вас привяжу к дереву. А то вы можете побежать следом и схватить меня.
Тигр подумал:
– Оказывается, человек трусливый, – и сказал:
– Хорошо.
Дровосек пошел домой и принес охапку дров.
– Ну, я принес ум.
Он разложил дрова вокруг и зажег огонь. Когда дрова загорелись, шкура у тигра подпалилась, и он еле-еле выбрался оттуда.
После этого у тигра шкура в полоску.
Нарангарвуу сказала, что выучила эту сказку по книжке.
|
|
Магтал 12 годов
|
– 12 жилийг тоолж мэдэх үү?
– Нарангарвуу: Хулгана жил гээд эхэлдэг. Хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай. "Арван хоёр жилийн тухай магтаал дууг мэднэ.
Эрдэнийн зүйлээр бөөлжөөд байдаг
Эрүү цагаан хулгана нэгэн жил ээ
Эвэр сүү нь тэнцүүхэн байдаг
Эзэндээ ээлтэй үхэр хоёр жил ээ
Арын модонд алаглаад байдаг
Алаг эрээн барс гурван жил ээ
Дэлхий дээгүүр дэгдээд байдаг
Дэлдэн чихтэй туулай дөрвөн жил ээ
Хөх тэнгэрт хүржигнээд байдаг
Хүч ихтэй луу таван жил ээ
Цаг үргэлж цахираглаад байдаг
Цагаан эрээн могой зургаан жил ээ
Холын газрыг товчлоод байдаг
Хомбон туурайтай морь долоон жил ээ
Хотгор газрыг хорголоороо дүүргэсэн
Хотондоо ээлтэй хонь найман жил ээ
Үзсэн бүхнээ элэглээд байдаг
Илбэчин эрдэмтэй бич есөн жил ээ
Үүр шөнөөр донгодоод байдаг
Эвэр хошуутай тахиа арван жил ээ
Хортон дайсныг хоргоогоод байдаг
Хон хон дуутай нохой арван жил ээ
Хөрс дэлхийг сэндийлээд байдаг
Хөндлөн соёотой гахай арван хоёр жил ээ
– Энэ дууг хаанаас сурсан бэ?
– Зурагтаас сурсан.
|
– Можешь назвать 12 годов?
– Начинается с года мыши. Мышь, бык, тигр, заяц, дракон, змея, конь, овца, обезьяна, петух, собака, свинья. Я знаю песню-магтал 12 годам.
Первый год – беломордой мыши,
Изрыгающей драгоценности.
Второй год – коровы, приносящей хозяину счастье,
У которой и молока и рогов вровень.
Третий год – пестрого тигра,
Пестреющего в дальних деревьях.
Четвертый год – длинноухого зайца,
Скачущего по земле.
Пятый год – могучего дракона,
Рычащего в синем небе.
Шестой год – белопестрой змеи,
Все время скручивающейся в кольцо.
Седьмой год – коня с выпуклыми копытами,
Сокращающего дальний путь.
Восьмой год – овцы, приносящей пользу хотону,
Наполняющей впадины испражнениями.
Девятый год – обезьяны, искусной в фокусах,
Высмеивающей все, что видит.
Десятый год – петуха с костяным носом,
Поющего ранним утром.
Одиннадцатый год – собаки с голосом, как колокол,
Не пускающей зловредных врагов.
Двенадцатый год – свиньи с горизонтальными клыками,
Роющей землю.
– Откуда ты научилась этой песне?
– По телевизору.
|
|
"Верблюд и мышь"
|
– 12 жилийн тухай үлгэр мэдэх үү?
– Тэмээ 12 жилд орох гээд хулганатай өрсөлдсөн гэнэ. Хэн нь нарыг түрүүлж харсан нь 12 жилд багтах ёстой байв гэсэн үлгэр байдаг.
– Тэр үлгэрээ ярьж өгнөүү?
Тэмээ, хулгана хоёр 12 жилд багтахаар булаалджээ. Тэгээд маргааш өглөөний мандах нарны туяаг хэн урьдаж үзсэн нь 12 жилийн эхэнд орохоор тохиролцжээ. Тэмээ:
– "Би өндөр уулын орой дээр гараад нар гарах зүүн зүгийг харна Харин чи зүүн зүг рүү харж болохгүй. Баруун зүг рүү л хар гэжээ. Тэгээд шөнө болж гэнэ. Хулгана:
– Тэмээ ах аа. Би харанхуйгаас айгаад байна Би таны бөхөн дээр гараад баруун зүг рүү харж байя гэж гуйжээ. Тэмээ зөвшөөрөв.
Тэмээ зүүн зүгийг харан нар гарахыг хүлээж зогсов гэнэ. Хулгана тэмээний бөхөн дээр гараад баруун зүг харан, уулын орой ширтэн суужээ. Тэмээ наран ургахыг лав эхэлж харна гэж бодож байв.
Тэгтэл нар гарч, нарны туяа эхлээд баруун уулын оройд тусав. Хулгана нарны гэрлийг түрүүлж хараад:
– Нар гарлаа. Би нарны туяаг эхэлж харлаа хэмээн баярлан хашгирав гэнэ.
Ингээд хулгана 12 жилд орсон гэнэ.
– Энэ үлгэрийг ханаас сурсан бэ?
– Зурагтаас сурсан. Тэмээ 12 жилийн бүх шинжийг хадгалсан байдаг гэсэн. Тийм үлгэр байдаг.
|
А сказку о 12 годах знаешь?
– Есть сказка, как верблюд соперничал с мышью, чтобы попасть в 12 годов. Кто первый увидит лучи солнца, должен был попасть в 12 годов.
– Расскажи эту сказку.
Верблюд и мышь стали соревноваться, чтобы попасть в 12 годов. Договорились, что тот, кто первым увидит завтра лучи солнца, станет первым годом среди 12. Верблюд:
– Я поднимусь на высокую гору и буду смотреть на восток, где восходит солнце. А ты не смотри на восток. Ты смотри на запад.
Настала ночь. Мышь:
– Дядюшка верблюд! Я боюсь темноты. Можно я заберусь к вам на горб и буду смотреть на запад? Верблюд разрешил.
Верблюд стал смотреть на восток, ожидая первых лучей восходящего солнца. Мышь забралась на горб к верблюду и стала смотреть на запад. Верблюд был уверен, что увидит солнце первым.
Но когда солнце стало всходить, первые лучи упали на западную гору. Мышь увидела лучи солнца первой и радостно закричала:
– Солнце встало. Я увидела его лучи первой.
Так мышь была включена в 12 животных.
– Откуда ты узнала эту сказку?
– По телевизору рассказывали. Есть еще сказка о том, что верблюд имеет качества всех 12 животных.
|
|
Лу
|
– Лууг мэдэх үү? Луу яаж харагддаг вэ?
– Луу тэнгэрт байдаг гэдэг. Янз бүрээр зурсан байдаг.
– Луу газар дээгүүр явдаг гэж сонссон уу?
– Тэнгэрийн амьтан гэж хүмүүс ярьдаг. Лууг харсан хүн байдаг юм уу.
– "Үхсэн хойно тус болсон" гэдэг үлгэрийг өвөө чинь өчигдөр ярьсан. Чи сонсож байсан уу?
– Үгүй. Нарийхан үүл тэнгэрээс унжихаар луугийн сүүл үүл унжлаа гэдэг. Ноднин энд луу унжсан гэж хүмүүс ярилцахыг л сонссон.
|
– А драконов знаешь? Как они выглядят?
– Драконы живут на небе. Их рисуют по-разному.
– А слышала, что драконы ходили по земле?
– Люди говорят, что они – небесные создания. Наверное, есть люди, которые видели дракона.
– Твой дедушка вчера рассказал сказку "Польза после смерти". Ты ее слышала?
– Нет. Когда тоненькое облако висит на небе, говорят, что это свешивается хвост дракона. Я слышала, как люди в прошлом году говорили, что дракон свешивается.
|
|
Лунный заяц
Пятна на луне
Беседа
|
– Саран дээр байдаг толбоны тухай чи мэдэх үү?
– Саран дээр байдаг хар толбыг туулай гэдэг. Саран дээр туулай очсон тухай домог байдаг. Туулайг харвадагүй гэдэг.
|
– А знаешь о пятне на луне?
– Черное пятно на луне – это заяц. Есть легенда о том, как заяц отправился на луну. В зайца не стреляют из лука.
|
|
12-летний цикл
Беседа
|
– 12 жилд байдаг сайн муу өдрийн тухай юу мэдэх вэ?
– Унага барихад сайн өдөр. Нүүж суухад сайн өдөр, муу өдөр гэж байдаг. Өнөөдөр ямар өдөр вэ? гээд томцуул цаг тооны хуанли харж, бие биенээс асууж байдаг.
|
– Знаешь о хороших и плохих днях в 12-летнем цикле?
– Бывают хорошие и плохие дни для того, чтобы ловить жеребят, кочевать. Какой сегодня день? Так спрашивают взрослые и смотрят в календарь.
|
|
Скотолечение
|
– Дээр үе морь өвчлөхөд яаж эмчилдэг байсан бэ?
– Хонь өвс идэхгүй эргүүтэх өвчин тусахаар муу цус нь их болсон байна гээд хатгадаг. Адууг туранхай байна гээд хөлний нь бүдүүн судасыг нь хатгадаг.
– Мал өвдөхөөр лам дуудах уу?
– Лам дуудахгүй. Малчин хүн өөрөө тусгай хутгаар хатгаж эмчилдэг.
|
– Как лечили коней раньше?
– Когда лошади не ели травы и болели вертячкой, им пускали кровь, говоря, что плохой крови стало много. Когда лошади худые, пускают кровь из толстой вены на ноге.
– Если скот болеет, зовете лам?
– Не зовем. Скотовод сам лечит, укалывая специальным ножом.
|
|
Роды
|
– Хүүхэд төрөхөөр ерөөл хэлдэг үү?
– Хүүхэд угаах гэдэг зан үйл байдаг. Би очиж үзээгүй.
|
– Когда рождается ребенок, говорят юролы?
– Есть ритуал умывания ребенка. Я не видела.
|
|
Дедушкины сказки
Беседа
|
– Өвөөгөөсөө "Далан худалч"-ийн тухай үлгэр сонсож байсан уу? Нэг хаан: – Охиноо хэн хамгийн сайн худал хэлж чадсан хүнд охиноо өгнө гэдэг үлгэр сонсож байсан уу?
– Сонсож байсан юм шиг. Хааныг босоод суутал худлаа хэлж шагналд нь алт авч байсан хүний тухай үлгэр сонссон. Одоо сайн санахгүй байна.
– Бадарчингийн үлгэр мэдэх үү?
– Сонсож л байсан.
|
– От дедушки слышала сказки "Семидесяти небылиц"? Один хан сказал, что выдаст дочь замуж за того, кто лучше всех солжет? Такую сказку слышала?
– Кажется, слышала. Слышала сказку о человеке, который успевал сказать небылицу, пока хан садился, и за это получил золото в награду. Сейчас не помню.
– А сказки о бадарчинах знаешь?
– Слышала.
|
|
Удзмэрч – гадание
|
– Чи мэргэлдэг үү?
– Үгүй. Ерөөсөө үгүй.
– Нөхөртэй болох тухай мэргэлсэн үү?
– Ерөөсөө үгүй
– Том хүмүүс мэргэлдэг үү?
– Өөрөө бус өөр хүнд мэргэлж өгдөг хүн байдаг.
– Тийм хүнийг юу гэдэг вэ?
– Үзмэрч гэдэг.
– Тэд юу хийдэг вэ?
– Хонины далны ясаар, янз янзын чулуугаар, зоос мөнгөөр мэргэлдэг.
– Юу мэргэлдэг вэ?
– Алдсан мал аль зүгт байна. Олдох болов уу гэх мэтийг мэргэлж үздэг.
– Мөнгө авдаг уу?
– Янз янз
– Мэргэн хүн жирийн хүн үү?
– Жирийн л хүн
– Тэдний тухай янз янзын юм ярьдаг уу?
– Мэдэхгүй
– Тэд бас хүн эмчилдэг үү?
– Эмчилдэг байх аа.
|
– Ты гадаешь?
– Нет, совсем не гадаю.
– Гадала о будущем муже?
– Никогда.
– А взрослые гадают?
– Есть такие, которые не себе, а другим гадают.
– Как таких людей называют?
– Видящими (узмэрч).
– Что они делают?
– Гадают на бараньей лопатке, на разных камнях, на монетах.
– О чем гадают?
– Куда ушел потерянный скот. Найдется ли он.
– Деньги берут?
– По-разному.
– Тот, кто гадает, обычный человек?
– Обычный.
– Про них что-то рассказывают особенное?
– Не знаю.
– Они людей лечат?
– Наверное, лечат.
|
|
Харал
|
– Одоо хараал хийж байна уу? Эсвэл дээр үед л хараал хийдэг байсан уу?
Хар хараал гэж чиний бодлоор юу вэ?
– Хараал бол цагаан гэж байхгүй. Хар ч цагаан ч байсан адилхан л муу байх.
– Хараал яаж хийдгийг мэдэх үү? Ямар үйлдэл хөдөлгөөн хийдэг вэ?
– Ном уншаад шившлэг хийдэг байх аа.
– Чи жишээ хэлж чадах уу? Хараал том урт уу? Шүлэглэсэн байдаг уу?
– Мэдэхгүй
– Хараалч хүн хараал хийсэн тухай сонссон уу?
– Мэдэхгүй
– Юуны тухай, яагаад хараал хийдэг юм вэ?
– Өстэй улс хоорондоо хараал хийдэг байх аа.
– Хараал хийгээд хүнийг үхэлд хүргэх ч юмуу тахир дутуу болгох уу?
– Хоёуланг нь хийдэг байх аа.
– Үзмэрч хүн хараалчаас өөр үү?
– Өөр байх аа. Үзмэрч мэргэлж, хараалч зөвхөн хараадаг. Зарим хүн хоёуланг нь хийдэг байх аа. Хараалч нь бөөгийн талын хүн. Хараалч, хараах, хараалгасан гэдэг нэг утгатай үг. Бөө хүн л хараал хийдэг хийдэг байх.
– Чиний бодлоор
– Хараал хоёр утгатай. Зүгээр л нэг тэнэг гэх мэт үгээр муухай бүдүүлэг хараалын үг хэлдэг. Харин хараалч хүний, бөө хүний хараал нь илүү муу муухай. Тийм үгийг л хараал хийх гэдэг. Хараалын үг хэлэх, хараалч хараал хийх гэдэг өөр өөр утгатай. Дээр үед ч хараал хийдэг байсан. Одоо ч хараал хийдэг.
– Хараал хийхэд нөгөө хараалгаж байгаа хүн нь байдаг уу?
– Өөрөө байх ёсгүй байх аа. Тэр харааж байгаа хүнийхээ зургийг аваад ч юмуу хараал хийдэг гэж дуулсан.
– Хувцас өгч болох уу?
– Болохгүй байх аа. Мэдэхгүй.
– Хумс байж болох уу? Шүд байж болох уу?
– Гадаадын киноноос үс авч хараал хийж байхыг харсан.
– Хөгшчүүл зураг авч хараал хийж байгаа тухай дуулсан уу?
– Мэдэхгүй. Насаар нь хараал хийх гэж байдаг байх.
– Чиний бодлоор малд хараал хийж болох уу?
– Хүнд л хараал хийдэг байх аа.
– Гэнэт нэг айлынхан бүгд өвдсөн бол хараал туссан гэж болох уу?
– Болох байх аа. Удам дамжсан хараал гэж байдаг гэсэн. Нэг хүнийг гурван үеэрээ дамжин муу яв гэж хараасан байсан гэж сонссон. Зарим хараал буцдаг гэсэн.
– Хараалч үхэхээр хийсэн хараал нь яах вэ?
– Мэдэхгүй
– Хараал туссан хүнд лам тусалж чадах уу?
– Болох байх аа
– Хараалч хараалаа нуудаг уу?
– Нуудаг байх аа.
– Хараалч хүн хаана амьдардаг вэ?
– Тусдаа амьдарна гэж байхгүй. Жирийн хүн шиг л амьдардаг.
– Хараалч яаж болох вэ?
– Мэдэхгүй.
– Үсээ самнаад самандаа үсээ орхиж болох уу?
– Үс, үсний сэвээ хамаагүй гадаа хөдөө хаяж болохгүй гэдэг. Учир нь шувуу авч үүрэндээ хийдэг. Тэгвэлтэр хүн зовж явдаг гэж ярьдаг. Тэгээд тэр үсний сэв шиг амьдрал нь тогтворгүй байдаг гэдэг.
– Дээр үед эмэгтэй хүн үсээ тайруулж байсан уу?
– Үсээ нэг их тайрдаггүй урт үстэй байсан гэдэг. Үс авах сайн өдөр гэж байдаг гэсэн.
– Яагаад үсээ тайрахад дургүй байсан бэ?
– Сайн мэдэхгүй байна.
– Цагаан хараал гэж байсан уу?
– Байхгүй байх аа.
– Үзмэрчин хүн цаг агаар, малын тухай үзэх үү?
– Юм юмны тухай үздэг байх аа.
– Хараалчийн хөрш нь муу хүн байвал хулгай ч юм уу байвал хараалч хараал хийх үү?
– Магадгүй ээ. Хийнэ байх аа.
– Фото зургийг нь аваачаад хараал хийхийг сонссон уу?
– Киноноос үзсэн. Үзмэрч хүнд хүнийг архинаас гаргах гээд зургийг нь аваачиж өгдөг гэсэн.
– Харц нь ширүүн догшин ч юм уу. Хараалч байх гэж гаднах байдлаар нь хараад мэдэх үү?
– Мэдэхгүй байх аа.
– Манай орос тосгонд хаалган дээр зүү зоохоор чөтгөр шулам орж чаддагүй гэдэг.
– Манайд бол үүдэн дээрээ хэл амнаас хамгалаах иртэй юм, хөрөө хаддаг.
– Чи сонсож байсан уу? Яг бодитой тэгдэг юм уу?
– Жижигхэн төмрийн хөрөөг үүдэн дээрээ хадах юмуу хавчуулбал хэл амнаас хамгаалдаг гэдэг.
– Хаана нь тэр хөрөөг хадгалдаг вэ?
– Унинд эсвэл хаалганы дээр гар хөрөө хавчуулдаг. Энэ нь дом байх.
– Өөр юу байдаг вэ?
– Хөрөө л байдаг
– Хараал орж чадахгүй тохиол байх уу
– Хар, цагаан хэл амнаас хамгаалдаг гэж үздэг. Хараалчтай хамаагүй.
– Хэл амнаас өөр яаж хамгаалах вэ? Хэл амнаас яаж зайлах вэ?
– Ямар нэг хар цагаан хэл аманд орлоо гэж мэдвэл бас бодвол гэртээ ирээд сүү авчраад уудаг. Сүү өргөдөг. Цагаан сүүгээр ариусдаг.
– Ямар сүүгээр өөрийн малын үү, эсвэл хүний малын сүү сайн уу?
– Ямар ч малын сүү болдог. Ямар ч хэл ам муу.
|
– Сейчас говорят проклятья? Или только раньше говорили проклятья? По-твоему, что такое черное проклятье?
– Проклятий белых не бывает. Белое или черное, всё одинаково плохо.
– Как проклинают? Какие действия совершают при этом?
– Кажется, читают молитвы и говорят заклинанья.
– Можешь привести пример? Проклятье бывает длинное или короткое? В стихах?
– Не знаю.
– Слышала о том, что какой-то харалч кого-то проклял?
– Не знаю.
– Кого и почему проклинают?
– По-моему, люди, мстящие друг другу, насылают друг на друга проклятья.
– Проклятье может сделать человека инвалидом или привести к смерти?
– И то и другое, наверное, может.
– Узмэрч отличается от харалча?
– Кажется, отличается. Узмэрч гадает, а харалч проклинает. Некоторые умеют и то и другое. Харалч близок к шаманам. Проклятье, проклинатель, наслать проклятье – все один смысл имеет. Мне кажется, проклятье насылают шаманы.
– По-твоему?..
– Проклятье имеет два вида. Просто какой-нибудь дурак может сказать плохое проклятье. Но проклятье харалча, шамана хуже. Вот про это и говорят – харал, проклятье. Кто-то сказал проклятье и харалч наслал проклятье – две разные вещи. И раньше проклинали. И сейчас проклинают.
– А тот, на кого насылают проклятье, должен присутствовать?
– Кажется, нет. Я слышала, что могут наслать проклятье по фотографии человека
– А одежду можно дать для проклятья?
– Кажется, нельзя. Не знаю.
– Ногти, зубы?
– В иностранном кино видела, как по волосу проклинают.
– А как старики по фотографии проклинают, видела?
– Не знаю. Проклятья насылают всю жизнь.
– По-твоему можно наслать проклятье на скот?
– По-моему, только на людей.
– Если в семье вдруг все заболеют, говорят, что это на них проклятье действует?
– Могут. Говорят, что есть проклятья, которые передаются из поколения в поколение. Я слышала, что одного человека прокляли, чтобы у него в трех поколениях все потомки плохо жили.
– А если харалч умрет, что будет с его проклятьем?
– Не знаю.
– А тому, на кого наслали проклятье, может помочь лама?
– Наверное, может.
– Харалч прячет проклятия?
– Кажется, прячет.
– Где живет харалч?
– Со всеми. Как обычный человек.
– Как становятся харалчем?
– Не знаю.
– Причесав волосы, можно оставить волосы в расческе?
– Волосы нельзя разбрасывать повсюду. Потому что их берут птицы и делают из них гнезда. Тогда тот человек страдает. Так говорят. Его жизнь становится такой же легковесной, непостоянной, как эти волосы.
– В прошлом женщины обрезали волосы?
– Говорят, что не обрезали, а ходили с длинными волосами. Бывают хорошие дни для стрижки.
– Почему раньше не любили стричь волосы?
– Хорошо не знаю.
– А белые проклятья были?
– Наверное, нет.
– "Видящий" гадает о погоде и скоте?
– Наверное, обо всем.
– Если у харалча сосед плохой, вор, например, он может наслать проклятье?
– Может быть. Наверное, нашлет.
– По фотографии как насылают проклятье, слышала?
– Видела в кино. Говорят, чтобы человека отучить от пьянства, относят к гадателю фотографию.
– Можно определить харалча по внешнему виду? Например, у него взгляд злой, или еще что-нибудь.
– Нельзя, наверное.
– У нас в русских деревнях, если на дверь прикрепляют иглу, то говорят, что демон пройти не сможет.
– У нас, чтобы спастись от дурных слов, прикрепляют что-нибудь острое, пилу.
– Ты слышала об этом, или так делают на самом деле?
– Говорят, если над дверью укрепить пилу, можно спастись от плохих слов.
– Где укрепить?
– В уни или над дверью. Это магия.
– А еще что бывает?
– Только пила.
– А бывает, чтобы из-за этого проклятье не могло бы подействовать?
– Это защищает от черного и белого слова. К проклятью не имеет отношения.
– А как еще можно спастись от пересудов?
– Если узнаешь, что о тебе говорят белое или черное, надо прийти домой и попить молока. Принести молоко в жертву. Очищают белым молоком.
– Молоком от своего скота или чужого?
– Любое. Оно всяким сплетням вредно.
|
22.08.2006
сомон Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака
Гончигдорж, 70 лет
|
| Гончигдорж гуай 1948 -1951 онд Орос, Монголын хил дээр, Улаан-Үд, Ар Хиагт орчим 3 жил цэргийн алба хаасан ахмад дайчин хүн байлаа. Тэр нэг хүү, нэг охинтой. 60 гаруй үр ачтай гэж ярьж байлаа.
|
Гончигдорж-гуай в 1948–1951 гг. 3 года служил на границе России и Монголии, в районе Улан-Удэ, Кяхты. У него один сын, одна дочь. Более 60 внуков.
|
|
Харал
Беседа
|
– Гончигддорж гуай, Хараал гэж юу вэ?
– Зөв юм яривал буян болдог. Хүнд муу санаад муу юм хийвэл хараал болдог юм гэдэг.
"Хараалын үзүүрт цус
Ерөөлийн үзүүрт тос" гэсэн монголын зүйр цэцэн гэдэг байдаг юм. Хараал муухай. Монгол хүн хараал хэлдэг хүнд их дургүй.
Гончигдорж өвгөн цааш ярьсан нь:
– Хараалаар хүнийг алж ч чадна. Аливаа юмыг дандаа сайхнаар бодож бай. Тэгвэл буян болно. Хараал муу тул хараалын үг битгий ярьж бай. Дандаа сайн сайхан юм ярьж, бодож бай. Би нэг үлгэр ярьж өгье.
|
– Гончигдорж-гуай, что такое харал?
– Говорят, что если говоришь доброе, правильное, происходит добродетель. Если думаешь дурное, делаешь плохое, совершается харал. Есть монгольская поговорка: "На конце харала – кровь, на конце юрола – жир". Харал – это плохо. Монголы очень не любят тех, кто говорит харалы.
Гончигдорж рассказывает дальше:
– Харал может человека и убить. Надо обо всем думать только хорошо. Тогда будет добродетель. А харал – это дурно, поэтому нельзя говорить слова харала. Всегда говорите и думайте хорошо. Я расскажу одну сказку.
|
|
Притча "И корова – Будда"
|
Нэг их номтой ламаас үеийнх нь чавганц:
– Та их номтой хүн. Надад ном зааж өгөөч. Ум базарваани хумПад, Би ямар ч бурхны ном мэдэхгүй" юм гэжээ. Лам:
– Чи, Ум базар ваани хумПад гэдэг тарни мэддэг юм байна. Түүнийгээ л үргэлж хэлж бай гэжээ. Эмгэн:
– Би бурхантай болмоор байна гэжээ. Лам:
– Та үнээтэй юу" гэв. Эмгэн:
– Үнээтэй" гэв. Лам:
– Үнээ гэдэг чинь үстэй бурхан. Та үнээгээ бурхан гэж шүтэж, сайн арчилж бай. Үрийн үрд дандаа сайхан сэтгэлтэй байж, Ум базар ваани хум Пад гэсэн тарниа уншиж яв. Сайхан сэтгэлтэй хүн юунд ч дийлдэхгүй" гэсэн гэдэг.
|
Одна старуха спросила у своего ровесника – великого ламы:
– Вы очень ученый. Преподайте мне учение. Ведь я не знаю ни одной молитвы Будде. – Лама сказал:
– Ты знаешь тарни "Ум базар ваани хумпад". Вот и повторяй ее все время.
Старуха:
– Но я хочу иметь Будду.
– У тебя есть корова?
– Есть.
– Корова – это Будда в шкуре. Почитай корову как Будду и хорошо за ней ухаживай. И всегда думай хорошо и повторяй тарни "Ум базар ваани хумпад". Человека, у которого добрые помыслы, ничего не сломит.
|
|
Беседа
|
Гончигдорж өвгөн цааш ярьсан нь:
– Ум базар ваани хумПад гэдэг тарнийг уншиж явбал нохойд уруулахгүй. Энэ тарнийг уншвал нохой цааш явчихна. Чөтгөр толгой авахаар ирэхэд нь Ум базарваани хумПад гэвэл авч явж чадахгүй.
Бурхан багш ч эх хүнээс төрсөн. Эмэгтэй хүнийг дээдэлдэг. Ногоон дара эх, Цагаан дара эхийг шүтэж явах хэрэгтэй. Бүх л хүн эх хүнээс төрсөн. Эх хүн үрээ алтан хэвлийдээ арван сар тээсэн бурхан.
|
Старик Гончигдорж рассказывает дальше:
– Если читать тарни "Ум базар ваани хумпад", собаки никогда не порвут. После этих тарни собаки убегают. Когда чутгур приходит за твоей головой, если скажешь "Ум базар ваани хумпад", он не сможет ее забрать.
Будда родился у женщины. Женщины почитаемы. Нужно почитать Зеленую Дара-эхэ, Белую Дара-эхэ. Все люди родились у матери. Мать – это Будда, она десять месяцев носит семя в золотой утробе.
|
|
Гаваа
|
– Гончигдорж гуай, Та үлгэрчин Гаваа гуайг таних уу? Сайн мэдэх үү?
– Сайн мэднэ. Нутгийнхаа ард олонд Гаваа гуай үлгэрчин Бөөвөө гэж алдаршсан. Эмэгтэй хүн шүү дээ. Сургуульд сураагүй. Бурхнаас заяасан сайн үлгэрч эмэгтэй. Тэр ижил ханьгүй, ганц бие хүн байсан. Манай хүргэн Санги гэдэг хүний эгч нь байсан юм. Гаваа гуайгаар хүмүүс үлгэр их яриулдаг байсан. Бөөвөө үлгэр, намтар, түүх их мэддэг хүн байсан. "Хүн хүнээ л хайрлаж яв. Хүн хүндээ хайртай бай гэж Бөөвөө захидаг байсан.
|
– Гончигдорж-гуай, вы были знакомы со сказительницей Гаваа-гуай? Хорошо знали?
– Хорошо. Среди односельчан сказительница Гаваа-гуай известна под именем Буувуу. Это же женщина. В школе не училась. Хорошая сказительница, дар от бурхана. У нее мужа не было, она была одинока. Она – тетя нашего зятя Санги. Люди любили, когда Гаваа-гуай рассказывала сказки. Буувуу знала много сказок, жизнеописаний, историй. Буувуу говорила: "Человек должен жалеть человека. Человек должен любить человека".
|
|
Дружба с русскими
|
– Та ямар ажил хийж байсан бэ?
– Би малчин хүн. Харин 1948 онд цэрэгт явж, Орос, Монголын хил дээр цэрэг байсан. Манай улс руу ЯПон дайрахад Улаан орос, Жуков жанжны цэрэг аварсан. Би орос хүнийг их хайрладаг. Орос хүнд их хайртай. Би Улаан – Үд, Ар Хиагтад 1948-1951 он хүртэл 3 жил цэргийн алба хаасан даа. Орос хүнтэй уулзахаар уйлмаар л сайхан байдаг. Оросууд чинь сайхан нөхөд дөө.
|
– Кем вы работали?
– Я скотовод. В 1948 г. пошел в армию, служил на границе России и Монголии. Когда на нас напала Япония, нас спасли красные русские и маршал Жуков. Я очень люблю русских. Три года я служил в Улан-Удэ и Северной Кяхте в 1948–1951 гг. Когда встречаюсь с русскими, хочется плакать – так рад. Русские хорошие друзья.
|
|
Гаваа
Мангас
|
– Та үлгэрчин Бөөвөөгийн ярьдаг байсан үлгэрээс одоо санаж байна уу?
– Санахгүй байнаа.
– Гаваа гуай сүүлдээ Арвайхээрийн үлгэрчин бөөвөө гэж алдаршсан даа. Бөөвөө чөтгөр, шуламтай үлгэр ярьдаг байсан шүү.
– Бөөвөөгийн ярьдаг үлгэрт мангасыг :
Гарын хумс нь гадаа тийшээ
Ган махир дэгээ болсон
Хөлийн хумс нь хөдөө тийшээ
Ган махир дэгээ болсон
тийм амьтан байжээ гэж ярьдаг.
Мангас:
Ангайсан амандаа
Ачаатай тэмээ хүнийг сороод байжээ
гээд л ярьдаг байв.
Бөөвөө:
– Мангас гэдэг чинь хүний төрөлт амьтан. Шунал ихэдвэл мангас болдог гэдэг юм шүү. Мангас бүх юмыг л залгиад байПаг. Эд хөрөнгөд шунаж болохгүй. Байгаа юмаа аятай сайхан хэргэлээд сурах хэрэгтэй. Эд баялагт их шунавал "Шунаг ихэдвэл шулам болно гэдэг" шиг болно шүү гэж захидаг байсан. Ямар ч хүн, амьтан шунаад л байвал шуламс болно. Яваандаа мангасын аманд орно. Олсноо олон түмэнтэйгээ хамт хувааж хэрэглэж, олонд өглөг өгч, тарааж байвал хүн хүн ёсоор явна" гэх мэт Гаваа гуай сургаалын үг их хэлдэг байсан.
|
– Вы помните сказки, которая рассказывала Буувуу?
– Не помню.
– Гаваа-гуай потом прославилась как сказительница Буувуу в Арвайхээре. Буувуу любила рассказывать сказки с чутгурами, шулмасами.
– В сказках Буувуу мангас описывается так:
Когти на руках растут наружу,
Как кривые стальные крючки.
Когти на ногах растут внутрь,
Как кривые стальные крючки.
– такая тварь была, говорят.
Мангас
разинутым ртом
верблюда с поклажей и человека.
Глотал, говорят
Буувуу говорила так:
– Мангас это существо из рода людей. Если жадность большая, человек становится мангасом. Мангас глотает все вокруг. Нельзя быть жадным к вещам. Надо научиться аккуратно пользоваться тем, что есть. Если быть очень жадным к богатству, будет так, как говорят: "много алчности – станешь шуламом". Так она наказывала. Кто угодно из-за жадности может стать шулмасом. С течением времени попадешь в пасть к мангасу. То, что есть, надо делить вместе с людьми, давать людям, подавать, раздавать, тогда человек будет жить, как человек. Так она учила.
|
|
Мангас, шулмас
|
– Мангас, шуламс хоёр ижил үү? Өөр үү?
– Нэг л замын байх. Хөрөнгө хураагаад ганцаараа биш олондоо тараагаад байвал тэр буян. Өөрөө хэт шунаад л сэтгэл нь хэтэрхий хувиа бодоод л байвал шулмас болно. Өөрийн үр хүүхдээс гадна монгол орон даяартаа тус болох үйл хийгээд сайхан сэтгэл гаргаад байвал бурхан болно.
– Үлгэр домогт гардаг шулмас, мангас ямар дүртэй вэ? Ижил үү, ялгаатай юу?
– Шунаг, ховдог, муу сэтгэлтэй хүн дүрээ өөрчилвөл шулмас болж байна гэж би боддог. Шулмас шалдан нүцгэн юмуу муухай дүртэй явж хүний сэтгэлийг айлгадаг гэж би боддог.
|
– Мангас и шулмас одинаковые или разные?
– Из одной породы. Раздавать накопленное имущество – добродетель. Жадничать и думать только о себе – стать шуламом. Думать обо всех монголах, а не только о своих детях, о принесении им пользы – стать бурханом.
– А какой вид имеют мангасы и шуламы из сказок? Они одинаковые или разные?
– Жадный, алчный человек, если изменит свой вид, станет шулмасом. Шулмасы бывают голые и страшные, они пугают людей. Я так думаю.
|
|
Гаваа
Мангас
Алмас
Космогенез
|
– Үлгэрчин Бөөвөөгийн ярьдаг үлгэрт мангас, чөтгөр ямар дүртэй гардаг вэ?
– Мангасын
Хөлийн хумс нь
Хөдөө тийшээ
Ган махир дэгээ болсон
гэж ярьдаг байсан. Алмас гэж бас байсан гэсэн.
– Алмас ямар дүртэй амьтан бэ?
– Нэг хүн хонь хариулж яваад зун дэрсэн дотор алмас харсан гэсэн. Алмас бол хувцасгүй биендээ битүү их үстэй, мич шиг амьтан. Тэр хүн түүнийг хараад их айгаад хонио хаяад гэртээ давхиж ирсэн юм гэнэлээ.
– Бөөвөөгийн ярьдаг "Сайн санаат муу санаат" гэдэг үлгэрийг санаж байна уу?
– Өвгөн санахгүй байна гэхэд хажууд нь сууж байсан жаахан хүү:
– Өвөө, Та хангарьдийн гээд үлгэр ярьдаг шүү дээ" гэв. Тэгэхэд Гончигдорж өвгөн:
– Аа, тийм. Үлгэрчин Бөөвөө:
Хангарьдийг өндөг байхад
Аварга могойг зулзага байхад
Сүн далайг шалбааг байхад
Сүмбэр уулыг гүвээ байхад …
Зээ… гээд л аялгуулж хэлээд, үлгэрчин Бөөвөө үлгэр ярихдаа ингэж аялгуулж ярьдаг байсан гэв. "Эрт цагт хүн гаднаа үстэй, мах иддэгүй байжээ. Сүүлдээ үсгүй болсон. Галтай болоод мах иддэг болсон гээд Гаваа гуай ярьдаг байсан.
– Гурван марал одны тухай домог мэдэх үү? Бөөвөө ярьдаг байсан уу?
– Яриагүй. Ер нь байгаль муу зан гаргаад үүл гараад бороо ороод тэнгэр муухайрах нь Улаан нүдэн гариг, Мичид хоёр ойртохоор шуурга тавьдаг гэдэг.
|
– Какой вид имеют мангасы и чутгуры из сказок Буувуу.
– Она говорила: У мангасов
Когти на ногах растут внутрь,
Как стальные кривые крючки.
Еще были алмасы.
– А алмас как выглядит?
– Один человек пас овец и увидел в ковыле алмаса. Алмас без одежды, полностью заросший волосами, как обезьяна. Тот человек испугался, бросил овец и убежал домой.
– Вы помните сказку Буувуу "Добрый и злой"?
– Не помню.
Маленький мальчик, сидевший рядом:
– Дедушка, вы же рассказываете сказку о Хангарьди.
Гончигдорж:
– А, да. Сказительница Буувуу говорила:
Когда Хангарьди была яйцом,
Когда Аварга могой был детенышем,
Когда Молочное море было лужей,
Когда гора Сумбэр была бугорком…
Так сказительница Буувээ напевала и начинала сказку. "Зээ, давным-давно человек был обросший волосами, не ел мяса. Потом он волосы потерял. Обрел огонь и стал есть мясо". Так рассказывала Гаваа-гуай.
– А про звезды Гурван-марал знаете? Буувуу рассказывала?
– Не рассказывала. Вообще-то, говорят, что природа показывает плохой характер – идет дождь и становится пасмурно из-за того, что Марс и Плеяды сближаются.
|
|
Как появились горы
|
– Уул яаж үүссэн тухай домог мэдэхүү?
– Эрт цагт замбуулин шатаад байхгүй болсон гэнэ. Үлдсэн хог шорооноос нь дахин газар дэлхий үүссэн гэж Бөөвөө ярьж байсан. Бөмбөрцөг дэлхийг байгаль өөрөө бүтээсэн. Мэлхийн хүйсэн дээр ертөнцийг бүтээсэн. Могой шилгээвэл дэлхий хөдөлж, монгол орон ч байхгүй, дэлхий ч байхгүй үнсэн товорго болно гэж би боддог.
|
– Знаете легенду о том, как появились горы?
– Давным-давно Дзамбулин сгорел и исчез. Из оставшегося мусора вновь создалась земля. Так рассказывала Буувуу. Земной шар создала сама природа. Создала на пупке лягушки (черепахи?). Если змея встряхнется, не будет ни Монголии, ни земли, все превратится в развалины. Я так думаю.
|
22.08.2006
сомон Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака
Азжаргал, 25 лет
|
| Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян – Улаан сумын төвийн зүүн талд зусаж байгаа хэсэг айлд очив. Тэнд тус сумын иргэн, 25 настай Азжаргал болон тэр айлын авгай хүүхнүүдтэй Саша ярилцав.
|
Мы приехали в айл, расположенный к востоку от центра сомона Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака. Саша беседовала с жителем сомона 25-летним Азжаргалом и его домочадцами.
|
|
Харал
|
– Танай энд хараалч хүн байдаг уу?
– Дээр үед хараалч хүн байсан байх. Манай энд хараалч хүн байхгүй.
– Хараал хийлгэхээр ямар шинж мэдэгддэг вэ?
– Хараалч хүн тусгай хараалын ном уншдаг байх. Тийм ном уншаад ч юм уу хараал хийхээр цаад хараал хийлгэж байгаа хүний нь бие нь өвддөг. Тэр хараалын номуу уншихаа болихоор зүгээр болдог гэж хүмүүс ярьдаг. Малын хулгайчид хараал хийсэн бол тэр хулгайчийн гэдэс нь дүүрдэг. Тэгээд тэр хулгайч: -"Би малыг чинь хулгайлж авсан юм гэж өөрөө хэлээд ирдэг гэсэн. Монгол хүн хараал хэлэхийг цээрлэдэг. Хараал бол их муухай зүйл. Хараалыг ном уншуулж хариулж болно гэдэг. Дээр үед хараал хариулж чаддаг чадалтай мундаг лам улс зөндөө байсан гэсэн
-Хараалч хүнийг гаднаас нь хараад яаж таних вэ?
– Хараалч хүний царай үс энгийн хүнийхээс нэг л өөр. Хараалыг годуу шөнийн бүрийгээр хийдэг гэж дуулсан. Хар зүгийн ном гэж байдаг. Одоо зарим хүн догшин сахиусандаа ч юм уу сэржим өргүүлдэг. Тэгэхлээр хараал хариулна. Эсвэл хүнд муу зүйл хийдэг. Малд хараал хийхгүй. Харин хүнд, хулгай хийсэн хүнд бас өстэй хүндээ хараал хийлгэдэг.
– Хараал хийлгэхдээ тэр хүний эд зүйлийг нь аваачиж өгдөг үү?
– Зөвхөн нэрийг хэлээд л болдог гэсэн. Хараалыг мэдэгдэхгүй хийдэг гэсэн.
– Сайн хараал гэж бий юу?
– Байхгүй.
– Сайн лам байхгүй бол хараалыг яаж арилгах вэ?
– Тэгээд л өнгөрлөө гэсэн үг. Дийлэхгүй.
– Хараалч хүнд хараал хийлгээд барьц юу өгөх вэ?
– Мөнгө, мал зэргийг өгнө. Том барьц өгөх хэрэгтэй гэдэг. Бага юм өгвөл хараал хийж өгөхгүй.
– Хараалч яаж болдог вэ?
– Номыг нь үзэж байгаад л сурдаг байх аа.
– Бөө аав, ээжтэй хүн удам дамжин хараалч болох уу?
– Манай энэ нутгат бөө байдаггүй болохоор ёстой мэдэхгүй юм.
|
– У вас есть люди, говорящие проклятья?
– В прошлом, наверное, были. Сейчас у нас людей-харалчей нет.
– Какие признаки у такого харалча?
– Харалч, наверное, читает особые молитвы (ном) – проклятия. Когда такие проклятия прочитаны, или из-за произнесения проклятия, человек, которого проклинают, заболевает. А если такие проклятия насылать прекратить, он выздоравливает. Если на конокрада наслать проклятие, его живот начинает болеть и пучить. Тогда конокрад сам приходит и признается, мол, я украл ваш скот. Так говорят. Монголы боятся говорить проклятия. Проклятия – это плохое дело. Можно противостоять проклятию чтением молитв. В прошлом было много сильных лам, которые умели отвращать проклятия.
– Как можно узнать харалча?
– Харалч внешностью, волосами отличаются от других людей. Я слышал, что проклятья говорят в основном ночью. Их называют молитвами (хар зүгийн ном) темной стороны. Сейчас некоторые люди делают жертвоприношения сэрджим гневным гениям-хранителям. Этим отвращают проклятие. Или тому человеку делают плохо. На скот проклятия не насылают. А на человека – вора или такого, кому мстят, насылают.
– Когда проклинают, нужно давать харалчу какую-нибудь вещь того, кого проклинают?
– Говорят, нужно просто сказать имя. Проклинают незаметно.
– А бывает хорошее проклятье?
– Нет.
– А если нет хорошего ламы, как можно очистить проклятие?
– Никак. Значит, все.
– Что подносят харалчу за проклятие?
– Деньги, скот. Говорят, нужно сделать богатое подношение. Если дать мало, может и не проклясть.
– Как становятся харалчем?
– Наверное, изучают их книги и обучаются.
– Потомки шаманов могут стать харалчами?
– В наших местах шаманов нет, поэтому не знаю.
|
22.08.2006
сомон Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака
Гончигдорж беседует с сыном Тогтоххуу, 55 лет
Сказка "Хатан-Чингис"
|
(Г.Тогтоххүүгийн үлгэрчин Бөөвөөгөөс сурсан шидэт үлгэр)
Хатан Чингис гэж халхын сайхан хүүхэн байжээ. Түүний нөхөр нь Харгалдай мэргэн гэж сайхан хүү байжээ. Харгалдай мэргэн аян жин гээд хол явжээ. Тэр хооронд нь арван толгойтой атгаалжин хар мангас ирээд хатан Чингисийг нь булааж авах гэжээ. Хатан Чингисийн эх нь охиндоо хар морийг нь унуулаад билүү чулуу, сам, шүүр гурвыг өгөөд зугатаалгажээ. Эх нь:
– "За, Миний хүүхэн, Зугатааж явахдаа шүүрээ хаяаад харанхуй хар шугуй бол гээрэй" гэжээ. Мангас хурдан гэж жигтэйхэн юм гэнэ. Хариугүй гүйцээд ирэхийн даваан дээр нь шүүрээ хаячихжээ. Гэтэл шүүр нь харанхуй хар шивэр болчихож гэнэ. Тэгээд хар мориороо зугатаж явтал мангас нөгөө харанхуй шивэрийг чинь хадаж дуусаад хойноос хөөн гүйцэж ирж гэнэ. Тэгэхлээр нь билүү чулуугаа:
– "Хар хад болж, хар мангасыг хааш нь ч хөдөлгөхгүй болго" гээд хаячихжээ. Хар хад ч бий болж гэнэ. Харин хар мангас удалгүй нөгөө хар хадыг чинь сэтлээд гүйцэээд ирэхийн хэрд хар морь нь:
– "Хар морь минь чи, хар мангас хүрэхгүй ууланд тулсан уул бол гээрэй гэж хэлж байна гэнэ. Мангасыг гүйцээд ирэхээр нь хатан Чингис:
– "Хар морь минь, хар мангас хүрэхгүй хар уул бол" гэжээ. Ингээд хар уул ч бий болж хар мангас хатныг гүйцсэнгүй гэнэ. Хатны нөхөр Харгалдай мэргэн хатныхаа хойноос ирээд арван таван толгойтой атгаалжин хар мангасын толгойг тас чавчин алжээ. Тэгээд тэр хоёр сайхан хүү гараад амар сайхан жаргасан гэдэг.
|
(Г. Тогтоххуу слышал сказку от Буувуу)
Жила прекрасная халхаская девушка по имени Хатан-Чингис. Ее мужем был прекрасный молодец Харгалдай-мэргэн. Харгалдай-мэргэн ушел из дома с караваном. В это время явился Атгаалжин черный мангас с 10 головами, чтобы похитить Хатан-Чингис. Мать Хатан-Чингис дала дочери черного коня, точило, гребень, метлу и отправила.
Мать:
– Ну, доченька, когда будешь бежать, брось метлу и скажи: "Стань темной черной чащей!"
Мангас был очень быстрым. Уже чуть было не схватил, но она бросила метлу. Метла сразу превратилась в темную черную чащу.
Скачет она на черном коне, а мангас скосил всю эту темную чащу и нагоняет ее. Тогда она бросила точило и сказала: "Стань черной скалой! Не пускай никуда черного мангаса!" Тут черная скала и выросла.
Черный мангас скоро в черной скале пробил дыру и стал настигать ее.
Черный конь говорит:
– Скажи: "Черный конь мой, стань горой, на которую не сможет взобраться черный мангас!"
Когда мангас стал настигать, она сказала: "Черный конь мой, стань черной горой, на которую не сможет взобраться черный мангас!"
Черная скала и выросла. Так черный мангас не смог схватить ханшу. Муж ханши Харгалдай-мэргэн пошел следом за ханшей и срубил все головы у пятнадцатиголового черного плечистого мангаса. У них родился прекрасный сын, и они стали жить-поживать.
|
|
Гаваа
|
Г.Тогтоххүү: – Би тулгамдаад байна. Энэ үлгэрийг би Бөөвөөгөөс сурсан. Санаанд одоо энэ үлгэр л байна. Сайн бодоод байвал түүний хэлж байсан өөр үлгэрийг мэдэх учиртай гэв.
Бөөвөө нэг удаа ах дүү нар, бэр нартаа :
"Хар элэгт хүн цаагуураа
Хар аргалын гал доогуураа" гэж байдаг юм гээд сургаж хэлжээ. Гэтэл бэр нь:
– "Тэр хар элэгт хүн нь би л байхдаа" гэж гомдонгуй хэлжээ. Тэгээд Бөөвөө тэгж өөр дээрээ татаж, ойлгож болдоггүй юм шүү гэж ярьж байж билээ" гэж
Г.Тогтоххүү ярьж өгөв.
|
Г. Тогтоххуу:
Я плохо рассказываю. Я слышал эту сказку от Буувуу. В памяти только эта сказка и осталась. Если хорошо повспоминать, должен вспомнить и что-нибудь еще. Буувуу однажды сказала своим: "Человек с черной печенкой издалека, огонь черного аргала снизу". Тогда ее невестка сказала обиженно:
– Под человеком с черной печенкой вы, наверное, имеете в виду меня.
А Буувуу сказала:
– Нельзя все принимать на себя.
|
|
|
– Уул усны домог мэдэх үү?
– Санаанд орохгүй байна гэв. Тэгээд "Эрхий мэргэний домог" үлгэрийг Г.Тогтоххүү ярьж өгөв.
|
– Вы знаете какие-нибудь легенды о разных местностях?
– Не приходят в голову.
|
|
"Эрхий-мэргэн"
|
Манай замбуулин дээр долоон нар байсан гэнэ. Долоон нар гараад ус мөрөн, ургамал ногоо нь хатаад, долоон нар шараад болохгүй байсан гэнэ. – "За, Тэгээд одоо яахав гэж түмэн олноороо цуглаад хуралдаж шийджээ.
За, Ингээд Эрхий мэргэнийг урья. Эрхий мэргэн бол мэргэн харваач гэнэ. Долоон нарыг харвуулья" гэж шийджээ. Тэгээд Эрхий мэргэнд хэлтэл:
– "За яадаг юм билээ. Ган гачиг болоод байгаа юм бол харваж өгөхөөс биш дээ. Хэрвээ би харваж чадахгүй бол эр хүнээ байж, эрхий хуруугаа тасдаж, хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй, хар эрэг нүхлэхгүй, уулын орой дээр тош хад нүхэлж, ингэж амьдарна" гэсэн юм гэнэлээ.
Ингээд долоон нарыг нэг өдөр харвах болжээ. Түмэн олноороо цуглаад харж байтал Эрхий мэргэн нэг нар, хоёр нар, гурван нар гээд харваад зургаадах нарыг харваж унагаачхаад долоо дахь нарыг харвана гээд эрхий хуруугаа шившиж, харвахын толгой дээр хараацай өмнүүр нь нисжээ. Ингээд хараацайн сүүлийг сэт харважээ. Хараацай сэтэрхий сүүлтэй байдаг тийм учиртай гэнэлээ.
Тэгээд Эрхий мэргэн нарыг харваж чадсангүй. Нар жаргах дөхсөн байсан юм байлгүй уулын цаагуур орчихжээ. Ингээд манай дэлхийн ганц нар нь энэ гэнэ.
– "За, Би хэлсэн амандаа эзэн болж чадсангүй. Миний шаазгай алаг морь нарыг гүйцсэнгүй ээ" гээд мориныхоо урд хоёр хөлийг нь би огтолж хаялаа гээд Эрхий мэргэн өөрийнхөө хурууг бас огтолж хаяад, эрэг цоолдоггүй, хар ус уудаггүй, хагд өвс иддэггүй амьтан болоод уулын хярд хэвтчихдэг болжээ. Ингээд тарваганы урд хоёр хөл дөрвөн сарвуутай байдгийн үндэс энэ.
Шаазгай морь нь алагдаахай гэдэг урд хөл нь богинохон, хойд хөл дээрээ дэгддэг хонь үргээсэн амьтан болсон юм гэнэлээ.
|
На нашем Дзамбулине было 7 солнц. Вышли 7 солнц, все реки и все растения высохли, а солнца жарили сильно. Собрались люди и стали решать: "Что теперь делать?"
– Надо позвать Эрхий-мэргэна. Эрхий-мэргэн – меткий стрелок. Пусть он собьет 7 солнц.
Сказали они это Эрхий-мэргэну.
– Ну что ж, если у вас засуха, то я могу пострелять. Если же я не смогу сбить, то пусть я перестану быть мужчиной, пусть у меня оторвется большой палец, не буду пить прозрачную воду, не буду есть прошлогоднюю траву, не буду рыть норы в черном береге, а буду рыть норы в бугорках на вершине горы, так и буду жить.
Итак, настал день, когда он должен был стрелять в солнца. Собралось множество народу и стали смотреть. Эрхий-мэргэн стал стрелять: одно солнце, два солнца, три солнца, так он сбил 6 солнц. Только он собрался пустить стрелу в седьмое солнце и стал шептать у большого пальца заклинания, как пролетела перед ним ласточка. Он прострелил насквозь хвост ласточки. Поэтому хвост у ласточки раздвоенный.
Так Эрхий-мэргэн не смог прострелить солнце. Солнце уже клонилось к закату и закатилось за горы. Так на нашей земле осталось одно солнце.
– Ну что ж, я не смог быть хозятином сказанного. Мой пестрый, как сорока, конь не смог настигнуть солнце. За это я отрежу передние ноги своего коня!
Потом Эрхий-мэргэн отрезал себе большой палец, стал животным, которое не роет норы в береге, не пьет прозрачной воды, не ест прошлогодней травы, а лежит на гребне горы. Поэтому теперь у тарбагана передние лапки имеют по четыре коготка.
А его пестрый, как сорока, конь стал тушканчиком, передние ноги у него короткие и прыгает он на задних ногах, пугая овец.
|
|
Долон бурхан
|
– Та Долоон бурхан одны тухай домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй. Харин монгол хүн бүр Долоон бурхан одыг мундаг хүндэтгэдэг. Монгол хүн бүр Долоон бурхан одондоо залбирч, дээж өргөдөг. Домог бол мэдэхгүй. Худлаа ярьж болохгүй. За, Би одоо сумын төв орох гээд завгүй байна. Орой зав болвол очиж уулзья гэв
|
– Вы знаете легенду о Большой медведице? (Долоон бурхан)
– Не знаю. Но каждый монгол исключительно глубоко почитает звезды Большой медведицы. Монголы молятся Большой медведице, делают каждой звезде жертвоприношения. Легенд я не знаю. Говорить неправду нельзя. Ну, мне нужно спешить в сомонный центр, времени мало. Вечером, если буду свободен, встретимся.
|
23.08.2006
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Богд-Очир, предсказатель (үзмэрч)
Удзмэрч – реклама
|
С.Богд-очирын өөрийнхөө тухай бичиж, хэвлүүлсэн танилцуулганд:
Арвайхээрийн хүрээний үзмэрч, зурхайч, бариач. Тав дах үе дээрээ удам залган тодорч, олонд аларшсан мэргэч. Төөрөг, гарваль, тодорсон шижээрээ хувилгаан хүний олон чанарыг шингээж төрсөн. Био-энергитэй хүн болно.
1978 оноос өөрт удамшин заяагдсан мэргийн зөн совингоор үзэж, 9 зоосны мэргийн тайлал, мэргэлэх арга билигээрээ онцгойрон тодорч, Монгол мэргэлэхүйн ухаанд шинэчлэл хийсэн зөнч мэргэдийн нэг.
1991-2006 онд 1 сая 800 мянган хүний хувь тавилан зам мөрийг үзэж, малчдын алдагдсан 2 сая гаруй малын эрлийг тодорхойлсон.
Монголын Радиогийн "Баянмонгол" нэвтрүүлэгт олон удаа уригдан оролцож, малын эрлийг мэргэлсэн монголын анхны мэргэч юм.
Айл гэрийн амьдрал, ажил үйлс, ам бүлийн эрүүл мэнд, хулгай, алдагдсан малын эрэл, асуусан бүхнийг мэргэлэн хэлэх гайхагдсан эрдмээрээ тодорхойлж, зурхай, гарын зурлагаар тодруулан үзэж, заслыг аргалах увидасын чадал, био-энергийн үйлчлэл, бариа засал, нууц тарнийн шивлэгээр хийнэ.
Тариф:
Хувь хүний үзэлт, засал - 2000 төг
Ам бүлийн засал - 5000 төгрөг гэсэн байлаа.
|
В ознакомительном листке о себе С. Богд-Очир написал:
Предсказатель, астролог, костоправ из монастыря Арвай-Хэра. Прославленный предсказатель в пятом поколении. Имеет разные качества хубилгана. Обладает био-энергией.
В 1978 г., согласно своему предназначению, стал гадателем на 9 монетах, овладел непревзойденным умением предсказания, ввел новации в монгольское гадание.
В 1991–2006 гг. предсказал судьбу 1 млн. 800 тысяч человек, обнаружил потерянный скот в количестве 2 млн. голов.
Много раз участвовал в радиопередаче "Баян Монгол", стал первым гадателем, разыскивающим скот.
Предсказывает будущую семейную жизнь, работу, здоровье, обнаруживает покражи, находит потерянный скот, дает ответы на любые вопросы, гадает по астрологическим таблицам, по руке, обладает даром исправления дурного, имеет био-энергетическую силу, применяет мануальную терепию, использует заклинания тарни.
Тариф:
прием 1 человека 2000 туг.,
прием семьи 5000 туг.
|
|
Удзмэрч – гадание
|
- Үзмэрч гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ?
С.Богд-очир:
- Үзмэрч гэдэг хүний өвчин, зан чанар зэргийг урьдачлан хэлж чаддаг. Нэг ёсны хүн судлал. Үзмэрч хүнээс хувь хүн өөрийнхөө тухай асуухад нь бас хэлдэг. Би үзэж байж хэлдэг. Зоосоор мэргэлж, гарын алганы нь зурлагыг үзэж байж хэлдэг. Өөрөө үзүүлэх үү? гээд Саша АрхиПовнагийн алганы зураасыг шинжээд ингэж хэлэв.
- Цусны өөрчлөлтэй хүн байна. Аавынх нь ходоод өвдөг байжээ. Шийд муутай, дотроо их боддог, шаналдаг хүн байна. Ирээдүйд 3 хүүхэдтэй болох талтай. Зөөлөн сэтгэлтэй хүн байна. Аавын тал нь их мэдрэмжтэй юм байна. Аавын талын удам нь нас богинотой юм. Эхийн талын удам нь урт настай юм байна.
Нуруу нь жаахан чилдэг юм байна. Хөдөлгөөн чухал. Яваандаа даралттай болж магадгүй. Одоо толгой нь хөдөлсөн байна. Ирээдүй нь дажгүй сайн юм байна.
29 настай. 1976 онд төрсөн луу жилтэй гэл үү. 4 жилийн дараа анхаар жаахан барцадтай. Тэр үед ажил үйлс чинь жаахан тааруу байж магадгүй. Бөөр жаахан өвдөх хүн байна.
Бусдаас авсан хувцас хунар, ээмэг, малгайнаас бузартаж магадгүй. Ээмэг, малгай зэрэг хүнээс юмаа галаар, чүдэнз асаагаад ариулж өмсвөл зүгээр. Урт наслах юм байна. Нүүрний буянтай. Бодол зөвтэй. Өөрийнхөөрөө зүтгэдэг хүн байна. Амьдрал чинь гурван жилийн дараагаас бүр илүү сайн болно. Эрдмийн юмуу чухал бүтээх ажилд чинь шар царайтай, намхандуу нуруутай, эмэгтэй хүн их тус болох юм байна. Чи өөрийнхөө тархийг хөдөлснийг мэдэхгүй байна. Толгой хөдөлснийг өөрөө мэдэхгүй. Эммнэлэг мэддэггүй. Толгой хөдөлснийг ардын эмнэлэг, бариач л мэддэг юм. Толгой доргиж хөдөлсөн бол хоол, нойронд муу болдог. Жирэмсэний хордлого авсан хүн шиг байгаа биз дээ. Толгой хөдлөхөөр тэгдэг юм.
|
– Кого называют предсказателем?
С. Богд-Очир:
– Предсказатель может рассказать о будущих болезнях человека, о его характере. Одна из сторон изучения человека. Предсказатель также отвечает на вопросы человека о себе. Я говорю, посмотрев. На монетах, по руке посмотрю и говорю. Хотите показать?
Посмотрел линии на ладони Саши Архиповой.
– Есть изменения в крови. Желудок отца болел. Нерешительна, много раздумывает, страдает. В будущем будет 3 детей. Мягкосердечна. Со строны отца передалась чувствительность. Со стороны матери – долгожители.
Спина иногда болит. Нужно двигаться. В будущем может повыситься давление. Сейчас небольшое сотрясение есть. Будущее неплохое.
29 лет? Родилась в 1976 году дракона? Через 4 года надо быть осторожней, может быть что-то дурное. Будут нелады в работе. В будущем будут проблемы с почками. Может произойти "загрязнение" от чужой одежды, чужих серег, шапки. Чужие вещи обязательно надо очистить на огне или на пламени от спичек. Жить будет долго. Лицо хорошее. Мысли правильные. Всегда действует по-своему. Через три года жизнь еще улучшится. В делах окажет помощь какая-то женщина с желтоватым лицом небольшого роста. Ты не знаешь, что у тебя сотрясение мозга? Люди сами об этом часто не знают. Не знают, как лечить. Знают способ лечения только народная медицина, мануальные лекари. Сотрясение головы приводит к болям, плохому аппетиту. Чувствуют себя люди, как беременные.
|
|
Харалч и узмэрч
|
- Хараалч гэж ямар хүнийг хэлдэг вэ? Ямар шинж байдаг юм бэ?
- Хараалч гэдэг тусгай эрчимтэй энергитэй хүнийг хэлж байгааюм. Нүдэнд хүйтэн муу царайтай хүн бол муу хар энергитэй байгаа юм. Тийм хүн хүнийг муугаар бодож, бодлоо төвлөрүүлж, муу юм шингээсэн юм өргөхөөр хараал болж байгаа юм. Тэр нь хүнд муугаар үйлчилнэ. Муугаар нөлөөлнө.
Жишээ нь усанд муу юм хөө ч юм уу хар өнгийн юм хийгээд бодлоо төвлөрүүлээд өргөхөөр тэр хүнд муугаар нөлөөлдөг байхгүй юу.
- Хараалч гэж ямаршуухан хүн байдаг вэ?
- Ямар ч хүн байж болно. Монголчуу цагаан юмыг бэлгэддэг. Хар юмыг ариусгана гэж бэлгэддэг. Дайн тулааны хар сүлд, энх цагийн цагаан сүлд гээд өнгөөр монголчууд бэлгэддэг.
- Үзмэр ч яаж болох вэ?
- Үзмэрч хүн хоёр янз. Харааны мэддрэмжээр болсон үйл явдлыг мэддэг. Сэтгэхүйд буудаг. Гарын мэдрэмжээр тэр хүнээс асуугаад өөрийн бодлоо тайлбарлан тайлж хэлдэг. Сонсголоор мэдэрдэг нэг зурхайч хүн Улаанбаатар хотын Гандан хийдэд байгаад нас барсан. Тэр хүн сонсголоороо юмыг мэддэг байсан. Тийм авьяас удамшихгүй байх. Бөө хүн бол онгод нь орж ирэхээр онгодынхоо хүчээр мэддэг.
- Үзмэрчийн удам бий юу? Үзмэрч болья гэвэл яаж сурах вэ?
- Бөхийг хөгжүүлбэл бөх болдог. Хөгжмийн зохиолчдын хүүхэд цөм хөгжимчин болж удамшдаг. Удамшлын ген байдаг. Үзэмчинд ч бас тийм тал бий.
- Цагаан хараалч гэж байдаг уу?
- Хараалыг хариулсан, засаж чадсан хүнийг л би цагаан хараалч гэж ойлгодог. Түүнээс биш үнэндээ цагаан хараалч гэдэг хүн тусдаа байхгүй. Хүнийг хорлож байгаа хараалчийг хар хараалч гэдэг. Хүнийг харлуулж нөлөөлж байгааг хараалч гэдэг. Над дээр хүн ирэхээр би юм швшээд өгдөг. Муу юмыг нь болон хараалыг зайлуулж өгдөг. Тийм болохоор би цагаан хараалч хүн юм байна л даа.
- Яах гэж хараал хийдэг вэ?
- Хүнд атаархахаар тэр хүний үйлсийг нь муутгах гэж цухалддаг. Тэгээд тэр хүнийхээ сайн ажил үйлсийг нь дараад өг гэж ирдэг.
- Яаж хараал хийдэг вэ?
- Бодлоо сайн шингээж тарниддаг. Хүн бүр өөрийн аргатай. Заслын нэг арга. Хүнийг муу муухай болгох гэсэн бөөгийн аргатай төстэй арга байх.
- Жишээ нь? Яаж?
- Өөрийн аргыг яриад яахав.
|
– Кто такой харалч? Какие у него приметы?
– Это особые люди, с сильной энергией. Человек с холодным взором с недовольным лицом обладает дурной энергией. Такой человек думает о другом плохо, концентрирует дурные мысли, подает [ему] вещь, в которую поместил свои дурные мысли, тогда осуществляется проклятие. Оно плохо влияет на человека. Приносит плохое. Например, если в воду бросить что-то черное, сажу или что-то другое, сосредоточить на этом дурные мысли и подать [кому-то] эту воду, тогда тому человеку будет плохо.
– Какой из себя харалч?
– Какой угодно. Монголы белый цвет считают хорошим знаком. Очищает черное. Сулд (знамя) войны – черное, сулд мира – белое, различают по цветам.
– Как становятся предсказателем?
– Предсказатели бывают двух родов. Те, кто узнают о случившимся, увидев [кого-то, что-то]. Им в мысли это знание приходит. Бывают, которые с помощью чувствительности руки узнают. Расспросят человека и рассказывают ему то, что поняли. В Улан-Баторе, в Гандане был астролог (зурхайч), узнававший с помощью слуха, он умер. Он мог узнавать по слуху. Такой дар не передается. А шаман может предсказывать с помощью духа, который в него вселяется.
– Предсказатель передает свое умение детям? Как можно стать предсказателем?
– У борца родится борец. У композиторов дети тоже музыканты бывают. Есть наследственный ген. Предсказатели так же.
– Бывает белый харалч?
– Белый харалч – это человек, который смог отвратить, очистить проклятие. Я так понимаю. А вообще-то отдельно белых харалчей не бывает. Человек, который приносит вред человеку проклятием – это черный харалч. Кто наносит черный вред. Я людям шепчу заклинания. Отвращаю проклятия. Значит, я – белый харалч.
– Зачем делают проклтья?
– Если человек кому-то завидует, то старается испортить ему его дела. И просит навердить тому человеку в его делах.
– Как насылают проклятья?
– Хорошенько концентрируют мысль и читают тарни. У каждого есть свои способы. Есть способ исправить. Наверное, схожи со способами шаманов, насылающих дурное.
– Например?
– Зачем говорить о своих способах.
|
|
Лусы и савдаки
|
Бөө бол онгод, тэнгэртэй шууд харьцаад байгаа юм. Лустай харьцана гэвэл амьд байгальтай, устай, савдагтай харьцдаг. Савдагийг харж болно. Өндөрлөг уулын орой дээр хөх дөл улалзаж, туяа татсан байдаг. Тэр бол савдаг байна гэсэн үг. Хэн ч харж болно.
- Лус гэж юу гэсэн үг вэ?
- Усны эзэн гэсэн үг. Лусын хаан гэж ярьдаг. Уул газрын эзэн бол савдаг юм
Бүх л уул шүтлэгтэй. Уул бүр өөрийн сан уншлагатай. Тэр сан уншлага бол савдагт зориулж зохиосон байдаг. "Ээж хад" гээд Төв аймагт байдаг. Тэр хадыг бодоод шүтэхээр хүний бодолд нөлөөлөөл байгаа хэрэг..
- Савдаг гэж юу вэ?
- Үлгэрийн нэг дүр болгон дүрсэлдэг. Савдаг бол уул, газрын эзэн. Лус бол нуур, усны эзэн.
|
Шаман сносится напрямую с онгонами и тэнгри. Сноситься с лусами, значит сноситься с живой природой, водами, савдагами. Савдагов можно увидеть. Если на высокой горе, виднеется синее пламя и тянется зарево, то это значит, там савдаг. Каждый может увидеть.
– Что такое лус?
– Хозяин вод. Бывает хан лусов. Хозяин гор – савдаг. Каждая гора почитаема. Каждой горе устраивают воскурение с молением. Эти молитвы сочинены и направлены савдагам. В Центральном аймаке есть Матушка-скала (Ээж хад). Если поклоняться ей, то это влияет на мысли человека.
– Что такое савдаг?
– Он часто бывает в сказках. Савдаг – хозяин гор и местностей, лус – хозяин рек и озер.
|
|
Шаманы
|
- Бөө өвчтэй хүнд л нөлөөлөх үү?
- Бөө бүх хүнд нөлөөлнө. Бөө нар голдуу өндөр уултай газар байдаг. Өндөр уул, өндөрлөг газар ууланд савдаг байдаг. Тийм газар олон бөө төрдөг.
- Бөө голдуу хаана байна вэ?
- Хөвсгөл, Хэнтий зэрэг өндөр уултай, хөвч хангай, уулархаг газар бөө их байна. Дорнодод их байна. Тал нутагт бөө бага.
- Бөө хотод их байна уу? Хөдөө их байна уу?
- Бөө уул устай харилцах болохоор голдуу хөдөө байна. Хөвсгөлийн Цагаан үүр, Улаан уул, дархадын нутагт цаатан бөө байдаг. Бөө нар цөөн, настай бөө голдуу байдаг.
|
– Шаман влияет только на больных людей?
– Шаман влияет на всех людей. Шаманы бывают, в основном, в местах гористых, с высокими вершинами. В таких местах есть савдаги. Там много шаманов.
– Где больше всего шаманов?
– В Хубсугуле, Хэнтэе, в гористых, таежных местах. В Восточном аймаке есть. В степи их мало.
– А шаманов больше в городах или в худоне?
– Так как шаманы общаются с водами и горами, их больше в худоне. В Хубсугульском аймаке в Цаган-ур, Улан-ул в дархатской земле есть цатанские шаманы. Шаманов мало, в основном старые.
|
|
Монгольская поэзия и шаманские призывания
|
| Д.Нацагдоржийн "Миний нутаг" шүлэг бол бөөгийн дуудлагын бүтэцтэй. Д.Нацагдорж бөөгийн дуудлага харж байгаад зохиосон юм шиг. Бөөгийн дуудлага яг л ийм байдаг.
|
Стихи Д. Нацагдоржа "Моя родина" имеют структуру шаманского призывания. Как будто он смотрел на шаманские призывания и сочинял. Шаманские призывания точно такие.
|
|
Силы шаманов
|
- Бөөгийн хийсэн хараал энгийн хүний хэлсэн хараалаас илүү хүчтэй юу?
- Бөө нарын оюун ухаан нь их төвлөрөөд ирэхээр онгод нь ороод ирдэг. Ухаан нь төвлөрч, хүнд хүчтэй нөлөөлж байгаа юм. Өөртөө хүлээж аваад орон зайнд үйлчилдэг.
|
– Проклятье, насланное шаманом, сильнее проклятья, насланного простым человеком?
– Когда сознание шаманов сосредоточивается, в него входит дух. Его мысли концентрируются и сильно влияют на человека. Вмещает в себя, а потом испускает.
|
|
Монгольская поэзия и шаманские призывания
|
- Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн архиваас үзэхэд бөөгийн дуудлага, хараал зэрэг цөөн байна. Яг л шүлэг шиг.
- Бөөгийн дуудлага, хараал зэрэг бол шүлэг мөн. Энэ талыг сонирхвол С.Дулам, О.Пүрэв нарын номыг унш. Бөөгийн дуудлага шүлгийн хэлбэртэй, дэлгэрэнгүй болон хураангуй байдаг. Түүхч О.Пүрэвийн "Монгол бөөгийн шашин" гэсэн ном, "Бөө мөргөлийн толь бичиг", С.Дуламын "Бэлгэдэл зүй" номыг үзвэл тэнд монгол бөөгийн тухай их тодорхой зүйл тэнд байгаа. Бүгд тэнд бий. Тамлага зэрэг тэнд тодорхой бий.
|
– В архиве Интститута языка и литературы мало шаманских призываний, проклятий. Они похожи на стихи.
– Шаманские призывы и проклятья – это и есть стихи. Почитайте книги С. Дулама, О. Пурэва. Они имеют структуру стихов, имеют развернутую или краткую форму. Про монгольких шаманов подробно написано в книгах О. Пурэва "Монгольский шаманизм", "Словарь шаманизма", С.Дулама "Символика". Там есть все.
|
|
Удзмэрч – наследственность
|
- Та сая эцэг нь сайн мужаан бол хүү нь мужаан болж удамшдаг гэж ярьсан. Таны удамд үзмэрчийн удам бий юу?
- Миний ээжийн ээжийн буюу эмээгийн ах нар үзмэрч хүн байсан.
- Тэр хүмүүс таны багш байсан уу?
- Үгүй. Зөвхөн тэдний ген надад удамшсан. Би өөрөө бие дааж үзмэрч болсон.
Удам дагаж байна. Зохиолчийн хүүхэд сайн нь зохиолч муу нь сэтгүүлч бож байна. Миний эмээгийн ах нар энэ Хүрээний гол үзмэрч, маарамба хүн байсан. Эхийн талын ийм ген надад удамшиж байна.
Тэр: хас тэмдгэн дээр зөн совин гээд тайлбарлав. үзмэрчийнх нэг судаснаас тав салаалсан байх ёстой гээд мөн удамшил мэнгэ дээр илэрдэг гэв. Цусанд гээд гараа үрэв. Тэгээд халуун мэдэгдэж байна уу. Халахаараа минийх 43 градуст тулдаг. Энэ халуунгүй бол би мэдрэхгүй. Энэ бол энерги гэв. Хятад талд духны заадалтай хүнийг гэгээлэг гэдэг. Би тав дах үеийн үзмэрч. Миний мэдэж байгаагаар гэв. Удамшил эцгийн талд шууд эхийн талд дамжиж удамшдаг.
Эрэгтэй хүн голдуу үзмэрч байдаг байж магадгүй. Миний удмынхан дандаа эрэгтэй нь үзмэрч байсан. Эмэгтэй үзмэрч эмэгтэй талдаа удамшдаг байх.
- Үзмэрч байхын тулд гэрэл цацарч маналзуулж төрдөг. Энэ бол энерги нь Одоо бол гартаа халуун энерги нь байдаг.
- Би бол тав дах үеэ мэднэ. Овог тасарсан шиг бид үзмэрчийн удмаа мэдэхээ байсан. Би уртын дуу судалж, уралдаан тэмцээн 5 удаа зохион байгуулсан. Манай ээжийн аав хөгжимчин дуучин хүн байсан.
- Одоо уртын дуу их дуулж байна уу?
- Харьцангуй бага дуулж байна. Залуучууд бага мэддэг болж байна.
- Ямар үед уртын дуу дуулдаг юм бэ?
- Гол нь найр хуримын үед л уртын дуугаа хүндэтгэлтэй дуулдаг юм. Уртын дууг дуртай үедээ ч дуулж болдог. Уртын дууг ганцаар болон олуул дуулж болно.
- Социализмын үед үзмэрч байсан уу?
- Байсан.
- Лам, үзмэрч хоёрын ялгаа юу вэ?
- Лам гэдэг үзмэрч биш. Дээр үед бол мэдрэмжтэй хүн л үзмэрч болж байжээ. Эм барьдаг ламыг маарамба. Сайхан дуу хоолойтой ламыг уншлагатай лам гэдэг. Гарын дүйтэй хүнийг бурхан зурж бүтээдэг бурханч лам болгон болгодог байжээ. Одоо бол удамшилтай хүн л үзмэрч болно.
- Таны зоосны зургийг авч болох уу?
- Болно. Болно. Зоосонд ялгаа байхгүй. Юугаар ч мэргэлж болно.
|
– Вы сейчас сказали, что если отец плотник, то и сын будет хорошим плотником. У вас в роду были предсказатели?
– Старшие братья матери моей матери, то есть бабушки, были предсказателями.
– Они вас учили?
– Нет. Их гены мне передались. Я сам самостоятельно стал предсказателем. По наследству. Хороший сын писателя станет писателем, а плохой – журналистом. Братья моей бабки были лучшими предсказателями и марамбами в нашем хурэ. Ген по материнской линии передался мне.
На свастике есть знаки. Объяснил. У предсказателя от одной вены должно отходить 5 ответвлений. Проявляется также на наследственных родинках. На крови. Потер руки. Чувствуется температура? Когда поднимается, у меня достигает 43 градусов. Без этой температуры я не "вижу". Это энергия. В Китае человека с черепными швами на лбу называют светлым. Я предсказатель в пятом поколении. Это то, что я знаю. Наследстченность передается по отцовской линии прямо, по материнской – через поколение. Кажется, предсказателями бывают в основном мужчины. У меня в роду все предсказатели были мужчины. Женщины, навреное, передают женщинам этот дар.
– Когда рождается предсказатель, разливается свет. Это энергия. А сейчас горячая энергия в руках.
Я знаю 5 поколений. Мы забыли поколения предсказателей, как будто род прервался. Я изучал протяжные песни, 5 раз устраивал конкурс. Отец моей матери был музыкантом и певцом.
– Сейчас часто поют протяжные песни?
– Сравнительно редко. Молодежь мало знает.
– Протяжные песни когда поют?
– В основном на праздниках, во время застолья, в торжестенный момент. Можно петь протяжные песни и когда хочется. Можно петь соло, можно вместе с другими.
– Во время социализма были предсказатели?
– Были.
– В чем разница между ламами и предсказателями?
– Лама это не предсказатель. В прошлом только человек с умением "видеть" становился предсказателем. Лекаря-ламу называют марамба. Ламу с хорошим голосом называют ламой-чтецом. Если лама имел дар в руках, он становился рисовальщиком или мастером бурханов. А предсказателем становится по наследству.
– Можно сфотографировать ваши монеты?
– Можно. В монетах ничгео особенного нет. Можно гадать на чем угодно.
|
23.08.2006
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак, юрта Дуламноргим гуай
Д. Батболд, студент 3 курса Гос. ун-та, 20 лет
Беседа
Гаваа
Эрхий-мэргэн
|
Эртээ урьд цагт 7 нар гараад ургамал ногоо шарлаад усгүй болж гэнэ. Нарыг яаж зайлуулах вэ гэж хүмүүс ярилцжээ. Зартай мэргэн харваач дээр очоод нарыг харваад өгөөч гэж хэлж гэнэ. Харваач нь ам гарч байна гэнэ. Хэрвээ би харваж чадахгүй бол:
- "Эр хүнээ байгаад, эрхий хуруугаа тастаад хагд өвс идэхгүй, хар ус уухгүй амьтан болно" гэжээ. Тэгээд өрнөөс нь дорно зүг рүү 6 сумаар нарыг унагаад долоо дах сумаа харвах гэж байтал өмнүүр нь хараацай шувуу ороод сүүлийг нь тас харваад сум нь хүрсэнгүй гэнэ. Тэгээд нар уулын цаагуур орчихжээ. Харваач эр хүнээ болиод эрхий хүруугаа тастаад тарвага болжээ. Одоо тарваганд хүн мах гэж байдаг. Түүнээс хойш хараацай шувууны сүүл сэтэрхий болж, өдөр шөнө солигддог болсон гэнэ.
|
Давным-давно взошло 7 солнц. Трава и растения высохли, воды не стало. Стали люди думать, как убрать солнца. Пошли к Известному стрелку и попросили выстрелить в солнца. Стрелок обещал: "Если я не смогу попасть в солнца, пусть я перестану быть мужчиной (человеком), оторву большой палец, не буду есть прошлогоднюю траву, не буду пит воду!" С востока на запад он стал пускать стрелы, 6 солнц свалил, только собрался выпустить седьмую стрелу, как перед ним пролетела ласточка, стрела попала в хвост, а до солнца не долетела. Солнце зашло за гору. Стрелок перестал быть человеком, оторвал себе большой палец и стал тарбаганом. У тарбагана есть так называемое человеческое мясо. С тех пор у ласточки хвост раздвоенный, а день сменяется ночью.
|
|
Беседа
Гаваа
|
- Батболд оо, Чи Үлгэрэн Бөөвөөгөө байхад хэдэн настай байсан бэ?
- 4-5 настай байсан. Бөөвөөгийн тухай хөгтэй хууч яриа ах дүү нарын нь дунд их байдаг юм. Оюутан Д.Батболд болон Дуламноргил гуай нар ах дүүгээсээ сонссон Бөөвөөгийн тухай доорх хууч яриаг бидэнд ярьж өгөв.
Бөөвөө зул өргөсөн нь
Нэг удаа Бөөвөө бурхандаа зул өргөх гээд зулаа асаагаад умаа хум гээд л тавьтал нь Пад гээд уначихсан гэдэг. Тэгсэн нь зулаа бурхнаасаа арай наана нь хий тавьчихсан байжээ.
Бөөвөө ойчсон нь
Бөөвөө айл их хэсдэг хүн байжээ. Айлуудаар ороод л үлгэр домог ярьж өгөөд л. Цагаан сарын хамаг хэвийн боовыг нь манай буурай аав хийж өгдөг байжээ. Тэгээд Бөөвөөг ирж өгөхгүй оройтохоор нь гэрийнх нь яг босгоны өмнө том түмпэнд боовыг нь хийгээд тавьчихжээ. Шөнө орой ирсэн Бөөвөө харанхуйд хаалгаа ойнголгох гэж тэмтчиж байгаад түмпэнтэй боовоо тэврээд ойчсон гэдэг. Тэгээд:
- "Санги минь, Даан ч яав даа. Хүний мөр дээр тавиад" гэж байсан гэдэг. Санги гэдэг нь миний буурай аав. Үлгэрэн Бөөвөөгийн төрсөн дүү нь л дээ.
Бөөвөө Дара эх бурханы бүрэлваа
Бөөвөө айлд их орно. Орой л гэртээ ирдэг байжээ. Тэгээд:
- Тэднийх намайг сайхан дайллаа. Тэднийх манцуйтай хүүхдээ надад өгөөд. Би өлгий дээр нь үнсээд өглөө" гэх мэт ярьна.
Манай аав бидэнд:
- Манай Гаваа эгч - Үлгэрэн Бөөвөөг номтой сүрхий лам нар: - "Гаваа гуай чинь Дара эх бурханы бүрэлваа хүн дээ. Насны эцэст - "Хэн шээс асгаад өгөх бол гэж санаа зовохгүй өнгөрөх хүн шүү" гэж хэлдэг байсан. Үнэхээр л хүнд тээр болохгүй, хүнийг ч зовоохгүй, өөрөө ч зовохгүй таалал болсон. Их буянтай хүн байсан даа. Хүүхдүүдэд л үлгэр их ярьдаг байсан хүн" гэж ярьдаг байв.
|
– Батболд, сколько тебе было лет, когда была жива Улгэрэн Боовоо?
– 4–5 лет. Среди родственников много разных баек про Боовоо.
Студент Д.Батболд и Дуламнорuил гуай рассказали байки про Боовоо.
Боовоо зажгла лампаду
Однажды Боовоо решила перед бурханом зажечь лампаду. Она зажгла лампаду и поставила со словами "ума хум!" Лампада со звуком "пад!" упала. Это она поставила лампаду впереди бурхана в пустоту.
Боовоо упала
Боовоо любила ходить в гости. Ходила по юртам рассказывала сказки. Все цагансарские пряники делал наш дедушка. Боовоо все не приходила. Ее домашние прямо на пороге поставили большой котел с пряниками. Поздно ночью Боовоо в темноте стала открывать дверь и упала в обнимку с котлом.
– Ой мой Санги! Что это он поставил котел прямо на пути.
Санги – это мой дедушка. Младший брат Боовоо.
Боовоо – перерждение Дара-эхэ
Боовоо ходила в гости часто. Возвращалась поздно вечером. Рассказывала:
– Эти меня принимали хорошо. Те дали мне новорожденного. Я его поцеловала в люльке.
Наш папа нам говорил:
– Про нашу Гаваа эгч Улгэрэн Боовоо ученые ламы говорят: Гаваа гуай – настоящее перерождение Дара-эхэ. В конце жизни она не будет думать, кто выльет ее горшок, уйдет без страданий. Действительно, она умерла, никому не принеся мучений, и сама не страдала. Была очень добродетельной. Много рассказывала сказок детям.
|
23.08.2006 (вечер)
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Дуламноргим
Беседа
Гаваа
|
Дуламноргил гуай:
- Аав маань 1943 онд Халх голын дайнд яваад 3 жил болоод ирсэн.
- Гаваа гуай ямар үлгэр ярьдаг байсан бэ?. Хэнд, хэзээ, яаж үлгэр ярьдаг байсан бэ?
- Янз бүрийн л үлгэр ярьдаг хүн байсан. Хүүхдүүд тойруулаад л гадаа, голын эрэг дээр ч үлгэр ярьж өгнө. Гэртээ ч хүүхдүүд оруулж ирээд л үлгэр ярьдаг байсан. Гоё үлгэр ярьж өглөө, баярлалаа гээд хүүхдүүд өөрсдөө хүртэл Гаваа гуайд чихэр өгдөг байсан. Хаа ч байсан хэзээ ч хамаагүй л үлгэр ярьдаг байсан. Хүүхдүүд хүсвэл л үлгэр ярьж өгдөг хүн байсан. Айхгүй биз гээд аймшгийн үлгэр ярьдаг байсан. Гаваа эгч манай хаяанд айл байсан юм. Би түүнийг сайн мэднэ.
Гаваа гуай "Живэр хааны Живэр Мижид хүү" гэдэг үлгэр ярьдаг байсан.
- "Сайн муу санаатан" гэдэг үлгэр ярьдаг байсан уу?
- Тийм тийм ярьдаг байсан.
|
Дуламноргим гуай:
– Мой отец в 1943 г. ушел на войну на Халхингол и вернулся через 3 года.
– Какие сказки рассказывала Гаваа гуай? Кому, когда, как она рассказывала сказки?
– Она рассказывала разные сказки. Окружит себя детьми и рассказывает, на улице, на берегу реки тоже рассказывала. Домой приводила детей и рассказывала им сказки. Дети сами даже благодарили ее, давали ей конфеты: "Спасибо, интересную сказку рассказали". Где бы ни была, когда угодно могла рассказывать. Если дети попросят, рассказывала. "Не боитесь?" – спрашивала и рассказывала страшные сказки. Гаваа эгч была нашей соседкой. Я ее хорошо знала. Гаваа гуай рассказывала сказку "Живэр Мижид, сын Живэр хана".
– Рассказывала сказку "О добром и злом"?
– Да, рассказывала.
|
|
С. Дуламноргим
"О добром и злом"
|
Нэг хоёр хүү байжээ. Нэг нь сайхан санаатай нөгөө нь муухай санаатай гэнэ. Хоёулаа гэр орон ч байхгүй, ядуу гэнэ. Тэгээд яаж амьдрах вэ гээд нэг сайхан уулын араар нэг нь өврөөр нэг нь явсан гэнэ. Хэн баяжсантайгаа цуг амьдарья гэж ярилцжээ.
Сайхан санаат уулын араар явж байтал 7 хүүхэд нэг туламтай юмыг:
- Миний юм, чиний юм гээд булаалдаж байна гэнэ. Сайхан санаат хүү юун хүүхдүүд ингэж тулам булаалдаж байдаг юм бол гэж бодоод хадны ард орж нуугдаад харж гэнэ. Тэгтэл тэд булаалдаж байсан мөртлөө нөгөө туламаа орхиод яваад өгч гэнэ. Тэгэхлээр юу байдаг юм бол гээд очоод үзтэл цул алт байна гэнэ. Ингээд сайхан санаат алттай болоод алтаа борлуулаад гэр оронтой болжээ. Нөгөө найзыгаа яаж яваа бол гэж боджээ. Гэтэл нөгөөдөх нь ядарч туйлдсан амьтан ирж гэнэ. Тэгээд:
- Би ийм их алт олсон юм чинь чи ч гэсэн баяжсантай адил. Хоёулаа нэг гэртээ сайхан амьдарья гэжээ. Муухай санаат: - Энэ муу яагаад ингэж баяжив. Би гэсэн баяжия гэж бодон атаархаж:
- Алт яаж олов? гэж эд асуухлаар нь сайхан санаат бүгдийг хэлжээ.
Тэгээд нэг өдөр муухай санаат хүү, сайн санаат хүүгээр зам заалгаж, нөгөө газар очихоор явжээ. Тэгсэн чинь нөгөө 7 хүүхэд туламтай юмаа эрээд,
- Миний юм хаачив гээд байж байна гэнэ. Муухай санаат хүү тэдний ард нуугдаад харж байтал нөгөө 7 хүү чинь харчихаж гэнэ. Тэгээд бидний туламтай юмыг энэ авсан байх гээд долоон талаас нь хамрыг нь долоон тийш нь сунгаад зад зангидчихаж гэнэ. Тэгээд муу санаат үхчихэж гэнэ. Муухай санааны үр ийм гээд Гаваа гуай ярьдаг байсан.
|
Жили два юноши. Один добрый, другой злой. Оба были бедными, даже не было у них жилья. "Как же мы будем жить?" – стали они думать. Один пошел по северному склону одной прекрасной горы, другой – по южному. "Кто разбогатеет, у того и будем жить". Так договорились.
Добрый пошел по северному склону и встретил 7 детей, которые вырывали друг у друга мешок:
– Это мое, это твое!
Добрый подумал: "Что это за дети, которые вырывают друг у друга мешок?" Он спрятался за камень и стал смотреть. А дети повырывали мешок, а потом бросили его и ушли. Он решил посмотреть, что там такое, а там полно золота. Так добрый нашел золото, продал это золото и купил жилье. Стал думать, как там мой друг? А тот вернулся, совсем изможденный и бедный.
– Я нашел столько золота, что и ты стал богатый. Давай жить вместе в одной юрте, – сказал добрый. Злой позавидывал и подумал: Как же это он так разбогател? Я тоже так разбогатею! – и сказал:
– Как ты нашел золото?
Добрый рассказал обо всем. Тогда злой юноша попросил доброго юношу показать ему дорогу и отправился в то место. А там те 7 детей искали свой мешок.
– Где мое? Где мое?
Злой юноша спрятался и стал подглядывать. Семеро детей увидели его. Они решили, что это он забрал их мешок, схватили его за нос с 7 сторон и завязали узлом. Злой юноша и умер. Вот это плоды злых мыслей, – говорила Гаваа гуай.
|
|
"Женщина с половиной волос"
|
- Гаваа гуайн ярдаг байсан "Чөтгөртийн хааны үлгэр" санаж байна уу?
- "Тал үстэй эхнэр" гэдэг үлгэр биш байгаа даа. Энэ үлгэрийг Гаваа гуай ярьдаг байсан. Гаваа гуайгаас сурсан.
"Тал үстэй эхнэр"
Баруун Зууд баахан лам нар өдөр шөнөгүй хурал хурдаг байжээ. Тэдний нэг ганц бие лам хүн байжээ. Орой хурлаас ирэхэд нь хэн нэг хүн хоол ундыг нь хийчихсэн, түлээ модыг нь хагалаад аргалын дөрвөлж дотор нь хүртэл дүүргэчихсэн байх юм гэнэ. Тэгээд тэр лам намайг завгүй болохоор айлын хүмүүс туслаад хамаг юм бэлэн зэлэн болгоод байгаа юм байх гэж бодоод айлынхаа хүнээс:
- "Та нар надад тус болох гээд ингээд хоол унд хийгээд аргал түлээ бэлдэж өгөөд байна уу?" гэж асуутал тэд:
- "Үгүй ээ. Үгүй. Бид хүний юмыг хийх байтугай өөрсдөө ч ерөөсөө зав чөлөөгүй байх юм" гэжээ. Тэгээд лам гайхаад хэн нэг хүн надад туслаагүй байдаг. Чухам яахаараа ингээд хамаг юм бэлэн зэлэн болчихдог байнаа гэж гайхан бодсоноо:
- Хүүе. Аяга аваад аль" гэтэл тал үстэй дэгийсэн эхнэр гараад ирж гэнэ. Нөгөө лам чиь ухаан алдчихаж гэнэ. Тэгээд л – "За үүнийг яаж дардаг юм билээ" гэж бодож гэнэ. Тэр лам сүрхий лам байсан юм гэнэ. Тэгээд бусад лам нартаа болсон явдлыг хэлж, энэ тал үстэй эхнэрийг бузартуулж байгаад дарья гээд гудамжны үзүүрт нохойн баас шатааж, янз бүрээр л үзжээ.
Нэг өдөр тал үстэй эхнэрт:
- "Захгүй торго аваад ир" гэтэл нөгөө дэгийсэн чөтгөр чинь: -"За гэж хэлээд гараад явснаа удалгүй зах хязгааргүй ногоон торго аваад ирж гэнэ.
- Өвлийн хүйтэнд гурван алд ногоо аваад ир гэтэл – За гээд гараад явснаа удалгүй гурван алд нялх ногоо аваад ирж гэнэ. Тэгээд нөгөө лам яая даа гэж бодсоноо :
- "Очирваани бурхны сахлыг зулгаагаад ир" гэжээ. Тэгтэл чөтгөр:
- "Би Очирваани бурхнаас айдаг шүү дээ "гэж хэлж байна гэнэ. Лам:
- "Аваад ир л дээ л" гэж гэнэ.
Тэгээд лам:
- "Энэ чөтгөрийг дийлэхийн эцэсгүй юм байна. Бузартуулж байгаад л бүгдээрээ дарья" гээд гудамж гудамжны үзүүрт хүний баас шатааж энийг бузартуулж байгаа дарья гэжээ.
Тэгсэн нөгөө чөтгөр чинь Очирваани бурхны сахлыг зулгаагаад зугатаж байна гэнэ. Очирваани бурхан тэхлээр нь чөтгөрийг барьсан илдээрээ тас цохиод хаяж гэнэ. Тэгж бүгдээрээ нийлж чөтгөрийг дарсан юм гэнэлээ.
|
– Помните "Сказку о хане чутгуров", которую рассказывала Гаваа гуай?
– Это не сказка ли о "Женщине с половиной волос"? Такую сказку Гаваа гуай рассказывала. Я выучилась у Гаваа гуай.
"Женщина с половиной волос"
В Барун-дзу (Лхаса) ламы вели службу днем и ночью. Среди них был один одинокий лама. Когда он поздно возвращался со службы, кто-то уже приготавливал ему пищу, рубил дрова, даже заполнял ящик для аргала. Лама подумал: Наверное, мои соседи помогают мне и все делают за меня, потому что я очень занят. Он спросил их:
– Это вы готовите мне пищу, собраете аргал и дрова, чтобы помочь мне?
– Нет, нет. Мы и свои то дела делать не успеваем, не то что чужие делать.
Лама удивился: Никто мне не помогал, как же тогда все у меня становится готовым? – и крикнул:
– Эй! Принеси-ка чашку!
Вдруг появляется дэгийсэн женщина с половиной волос. Лама чуть в обморок не упал. Стал думать: "Как же ее подавить-прогнать?" А лама был очень ученый. Он рассказал другим ламам о случившимся. Они решили осквернить ее и подавить. В конце улицы они зажгли собачий кал и стали его насылать на женщину и еще пробовали всякое.
Однажды он сказал женщине:
– Принеси кусок шелку без конца. Тогда эта дэгийсэн чутгур говорит:
– Хорошо, – пошла и скоро вернулась с зеленым шелком без конца.
В зимнюю стужу он приказал:
– Принеси три сажени зелени.
– Хорошо, – и принесла три сажени зелени.
"Что же делать?" – подумал лама.
– Нарви-ка волос из бороды бурхана Очирвани!
– Я боюсь бурхана Очирвани, – сказала чертовка. Лама настаивал:
– Давай неси!
– Эту чертовку никак не подавить. Давайте же ее оскверним и подавим. На всех концах улиц они зажгли человеческий кал.
А эта чертовка вырвала волосы из бороды бурхана Очирвани и стала убегать. Бурхан Очирвани ее поймал, ударил мечом и свалил. Так все вместе подавили чертовку.
|
|
Беседа
|
- Гаваа гуайн ярьдаг байсан "Зургаан хун шувууны үлгэр"-ийг санаж байна уу?
- Санахгүй байна.
- Долоон бурхан одны үлгэрийг ярьдаг байсан гэсэн. Та мэдэх үү?
- Мартсан байна.
- Оросын Данчиг римбүчий гэдэг үлгэр ярьдаг байсан гэсэн?
- Ярьдаг байсан. Мартсан байна. Бадарчны үлгэр зөндөө ярьдаг байсан.
- "Болсон идээнээс бүү зайл" гэдэг ярьдаг байсан байна?
- Тийм, тийм. Гөрөөчингийн үлгэр байгаа юм.
|
– Сказку о 6 лебедях, которую рассказывала Гаваа гуай помните?
– Не помню.
– Говорят, она рассказывала о семи звездах. Знаете?
– Забыла.
– Рассказывала сказку о русском Данчиг-римбучи?
– Да, рассказывала. Я забыла. Про бадарчинов много сказок рассказывала.
– А сказку "Не уходи от готовой пищи!"
– Да. Это сказка охотничья.
|
|
"Не уходи от готовой пищи!"
|
"Болсон идээнээс бүү зайл, болох болохгүй хүний үгэнд бүү ор"
Нэг нүгэлт хар гөрөөчин ан гөрөө хийж, дайралдсан болгоноо алаад явдаг байжээ. Нэг удаа талд явж байтал хангай газар оосор бүчгүй орд цагаан гэр байна гэнэ. Энэ гэрт чинь орьё байз гэж бодоод ортол нэг их сайхан хүүхэн байж байна гэнэ. Тэгээд л тэр гэрт хоноод л ан гөрөө хийгээд л гэр орон руугаа явдаггүй байж гэнэ. Тэр хүүхэнтэй ханилаад олон жил болж гэнэ. Хоёр эрэгтэй хүүхэд ч гарч гэнэ. Хангайн мухарт байгаа мөртлөө анчинг анд хол яваад ирэхэд дандаа хонины мах, дал дөрвөн өндөр чаначихсан байх юм гэнэ. Тэгээд л - Үгүй энэ чинь яахаараа хонины дал дөрвөн өндөр хаанаасаа олдог юм бол гэж бодоод л. Тэгсэн мөртөө асуудаггүй, сүүтэй цайндаа дал дөрвөн өндөрөө хөшиглөж хийгээд л иддэг байжээ. Тэгсэн нэг өдөр эрх хүүхэд цуг ан гөрөөнд явна гэж уйлаад байхаар нь дагуулаад явжээ. Гэтэл хүү нь үхсэн тэмээний ясыг хараад:
- Өө, Аав аа, Аав аа. Энэ яс чинь яасан ижийгийн нуруутай адил юм" гэжээ. Тэгэхлээр нь нөгөө гөрөөчин Пал гээд явчихаж гэнэ. Тэгээд хүүгээс жаал асуутал хүү:
- Ээж таныг эзгүйд том зэс хошуу гаргаад л гэзгээ самнаад байдаг юм шүү дээ" гэжээ. Анчин ухаан алдчихаж. Тэгээд:
- "Сүү, мах хаанаас олдог юм бол? гэтэл хүү:
- Ээж таныг ан гөрөөнд явсан хойгуур үнсэн дээр хөрвөөгөөд хөх чоно болоод л. Тэгээд л бэлчээрийн хониноос нэгийг аваад ирдэг. Хоёр мөөмөө саагаад л сүүгээр нь цайгаа сүлдэг" гэжээ.
Анчин ч ухаан алдчихаж гэнэ. Тэгээд л: "За, Түүнийг ан гөрөөнөөсөө очоод л нам буудчихья гэж бодож гэнэ. Тэгээд л ан гөрөөгөө ч хийсэнгүй гэнэ. Очоод хатавчаараа харсан чинь нээрээ л зэс хошуу гаргаад үсээ самнаж байна гэнэ. Хатавчаараа шагайж байгаад л өнөө хүүхнийг буудах гэтэл нөгөөдөх чинь мэдчихээд:
- "Чи намайг буудвал хоёр хүүхдэд чинь гай болно шүү. Битгий бууд. Одоо унаа ирсэн. Чи бид хоёрын салах цаг болсон. Харин өнөө орой хүүхдүүдээ улаан авдрын өмнө хуччих. Хоёулаа өвөртөө цуг унтна шүү" гэжээ.
Тэгсэн чинь анчин ухаан алдчихаж гэнэ. Тэгсэн чинь хүүхэн:
-Наашир, наашир. Өвөрт ороод ир. Би чамд жаал юм захия" гэж байна гэнэ. Тэгээд: - "Би чиний алсан амьтны арьсыг цөмийг элдээд тэр авдарт хийсэн шүү. Тэрний өмнө хоёр хүүхдээ хуччих. Чи бид хоёрын уулзах хоногийн тоо одоо гүйцсэн гээд л "Болсон идээнээс бүү зайл. Болох болохгүй хүний үгэнд бүү ор" гэж нөхөртөө захиж байна гэнэ.
Тэгээд л хоёр хүүхдээ авдарны ёроолд хучичихаад л цуг унтаж гэнэ. Үүрээр тэмээ ган гээд л буйлж гэнэ. Юун тэмээ буйлдаг билээ гээд цочоод хартал гэр орон байхгүй. Улаан авдарны өмнө хоёр хүүхэд бөндийтөл хучаатай унтаж байна гэнэ. Ингээд л хартал авгай нь байхгүй харин сүүжний яс хэвтэж байна гэнэ. Ухаан алдачихаж гэнэ.
Эхнэр нь бас:
– "Хойд талын ханхраар ороорой. Урд талын ханхраар битгий ороорой" гэж захисан юм байжээ.
Айсандаа хараагүй байж. Гэтэл ачлаганы нь ганц тэмээг бэлдсэн байна гэнэ. Тэгээд анчин улаан авдраа тэмээндээ ачаад хоёр хүүхдээ дагуулан нүүжээ. "Урд талын ханхраар битгий ороорой. Хойд талын ханхраар ороорой гэж захисан. Яадаг юм гэж зөрөөд урд талын ханхраар ороод явтал нэг бор гэрт утаа уугиад л байна гэнэ. Юун бор гэр юм бол гэж бодоод ортол хоёр махчин хутгаа билүүдээд л, баахан хүний мах тогоо дүүрэн оволзтол чанаад л байж байна гэнэ. Тэхлээр нь ухаан алдчихаж. Тэгээд л эхнэрийн захисан үг ийм учиртай юм байж гэж бодож гэнэ. Өнөө хоёр махчин чинь:
- "Өө, чухам бөөн олз өөрөө ороод ирлээ" гэж хоорондоо ярилцаад л.
Хүний махаа чанаад л гаргаад л:
– "За хө, Наадахааса ид ид. Хүүхдүүдээ ч өг" гэж байна гэнэ.
За, Одоо яахав дээ гээд л идэж дээ. Хүүхдүүддээ ч өгч гэнэ. Тэд анчинд:
- "Ай хө, Одоо цөмөөрөө хамт амьдарья. Хүүхдүүдтэйгээ хамт хүн барьж идэж байя" гэжээ. Анчин:
- "Үгүй ээ. Үгүй. Би хоёр хүүхэд тэжээж байгаа хүн хүнийхээ олныг бараадья" гэжээ. Тэгсэн тэд:
- "За тэг тэг" гээд хүүхдүүддээ өгөөрэй гээд баахан хүний мах өгч гэнэ.
Тэгээд өгсөн хүний махыг нь аваад цааш явж байхдаа нөгөө "Болох болохгүй хүний үгэнд бүү ор. Болсон идээнээс заавал хүр"гэж захисан үг нь ийм учиртай байж гэж бодож явж гэнэ. Тэгээд л жаахан явж байгаад ачаанаасаа нөгөө хүний махаа авч хаячихаад явж байсан чинь бас нэг ногоон торгон дээлтэй хүүхэнтэй таарч гэнэ.
Тэр анчин цэрэгт явахаасаа өмнө нэг хүүхэнтэй ханилж байсан юм гэнэ. Тэгээд түүнийг цэргээс ирэхийг нөгөө хүүхэн хүлээж ядаад хөөрхий тэр хүүхэн өнгөрчихсөн юм байжээ. Тэр хүүхний сүнс нь энэ байжээ. Тэр хүүхнээс анчин гэрээ асууж гэнэ. Тэр ногоон дээлтэй хүүхэн нөгөө анчинд:
- Тэнд нэг хот айл байгаа. Тэнд очоод гэрт гэрэл битгий гаргаарай" гэж захижээ. Тэнд нэг сайхан гэзэгтэй хүүхэн байгаа. Түүнийг чи алаарай. Тэр шулам шүү гэж нөгөө хүүхэн хэлж гэнэ. Тэгээд ямар учиртай юм болдоо гэж бодоод явсаар нэг хот айлд шөнө очжээ. Тэгээд нэг сайхан таван ханатай гэрт ороод л гэрэл гаргасангүй гэнэ. Нөгөө хүүхний үгэнд ороод л тэмтрээд явж байтал нэг сайхан урт гэзэгтэй хүүхэн тааралджээ. Тэгэхлээр нь бариад авснаа:
- "Үгүй ээ, энэ. Түрүүн "Болох болохгүй хүний үгэнд бүү ороорой" гэж захиж байсан даа.
Ямар ч юм байх юм билээ гэж санаад л гэрэл гаргатал анчинг эзгүй хойгуур гарсан өлгийтэй хүүхэд нь том хүүхэн болоод эхийнхээ өвөрт хамт хэвтэж байжээ. Тэр нь бас чөтгөр болсон байжээ. Тэгээд л авгай нь босоод цай цүү болоод л:
- "Чи хаачив. Чамайг хичнээн жил хүлээлээ. Үхсэн гэж бодож байлаа" гэжээ. Тэгээд нөгөө анчин ламаас бүх л учирсан юмаа асуужээ. Лам:
- "Өө, Чи цэрэгт явахаасаа өмнө нэг залуухан бүсгүй авч байжээ. Чамайг тэр бүсгүй хүлээж чадалгүй үхсэн юм байна. Чамд хоёр хүний өглөгтэй байжээ. Одоо зүгээр зүгээр гэжээ.
|
Не уходи от готовой пищи
Один черный греховный охотник ходил на охоту и убивал все, что ему встречалось. Один раз он ходил по степи, вдруг увидел, что в хангаских местах стоит белая юрта без перевязи. Он стал ночевать в той юрте и охотиться, а домой перестал возвращаться. Женился на тамошней девушке. Так прошло много лет. Родилось два сына. Хоть юрта и стояла в самом конце Хангая, когда охотник возвращался из далекой охоты, всегда были сварены баранина, лопатки, дорвон ондор. Он стал думать: "Откуда здесь берутся всегда вареные лопатки и четыре высоких". Но он не спрашивал жену, а спокойно отрезал мясо и ел с чаем лопатки и четыре высоких. Однажды избалованный сын стал плакать и проситься вместе с ним на охоту. Он взял. Сынишка, увидев скелет верблюда, сказал:
– Папа, папа! Как эти кости похожи на хребет нашей матери!
Отец обомлел. Он стал расспрашивать сына. Сын рассказал:
– Когда вас нет дома, мама высовывает свой медный клюв и начинает расчесывать волосы.
Охотник испугался.
– А откуда она берет молоко и мясо?
– Когда вы уходите на охоту, мама вертится на пепле и становится синим волком. Она надаивает из двух грудей молока и заваривает им чай.
Охотник еще больше испугался и подумал: Вернусь с охоты и убью ее.
Он и охотиться не стал. Вернулся. Посмотрел сквозь решетки юрты и увидел, как эта женщина высунула медный клюв и чешет волосы. Он приготовился через решетчатые стены выстрелить, а она увидела его и говорит:
– Если ты меня убьешь, твои детям будет плохо. Не стреляй. Пришли кони. Пора нам прощаться. Сегодня вечером положи детей и накрой перед красным сундуком. А сами будем спать, обнявшись.
Охотник совсем испугался. А женщина говорит:
– Иди, иди сюда. Иди ко мне в объятия. Я хочу тебе дать наказ. Я все шкуры убитых тобой животных выделала и положила в тот сундук. Перед ним положи детей и накрой. Кончились деньки наших с тобой встреч. Не уходи от приготовленной пищи. Не слушайся всех плохих и хороших. – Дала она такой наказ мужу.
Он положил перед сундуком своих двух сыновей и лег с ней спать. Утром слышит, верблюд ревет. Что это за верблюд? – продумал он, проснулся и огляделся. Никакой юрты нет. Перед красным сундуком лежат его дети накрытые и спят. Никакой жены нет, а только тазобедренные кости лежат. Он чуть не умер от страха.
А жена ему еще наказывала:
– Иди через северную лощину (ханхараар), не иди чере южную лощину.
Испугавшись, он не заметил. пригтовил единственного верблюда для поклажи. Охотник навьючил на него свой красный сундук, взял двух сыновей и пошел. "Иди через северную лощину (ханхараар), не ходи чере южную лощину", – так она наказывала, а он нарошно пошел наоборот через южную лощину. Видит, над одной серенькой юртой поднимается дымок. "Что это за серая юрта?" – подумал он. Вошел, а там два людоеда точат ножи, их котел полон человеческого мяса и костей. Он испугался. "Ах, вот в чем смысл был сказанного женой!" – понял он. А два людоеда говорят между собой:
– О! Какая добыча сама к нам пришла!
Достали из котла человеческого мяса, дали ему:
– На вот, ешь съешь этот кусочек, и детям дай.
Что делать, стал он есть и детям дал. Людоеды говорят охотнику:
– Давайте жить все вместе. Будем вместе с детьми ловить людей и есть.
– Нет, не могу. Я воспитываю двух детей, мне надо туда, где живут люди.
– Ну, хорошо. Дай детям, – и они дали детям человеческого мяса.
Взял он человеческое мясо и пошел дальше. "Вот что значат слова: Не слушайся всех плохих и хороших. Не уходи от приготовленной пищи". Отошел он подальше и выбросил то человеческое мясо. Дальше пошел. Встретилась ему девушка в зеленом шелковом дэли.
А тот охотник перед тем, как уйти в солдаты, дружил с одной девушкой. Девушка ждала-ждала его из армии, да и умерла, бедная. Это была ее душа. Охотник спросил ее, где его дом. Девушка в зеленом дэли сказала охотнику:
– Вон там, несколько юрт. Иди туда, но не зажигай света. Там будет одна девушка с красивыми косами. Ты ее убей. Она – шулма. – Так сказала та девушка. "Что это значит?" – подумал он и пошел. Вечером пришел в какой-то айл. Вошел в прекрасную пятистенную юрту, но света не стал зажигать. Как та девушка наказывала. Наощупь стал пробираться. Видит – девушка с пркрасной длинной косой. Он ее схватил:
– Нет уж! Мне еще раньше наказывали, чтобы я не слушался всех плохих и хороших. Надо посмотреть, кто это такая все-таки?
И он зажег свет. Пока охотника не было, у него родился ребенок. Выросла взрослая девушка, и теперь она лежала вместе с матерью. Она тоже стала чугуром. Жена его встала и стала хлопотать.
– Где ты был? Сколько лет тебя ждали! Думали, что ты умер.
Охотник пошел к ламе и стал расспрашивать, что все это значит.
– Ты до армии взял молоденькую девушку. Она не дождалась тебя и умерла. Тебе две человеческие жертвы принесены (чамд хоёр хуний оглогтэй байжээ). Сейчас уже все хорошо.
|
|
С. Дуламноргим, Д. Чулуунбаатар, Д.Батболд
Беседа
Гаваа
|
-"Хүний хэрэг бүтвэл өөрийн хэрэг бүтнэ" гэдэг үлгэр Гаваа гуай ярьдаг байсан гэсэн. Та санаж байна уу?
- Мартсан байна.
- Гаваа гуайн ярьдаг "Мэлхий дагинын үлгэр", "Лусын хааны үлгэр"-ийг санаж байна уу?
- Ярихгүй болохоор мартах юм.
- "Чөтгөрийн хааны үлгэр", "Зургаан хун шувууны үлгэр" санаж байна уу?
- Марчихаад байна.
- "Оросын Данчиг римбүчи", "Бадарчны үлгэр" санаж байна уу?
- Мартчихаад байна. Гаваа гуай оньсого их таалгана. "Далан худалчийн үлгэр" ярьдаг байсан. Их ойтой хүн байсан юм.
- Та саяны ярьсан үлгэрээ Гаваа гуайгаас сурсан гэл үү?
- Гаваа гуайг бусдад ярьж байхад нь л хажуугаас нь дуулж, овоо мэддэг болсон юм.
- Та Гаваа гуайгаас сурсан үлгэрээ ингэж бусад хүнд ярьж байсан уу?
- Хүүхдүүддээ л ярьдаг байсан.
- Өөрийн хүүхдүүд үү? Бусдын хүүхдүүдэд ярьдаг байсан уу?
- Өөрийн хүүхүүд л ярьдаг байсан.
- Хүүхдүүд чинь том болоод тэдгээр үлгэрийг өөр хүнд ярьж байсан болов уу?
- Миний охин үлгэр мэднэ.
- Таныг хэн гэдэг вэ?
- Дуламноргимын Чулуунбаатар гэдэг. 40 настай. Эмэгтэй. Сургуульд үйлчлэгч ажилчин хийдэг.
- Чулуунбаатар гуай, Та үлгэр эхээсээ сурсан уу? Үлгэрэн Бөөвөөгөөс сурсан уу?
- Үлгэрэн бөөвөөгөөс л сурсан.
- Одоо хүүхдүүддээ үлгэр ярьж өгдөг үү?
- Бараг ярьдаггүй. Хүүхдүүд одоо телевийн нэвтрүүлэг хараад суудаг. Үлгэр сонирхохгүй байна.
- Та хааяа ярихгүй байна уу?
- Үгүй ээ. Үлгэрэн бөөвөөг суманд байхад Дамбадаржаа багш дагуулаад Монгол телевизийн хүүхдийн нэвтрүүлгээр үлгэр яриулсан. Олон хүүхэд цуглаад л телевизээр гарсан.
- Танайх хэдэн онд анх телевизортой болсон бэ?
- 1984 онд билүү "Рекорд" гэдэг телевизор анх авч байсан. Энэ гэрт Үлгэрэн бөөвөө амьдарч байсан. Түүний гэр.
- Телевизор авахаасаа өмнө та хүүхдүүдэд үлгэр ярьдаг байсан уу?
- Хааяа л нэг ярьдаг байсан даа.
- 70 худалчийн үлгэр та сонссон уу?
- Бөөвөө ярьдаг байсан. Манай аав ч өөрөө ярьдаг байсан. Далан худалч гэж аймаар худалч хүн байсан. Чулуунбаатар:
- Ээж, Та нэг хүн ламд шавь ороод юм сурахгүй байсан тухай үлгэр санахгүй байна уу?
- "Царцаа Намжил" гэдэг үлгэр үү. Чулуунбаатар:
- Үлгэрэн бөөвөө их шүтлэгтэй. Маани их уншдаг байсан гэв.
Оюутан Д.Батболд, Д.Чулуунбаатар, С.Дуламноргим нар Үлгэрэн бөөвөөг дурсан ярив.
- Бөөвөө буурай аавыг төвд ном уншиж байхад нь хажуугаас нь сонссоор байгаад сурсан гэсэн. Түүнд ном зааж өгсөн хүн байхгүй гэсэн. Залуудаа хонь хариулж хээр хөдөө явахдаа бөөвөө ном их уншдаг байсан гэсэн. Уншсан маани нь тоонд нь хүрсэн гэсэн. Хүнд төвөггүй хүн байсан.
Бөөвөө дандаа аймаар үлгэр ярьдаг байсан. "Страшный сказка" их мэддэг байжээ.
|
– Говорят, Гаваа гуай рассказывала сказку "Если исполнишь чужое дело, исполнится и твое собственное". Вы помните ее?
– Забыла.
– "Сказку о дагине лягушке", "Сказку о царе драконов", которые рассказывала Гаваа гуай, помните?
– Не рассказывала и забыла.
– Помните "Сказку о хане чертей", "Сказку о шести лебедях"?
– Забыла.
– "Сказку о русском Данчиг римбучи", "Сказки бадарчина"?
– Забыла. Гаваа гуай любила загадывать загадки. Рассказывала "Сембдесят небылиц". У нее была хорошая память.
– Вы рассказывали другим людям сказки, которые выуили у Гаваа гуай?
– Только детям.
– Своим или чужим?
– Своим.
– А ваши дети, став взрослыми, рассказывали их кому-ниубдь?
– Моя дочь знает сказки.
– Как вас зовут?
Дуламноргимын Чулуунбаатар. 40 лет. Женщина. Работаю в школе официанткой.
– Чулуунбаатар гуай, вы научились у мамы рассказывать сказки? Или у Улгэрэн Боовоо?
– У Улгэрэн Боовоо.
– Сейчас рассказываете сказки детям?
– Почти не рассказываю. дети теперь смотрят телевизионные передачи. Сказки слушать не любят.
– Даже иногда не рассказываете?
– Нет. Когда Улгэрэн Боовоо была в сомонном центре, учитель Дамбадаржаа попросил ее рассказать сказки по монгольскому телевидению для детей. Много детей собралось, показали по телевизору.
– Когда у вас появился первый телевизор?
– Кажется, в 1984 г. "Рекорд". В этой юрте жила Улгэрэн Боовоо. Это ее юрта.
– До покупки телевизора вы рассказывали детям сказки?
– Рассказывала, но редко.
– Слышали "Семьдесят небылиц"?
– Боовоо рассказывала. Наш отец тоже рассказывал. Семьдесят небылиц – это был такой ужасный врун.
Чулуунбаатар:
– Мама, вы не помните сказку о том, как один человек стал учеником ламы и ничему не мог научиться?
– Царцаа Намджил?
Чулуунбаатар:
– Улгэрэн Боовоо была очен верующей, читала мани.
Студент Д.Батболд, Д.Чулуунбаатар, С.Дуламноргим вспоминали Улгэрэн Боовоо.
– Боовоо научилась тибетским книгам (молитвам), слушая, как дедушка читал по-тибетски. Никто ее не учил. Когда она была молодой, пасла овец и очень много читала. Мани она прочитала столько, сколько нужно. Никому не доставляла неприятностей.
Боовоо много рассказывала страшных сказок.
|
|
С. Дуламноргим
"Намджир ундзад"
|
Намжир унзад гэж лам хүн байжээ. Тэр лам Баруун зуу орох гээд ганцаараа явган явж гэнэ. Явсаар байтал харуй бүрий болжээ. Тэгж байтал нэг хүн нэрээр нь дуудаад дагаад байж гэнэ. Намжир унзад номоо уншаад явж байтал харанхуй шөнө болохын алдад бөөн хар юм ирээд бариад авч гэнэ. Тэгээд л хоёулаа ноцолдож гэнэ. Хэн нь хэнийгээ дийлсэнгүй. Дээлийг нь чөтгөр ураад үүр шөнө тэмдгэрэхийн алдад нөгөө чөтгөр чинь хар аяндаа алга болчихож гэнэ. Харсан чинь дээлийг нь салмайтал урчихаж гэнэ. Тэгээд л салмайсан дээлтэйгээ явсаар нэг ламынд очиж асууж гэнэ.
- "Урд шөнө тэгээд тэгээд. Миний нэрээр дуудаад. Бөөн харанхуй хар юм ирээд ноцолдоод. Хэн хэн нь дийлсэнгүй. Үүр цайгаад гэгээрэхийн алдад тэр бөөн хар юм хар аяндаа байхгүй боллоо. Амь насанд аюулгүй юу?" гээд асуужээ.
Лам мэргэлж үзээд: - "Танд зүгээр. Та ч дийлдсэнгүй" гэжээ .
Бурхан хүн байсан болохоор унзад чөтгөрт тийнхүү дийлдээгүй гэдэг.
- Намжир унзад хэдийн үеийн хүн бэ?
- Эрт үед юм гэсэн.
- Аль Баруун зуу орохоор явсан бэ? Эндэхийнх үү? Төвдийн Баруун зуу юу?
- Эндэхийн байх аа. Манай эцэг болон Гаваа гуай ярьдаг байсан юм.
|
Был лама по имени Намджир ундзад. Он направился в Барун-дзу один пешком. Шел-шел, настали сумерки. Вдруг слышит, один человек его зовет по имени и идет за ним. Намджир ундзад шел, читая молитвы. Как только совсем стемнело, что-то налетело черное и схватило его. Стали драться. Никто никого не может победить. Черт порвал его дэли, а только-только забрежжил рассвет, черт исчез. Смотрит, а дэли порвано вклочья. Он в этом рваном дэли пошел дальше, пришел в юрту одного ламы и спросил его:
– Прошлой ночью так-то и так-то, позвал меня по имени, черное что-то налетело на меня, стали драться. Никто не смог победить. А как только наступил рассвет, это черное исчезло само собой. Это не угрожает жизни?
Лама погадал и сказал:
– Вам ничего не будет. Вас одолеть не смог.
Он был свяьлй человек (Бурхан хүн байсан), поэтому ундзада черт одолеть не смог.
– Намджир ундзад в какое время жил?
– Давно, говорят.
– В какое Барун-дзу он ходил? Наше или тибетское?
– Наверное, наше. Рассказывали отец и Гаваа гуай.
|
|
Беседа
Гаваа
|
- Алтан гадас одны тухай домог, үлгэр мэдэх үү?
- Санахгүй байна.
- "Эрхий мэргэний домог" мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- "Долоон бурхан од" гэсэн үлгэр мэдэх үү?
- Тийм үлгэр байдаг шиг санагдана гэв. Анагаах ухааны дээд сургуулийн оюутан Д.Батболд:
- Би "Эрхий мэргэний домог" мэднэ. Ярих уу" гэв.
- "Гурван марал од" гэсэн үлгэр мэдэх үү? Яагаад тэгж нэрлэсэн бэ?
- Мэдэхгүй.
- Долоон бурхан одны тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Бөөвөө 7 бурхан од гээд ярьдаг байсан шүү.
- Тэнгэрийн заадасны тухай домог ярьдаг байсан уу?
- Үгүй байх.
- Цагаан өвгөний тухай домог мэдэх үү?
- Үгүй.
|
– О Полярной звезде знаете легенду?
– Не помню.
– А Эрхий-мэргэн?
– Не знаю.
– Сказку о Большой медведице?
– Кажется, такая сказка есть.
Студент Д.Батболд:
– Я знаю Эрхий-мэргэн. Рассказать?
– Сказку "Три звезды марал"? Почему так названы?
– Не знаю.
– О Большой медведице?
– Боовоо рассказывала.
– О Млечном путе рассказывала?
– По-моему, нет.
– Про Белого старца легенды знаете?
– Нет.
|
|
Беседа
Харалч
|
- Хараалч гэж ямар хүн байсан бэ?
- Бөөвөө хараал хэлдэггүй. Уур уцааргүй хүн байсан. Хараалч хүний хэлний уган доогуур хар эрээн могой шиг юм байдаг гэж ярьдаг байсан. Хараал бол хамгийн муухай юм.
- Хараалчийн тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Хаанаас тийм хараалын үг мэддэг, сурдаг юм бэ?
- Мэдэхгүй. Хараалч хүн муухай санаатай хүн байдаг биз. Хүн хорлох гэсэн хүн чинь бүх юм нь муу муухай. Муу санаатай биз.
- Сарлагтай холбоотой ямар зан үйл байдаг вэ?
- Мэдэхгүй.
- Хараалаас яаж хамгалах вэ?
- Ном л уншуулдаг байх. Цагаан хэл ам хүрэх вэ гээд гэрийн хаалгандаа хөрөө хавчуулдаг. Хөрөөний ирийг нь доош нь харуулж, гэрийн тотгонд хавчуулдаг.
- Хараалч үе дамждаг уу?
- Магадгүй шүү. Үр үндэс нь адил байж болно. "Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай" гэдэг шиг.
- Хараалаас хэн аварч, туслах вэ?
- Лам тусална.
|
– Харалч какие были?
– Боовоо не говорила проклятья. Она никогда не сердилась. Говорили, что у харалча корень языка бывает как пестрая змея. Проклятья – это самое дурное дело.
– Знаете какие-нибудь легенды про харалчей?
– Не знаю.
– Откуда они научаются проклятьям?
– Не знаю. Харалчи бывают злые. Злокозненные.
– Какие есть обычаи, связанные с сарлыком?
– Не знаю.
– Как защититься от проклятий?
– Читают молитвы. Чтобы не было сглаза вешают над дверью пилу. Острием вниз, засовывают за притолоку.
– Харалчем становятся по наследству?
– Может быть. Во всяком случае, у них один корень. Говорят же, если исток с перекатами, то и устье бурное.
– Кто спасает от проклятий?
– Лама.
|
24.08.2006 (утро)
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Дуламноргим
"Сын хана Дондог, сын бедняка Гонгор"
|
С.Дуламноргим гуай
- "Урьд шөнө би хэдэн үлгэр санаж хонолоо" гээд доорх үлгэрүүдийг ярьж өгөв..
Тэр хоёр долоон жин будаатай гадаад далайд цөлөгджээ. Хоёулаа хүүхэд юм болохоор тархигүй гэнэ. Тэр хоёр жин будаагаа дуусаад яая даа гэж бодож явтал оосор бүчгүй орд цагаан гэр байжээ. Очсон чинь нэг сайхан хүүхэн байна гэнэ. Тэр сайхан хүүхэн чинь тэгээд чөтгөр байжээ. Тэгээд л нөхөр тогтоодоггүй. Нэг хоноод л нөхөр нь үхчихдэг байжээ. Тэр хоёр түүнийг нь яаж мэдэх вэ дээ. Тэгээд тэр хоёр энэ оосор бүчгүй орд цагаан өргөөнд энэ хүүхэнтэй хамт амьдарья гэж ярилцаад явж байтал нэг далдын хар малгай, шидэт шаахай булаалдсан хэдэн хүүхэд тааралджээ. Тэр хоёр түүнийг нь авчээ. Далдын хар малгайг өмсөхөөр юунд ч харагдахгүй. Хурдан шидэт шаахайг өмсөхөөр юунд ч гүйцэгдэхгүй хурдан болдог байжээ. Тэгээд нэг нь:
- "Энэ гэрт юу ч байгаа юм билээ. Чи энэ гэрт ороод амьдар. Би энэ шидэт далдын хар малгай, шидэт шаахайг өмсөөд чамайг далдаас харж байя" гэжээ. Тэгж тохироод очжээ.
Нөгөө хүүхэн чинь нөхөр тогтоодоггүй. Орой болохоор цуг унтаад л маргааш нь нөхөр нь үхдэг. Тэгээд нөгөө хүү хүүхэнтэй хамт унтах болжээ. Хүүхэн хүүг унтахлаар нь элгэн дээр нь хар юм тавиад өөрөө өөр юм болон чөтгөр болж хувилж байна гэнэ. Тэгээд хүүхэн хадан агуйд очихоор явахад нь далдын хар малгай өмссөн нөгөө хүү дагаад явжээ. Тэгсэн чөтгөр болсон хүүхэн явсаар нэг газар очоод:
- "Хадан хясааны үүдээ нээ" гээд хашгирч байна гэнэ.
Тэгсэн нэг сайхан лам хүн хадан хясааны үүдийг нээж өгч байна гэнэ. Тэгээд л том лам гарч ирэхээр нь хүүхэн:
- "Манайд нэг ийм хүн ирэн. Тэгээд унтахлаар нь би элгэн дээр нь хар юм тавьчихаад ирлээ" гэж хэлж байна гэнэ.
Тэгэхлээр лам:
- За хө, Тэр чинь гайгүй хоёр дамшиг байна даа. Нэг биш хоёр хүн байна даа" гэж байна гэнэ. Хүүхэн:
- "Үгүй ээ осолдохгүй нэг хүн гэж байна гэнэ. -"Бишээ хоёр хүн байна" гэж лам хэлж байна гэнэ. Хүүхэн:
- "Үгүй ээ осолдохгүй ганц л хүн байсан даа" гэж байна гэнэ.
Лам:
- "За, Чи тэгвэл эргээд оч" гээд нэг тарни өгөөд энэ тарнийг уншаад үлээ Цаадах чинь тэсэхгүй" гээд жаахан ууттай юм өгч гэнэ.
Өнөө хүүхэн чинь хүнтэй уулзахаараа хүн болчих юм гэнэ. Тэгээд гадагшаа гараад үнсэн дээр хөрвөөгөөд хөх чоно болоод гэр рүүгээ явж байна гэнэ. Тэгэхлээр нь шидэт шаахай өмссөн хүү дагаад явтал гэртээ ирээд унтаж байгаа хүүд өнөөх ууттай юмаа гаргаад тарнидаж байна гэнэ. Нөгөө хар цаасан дээрээ ууттай юмнаас үрээд тавьж байна гэнэ. Нөгөөдөх хүү нь далдын хар малгайгаа өмсчихсөн хараад л байж. Тэгээд:
-"Аа, Эр, эм хоёр чөтгөр байгаа юм байна. Чамайг сиймхийг чинь харж байгаад энэ хар юмыг чинь цээжин дээрээс нь аваад хаячихна даа" гээд хараад байжээ.
Гэтэл хүүхэн хувин бариад усанд явжээ. Тэхлээр нь шидэт шаахайгаараа нөгөө хар юмыг нь цохиод унагачихжээ. Тэгээд нөгөө хүү нэг шөнө эсэн мэнд хоножээ.
Нөгөө хүү нь шидэт малгай, шаахайгаа өмсөөд хүүхнийг хаашаа л явна дагаад байжээ. Хүүхэн хэдэн орой янз бүрээр оролдоод хүүг алж чадсангүй гэнэ. Тэгсэн чинь хадны агуйд байдаг лам нь:
- "Цаадах чинь нэг биш хоёр хүн байна. Гайгүй хоёр л дамшиг байна Тэгээд аргалаад байна" гэж хэлж байна гэнэ. Хүүхэн:
- "Үгүй ээ. Нэг л хүн байгаа юм гэж хэлж байна" гэнэ. Лам:
- "Чи бид хоёрт дийлдэхгүй хоёр дамшиг байна.Одоо хоёулаа сүүлчийн аргаа хийе. Чи гэртээ учиргүй сайхан зантай очоод л гал дээрээ шар тос буцалгаад бай. Би алтан гургалдай болоод тоонон дээр чинь донгодья. Чи чухам:
- "Ай хө, Энэ шувууг хараач" гээд аргал. Би дээшээ харахлаар нь уушиг, зүрхийг нь амаар сугалья. Ийм л нэг арга байна гэжээ. Тэр үгийг нь далдын хар малгай өмссөн хүү сонсжээ. Тэгээд хүүхнийг дагаж яваад: "Чамайг даа, буцалгасан шар тосонд чинь унагана даа" гэж бодож гэнэ.
Хүүхэн сайхан зантай гэртээ ирээд л гал дээрээ шар тос буцалгад байна гэнэ. Тэгтэл л юу юугүй тоонон дээр нэг сайхан дуутай шувуу ирээд донгодлоо гэнэ шүү. Хүүхэн чухам л:
- "Ай хө. Тэрийг хараач. Яасан сайхан дуутай шувуу вэ? гэж байна гэнэ.
Далдын хар малгай өмссөн хүү түрүүлж ирээд нөгөө хүүдээ:
- "Ээ дээ. Чи тоонон дээрээ ирээд донгодох шувууг харж болохгүй шүү. Харах л юм бол тэр шувуу чиний уушиг зүрхийг чинь сугална шүү. Би тэр шувууны дэргэд нь суугаад тоонон дээр чинь донгодохоор тогоотой шар тос руу унагаж дарья" гэсэн байжээ.
Өнөө шувуу чинь тоонон дээр нь суугаад донгодоод жигтэйхэн гэнээ. Хүүхэн:
- "Чи тэр шувууг хараач. Яасан сайхан дуутай юм бэ гээд л янз бүрээр ятгаж байна гэнэ шүү. Хүү овоо харахгүй байснаа хариугүй л харах гээд байх юм гэнэ. Тэгэхлээр нь нөгөө далдын хар малгай өмссөн хүү чинь шидэт шахайгаараа шувууг түлхээд хаячихсан чинь тогоотой шар тосонд Палхийтэл ойчиж гэнэ. Тэгээд л өнөө шувууны чинь өд сөд нь шатаад нэг муухан амьтай юм гэрийнх нь хаяагаар нь гараад явчихаж гэнэ.
Нөгөө хүүхэн ч уурлаад л өнөөх хадан агуйруугаа явж гэнэ. Далдын хар малгай өмссөн хүү дагаад л явж гэнэ. Хүүхэн агуйд очоод:
- "Хаалгаа нээ" гэж хашграад байхад нээж өгдөггүй гэнэ. Удаж удаж түлэгдчихсэн нэг муу лам гарч ирээд арайхийж хаалгаа нээж өгч байна гэнэ. Лам:
- "За, Чи бид хоёрт дийлдэхгүй. Гайгүй муу хоёр дамшиг байна. Одоо би ингээд үхлээ. Намайг үхэхээр чи зарцын зарц, боолын боол болох байх" гэж хэлээд түлэгдсэн лам үхэж гэнэ. Тэр хоёр эр, эм хоёр чөтгөр байсан юмсанжээ.
Тэгж хоёр хүү чөтгөрийг дараад нөгөө хүүхэн боолын боол болж гэнээ.
|
С.Дуламноргим:
– Прошой ночью я вспомнила несколько сказок.
Эти двое попали во внешний океан с 7 мерами муки. Оба были молодыми, поэтому без царя в голове. Съели они меры муки и стали думать, что им делать. Идут они идут, вдруг видят, стоит белая юрта без перевязи. Входят, а там сидит прекрасная девушка. Эта прекарсная девушка была на самом деле чертом. Поэтому мужья у нее не оставались. Один день переночуют и умирают. Как те могли это знать? Они договорились остаться жить вместе с этой девушкой в этой белой юрте без перевязи. Им встретились несколько детей, которые вырывали друг у друга черную шапку-невидимку (далдын хар малгай) и волшебные тапочки. Эти двое забрали у них все. Если надеть черную шапку-невидимку, никто не видит. Если надеть быстрые волшебные тапочки, становятся быстрыми, и никто не может догнать.
– Что в этой юрте, никто не знает. Ты живи в этой юрте. А я надену эту шапку-невидимку и волшебные тапочки и буду за тобой наблюдать тайно.
Так они договорились. А у той девушки все никто не может удержаться в мужьях. Вечером ложится вместе спать, а утром муж умирает. Настало время тому юноше ложиться с ней спать. Когда юноша заснул, девушка положила ему на печень что-то черное, а сама превратилась во что-то другое – в черта! И пошла она в пещеру в скалах. Юноша, который надел шапку-невидимку, пошел за ней следом. Та девушка-черт пришла в какое-то место и закричала:
– Открой ворота в скалы!
Вдруг один красивый лама открывает ей ворота в скалы. Вышел какой-то большой лама, и девушка сказала:
– К нам пришел вот такой человек. Когда он заснул, я ему положила на печень что-то черное.
Лама говорит:
– Ну хорошо. Это сильные плуты (дамшиг). Их не один, а двое.
– Да нет, он точно один, – отвечает девушка.
– Нет же, их двое.
– Да нет, точно один был!
– Ну, тогда ты возвращайся.
Он дал ей одни тарни:
– Прочитай эти тарни и подуй. Он не устоит. – И дал какой-то мешочек.
А та девушка, когда встречалась с людьми, становилась человеком. Она вышла, перевернулась на золе, стала синим волком и пошла домой. Юноша в волшебных тапочках пошел за ней. Она пришла домой, вытащила над тем спящим юношей мешочек и стала читать тарни. На черной бумаге разложила то, что вытащила из мешочка. А тот юноша в шапке-невидимке наблюдает за ней.
– Ага, черт и чертовка. Посмотрю на тебя тихонько и это черное сниму с его груди и выброшу, – подумал юноша.
А девушка взяла ведро и пошла за водой. Тогда он волшебной тапочкой ударил по этому черному и сбросил его. Так тот юноша одну ночь пережил.
А другой надел свои волшебные шапку и тапочки и стал ходить за девушкой, куда бы она ни пошла. Девушка несколько дней и так пыталась и этак, но убить того юношу не смогла. Вдруг лама из пещеры в горах говорит:
– Там не один, а два человека. Два настоящих плута (гайгуй дамшиг). Они-то и плутуют.
– Да там один чловек, говорю тебе, – возразила девушка.
– Это два плута, которых мы не можем обхитрить. У нас остался один способ. Ты возвращайся домой, будь очень приветливой, кипяти на огне томленое масло (шар тос). Я стану соловьем и буду петь над верхним отверстием (тооно) твоей юрты. Ты скажи: "Посмотри на эту птичку". Когда он посмотрит наверх, я из рта вытащу его легкие и сердце. Такой только способ есть.
Юноша в шапке-невидимке услышал эти слова. Он пошел за девушкой, думая: "Я тебе покажу!" Сейчас брошу в котел с кипящим маслом.
Девушка с приветливым видом вернулась домой, и стала на огне кипятить масло. Вдруг над верхним отверстием юрты появилась птица с прекрасным голосом и стала петь. Тогда девушка сказала:
– Ой, посмотри на него. Как прекрасно поет эта птица.
Юноша в шапке-невидимке подошел к тому юноше и говорит:
– Ни в коем случае не смотри на птицу, которая поет над отверстием юрты. Если посмотришь, эта птица вырвет у тебя легкие и сердце. Я сяду рядом с птицей, и когда она запоет, сброшу ее в котел с маслом.
Птица сидит на тооно и поет-заливается.
– Посмотри на эту птичку! Как она прекрасно поет! – девица и так и этак стала заставлять юношу взглянуть. Юноше не смотрел, не смотрел, потом вдруг чуть не посмотрел. Тогда юноше в шапке-невидимке стукнул птицу волшебным башмаком, птица и шлепнулась в котел с маслом. Перья ее сгорели, а какое-то страшное существо вышло из юрты.
Девушка рассердилась и пошла снова в пещеру в скалах. Юноша в шапке-невидимке опять пошел за ней следом. Девушка пришла к пещере и закричала:
– Открывай ворота! – Ворота не открываются. Прошло много времени, как вдруг вышел какой-то жалкий обгорелый лама и еле-еле стал открывать ворота. Он сказал:
– Мы с тобой их не осилим. Они очень хитрые плуты. Я уже умираю. Когда я умру, ты будешь слугой слуг, рабой рабов. – И обгорелый лама умер. Это были муж и жена черти.
Так двое юношей победили чертей, а та девица стала рабой рабов.
|
|
Беседа
Гаваа
|
-Та энэ үлгэрийг хэнээс сурсан бэ?
- Үлгэрэн Бөөвөөгөөс л сурсан. Бөөвөө үлгэр ярьдаг, оньсого таалгадаг хүн байлаа. Гэрт ч гадаа ч хүүхэд овоолоостой. Манай аав ч гэсэн хар буруу санаагүй, уур уцааргүй, үнэнч хүн байсан. Ямар сайндаа манай аав Сангийг Зүүнбаян-Улааны үнэнч Санги гэдэг нэртэй хүн байсан.
Энэ Санги гээд байгаа миний аав чинь Гаваа буюу үлгэрэн бөөвөөгийн төрсөн дүү нь. Бид эхээс тавуулаа.
Сая та нарын асуусан Чимчигийн хүү Цэнд-Аюуш гэдэг одоо сайн нэртэй лам болоод энд байгаа. Удахгүй урилгаар Төвд явж ном сурах гэж байна хэмээн С.Дуламноргим гуай ярив.
|
– Вы у кого научились этой сказке?
– У Улгэрэн Боовоо. Боовоо рассказывала сказки, загадывала загадки. И дома, и вне его всегда вокруг нее дети. Наш отец тоже был правильным, прямым, добрым, правдивым человеком. Его даже называли Правдивый Санги из Дзунбаян-Улана.
Наш отец Санги был родным младшим братом Улгэрэн Боовоо или Гаваа. Нас было пятеро детей.
Сын Чимчига Цэнд-Аюуш, про которого вы спрашивали, сейчас хороший лама, живет здесь. Скоро поедет в Тибет учиться. Рассказала С.Дуламноргим.
|
|
С. Дуламноргим
"Ханчин гэсэг"
|
Хааны охин Ханчин гэсэг гэж үзэсгэлэнт охин байжээ. Түүнийг мангас лам авах гээд байжээ. Тэр охиных баян айл байжээ. Тэр айлын гүүнээс нэг босоо унага төржээ. Тэр унага тэр хүүхний унаа байжээ. Тэгээд тэр хүүхэнд унага нь :
- "Чамайг мангас лам авах гээд байна. Би чиний унаа байгаа юм" гэж хэлжээ.
Тэгээд тэр морио унаад мангас ламаас зугатжээ. Явахын нь өмнө морь нь:
- "Чи ижийнхээ үсний шүүрийг аваарай. Би ямар ч гэсэн чамайг мангас ламд өгөхгүй" гэжээ.
Тэгээд охин Хасар, Басар нохойгоо дагуулаад, морио унаад мангас ламаас зугатаагаад явжээ. Мангас ламаас зугатаж явтал Даншиг римбүүчи үүлтэй тэнгэрээс доогуур, үзүүртэй модноос дээгүүр явжээ. Мангас охиныг хойноос нь хөөгөөд хариу ч үгүй гүйцэх гээд байхгүй юу. Тэгээд охин:
- "Надаас хойгуур, мангас ламаас урдуур шигүү ой мод бол" гээд эхийнхээ шүүрийг шиджээ. Тэгээд шүүр нь шигүү ой мод болчихож гэнэ. Мангас лам тэр ойд төөрөөд гарах гэж нэлээд удаа биз дээ. Тэгээд охин нисээд явж байтал бас нэг бор гэр тааралдахаар нь алжааж ядраад буужээ. Тэгсэн гэрийн дотроос нэг хөгшин:
- "Өнөөдрийн хоол оо. Маргаашийн хоол оо" гээд яриад байх юм гэнэ.
Гэрт ортол нэг хөгшин үнс зуураад түүнигйээ "Өнөөдрийн хоол, маргашийн хоол" гэж байна гэнэ.
Тэгээд тэр хөгшинд охин:
- "Өөрийгөө эм хүн гэдгийг хэнд ч битгий хэлээрэй. Би ан гөрөө хийж таныг тэжээе" гэжээ. Хөгшин баярлаад л:
- "Тэгээ хүүхээ. Би үр хүүхэд байхгүй" гэж гэнэ.
Нөгөөдөх чинь яг л эрэгтэй хүн шиг хувцаслаад л ан гөрөө хийгээд хөгшнийг тэжээдэг байжээ. Тэгсэн чинь зайлуул нөгөө охин чинь жирэмсэн болдог юм. Тэгээд газар ухаад тэр нүхэнд хүүхдээ гаргажээ. Нисдэг бор морь хөгшрөөд өлсөөд нэг өдөр хэлж байна гэнэ.
- "Миний гэдсэнд долоохон хомоол байна. Би удахгүй үхнэ" гэж хэлж байна гэнэ. Тэгээд морь нь:
- "Би одоо үхсэн ч гэсэн чамайг мангас ламд өгөхгүй. Би үхээд махан овоо болно. Тэр махан овоон дээр чи хүүхдээ төрүүлээд суугаарай" гэжээ. Тэгээд удалгүй морь нь үхжээ. Хүүхэн газар ухаад төрөөд байж байтал морь нь махан овоо болжээ. Гэтэл мангас лам ирээд нөгөө махан овоог чинь сэлмээрээ том том чавчаад авираад байна гэнэ. Нөгөө хүүхэн махан овооны орой дээр байж байтал нэг үнэг ирээд:
- "Би танд тусалья.
- Хүн байгаад байхаар энэ махан овоог тавтай идэж болохгүй юм" гээд үнэг амаараа нөгөө махнаас чинь том том зууж хаяад байжээ. Тэгээд үнэг:
- "Би амаараа ингэж байгаа юм чинь сэлэмээр бол бүр хурдан том мах хурдан ховхолно доо" гэтэл мангас лам сэлмээ үнэгэнд өгчихөж гэнэ.
Үнэг махнаас том том ховхолсон болж байгаад мангас ламын сэлэмийг нь далай руу хаяад өөрөө зугатаад явчихаж гэнэ.
Тэгээд мангас лам махан овоог амаараа ховхолж хаясаар байгаад авирсаар байгаад орой дээр нь очжээ. Гэтэл Хасар, Басар нохой нь давхиад иржээ. Гэтэл нөгөө лам чинь мангас юм болохоор Хасар, Басар нохойг нь далай руу хаячихаж гэнэ. Хүүхэн арга ядаад байж байсан чинь нөгөө Хасар, Басар нохой нь дахиад ирж гэнэ. Гэтэл мангас лам айгаад далай руу орчихож гэнэ. Хасар, Басар нохой нь:
- "Ламыг хаачив" гэсэн чинь далай орсон гэж хэлжээ.
Тэгээд Хасар, Басар нохой нь:
- "Бид хоёр далай руу орно. Далай улаан хүрэн болвол мангас ламыг дийлж байна. Бид хоёрыг үхсэн гэж бодоорой. Хэрэв далайн усны өнгө хувирахгүй хэвээр бол бид хоёрыг дийлж байна гэж бодооорой" гээд далай руу давхиад орчихжээ.
Охин харж байсан чинь далайн ус хүрэнтэхээр нь айгаад л байж гэнэ. Гэтэл Хасар, Басар нохой нь нэг нь мангас ламын хөлийг нь нөгөө нь гарыг нь тастаад гараад ирж гэнэ. Тэгээд тэд амар сайхан жаргажээ.
|
Ханчин гэсэг
Жила-была дочь хана Ханчин гэсэг, очень красивая девушка. Ее хотел забрать один лама-мангас. А семья у девушки была богатой. У них у одной кобылы родился резвый жеребенок (босоо унага). Этот жеребенок был ее ездовым конем. Жеребенок скзаал девушке:
– Тебя хочет взять лама-мангас. А я – твой скакун.
Она вскочила на своего жеребенка и стала убегать от ламы-мангаса. Перед тем как ей убежать, конь ей говорит:
– Ты возьми гребень для волос твоей матери. Я тебя ни за что ламе-мангасу не отдам!
После этого девушка взяла своих собак Хасар и Басар, села на коня и помчалась от ламы-мангаса. Пока она так мчалась от ламы-мангаса, Даншиг-римбучи летел ниже неба с облаками, выше деревьев с верхушками. Мангас погнался за девушкой и уже почти настиг ее. Тогда девушка говорит:
– Стань густой чащей за мной и перед ламой-мангасом! – и бросила материнский гребень. Гребень и стал густой чащей. Лама-мангас заблудился в этой чаще и довольно долго не мог выбраться. Девушка летела да устала, встретилась ей серая юрта, она в нее спустилась. Из юрты раздается голос старухи:
– Сегодняшняя пища, завтрашняя пища.
Она вошла в юрту, а там старуха месит золу и говорит:
– Сегодняшняя пища, завтрашняя пища.
Девушка и говорит старухе:
– Никому не говори, что я женщина. Я буду охотиться и тебя кормить.
Старуха обрадовалась.
– Будь по твоему, милая, у меня детей нет.
Девушка оделась как мужчина, стала охотиться и кормить старуху. И вдруг девушка – бедняга! – забеременела. Она вырыла ямку и родила в нее дитя. Ее серый летучий конь состарился, изголодался и однажды говорит ей:
– В моем животе всего лишь 7 катышков помета. Я скоро умру. Даже если я сейчас умру, я тебя ламе-мангасу не отдам. Я умру и стану мясным обо. Родишь ребенка и сядь на мясное обо. И конь вскоре умер. Пока девушка рыла землю и рожала, конь стал мясным обо. Тут явился лама-мангас, он стал ударять по этому мясному обо саблей и карабкаться на него. А девушка сидит на верхушке мясного обо. Вдруг прибежала лиса и говорит:
– Я помогу вам.
Она сказала:
– Вы человек, поэтому не можете это мясное обо спокойно съесть.
Лиса стала выгрызать большие куски из этого мясного обо и отбрасывать их. Лиса говорит:
– Я вот как делаю ртом, саблей еще быстрей можно вырубать большие куски. – Лама-мангас отдал саблю лисе. Лиса сделала вид, что делает большие дырки в мясном обо, а сама выбросила саблю в море и убежала.
Тогда лама-мангас стал выгрызать ртом куски из мясного обо и отбрасывать их, стал взбираться и достиг верхушки. Тогда прибежали собаки Хасар и Басар. А лама-то был мангасом, поэтому он бросил собак Хасар и Басар в море. Девушка уже совсем не знала, что делать, а в это время Хасар и Басар вернулись. Тогда лама-мангас испугался и сам бросился в море. Хасар и Басар говорят:
– Где лама?
– Бросился в море.
Хасар и Басар:
– Мы пойдем в море. Если море станет красно-коричневым, значит, лама-мангас нас победил, а мы умерли. Если же море не изменит цвета, останется прежним, знай, что это мы побеждаем. Они бросились в море.
Девушка стала смотреть. Как море покоричневеет, она пугается. Но Хасар и Басар, схватили одна за ногу, другая за руку и разорвали ламу-мангаса. И все они зажили счастливо.
|
|
Беседа
Гаваа
|
- Та энэ үлгэрийг хэнээс сурсан бэ?
- Бас л бөөвөө ярьдаг байсан. Бөөвөөгөөсөө сурсан гэж С.Дуламноргим гуай хэлэв.
- Гаваа гуай энэ үлгэрийг хэнээс сурсан юм бол?
- Мэдэхгүй ээ. Бид ч асуугаагүй. Их саваагүй хүн байсан гэдэг. Аавыгаа дагаж уншсаар ном сурсан гэсэн. Тэр хот айлд нь хичнээн хүний хонины ээлж байна Бөөвөө л хүний өмнөөс хонь хариулаад л маани уншдаг хүн байсан гэсэн. Тэгээд хүмүүс мааньчин Гаваа гэж нэрлэдэг байсан. Сүүлд хэдэн малаа нэгдэлд өгөөд идэж уугаад энд ирээд өдөр бүр сүм дуганд очоод лам нартай цуг хурал хурж суудаг байсан.
Өчигдөр та нартай цуг манайд ирсэн оюутан Батболдынд бөөвөө бурхнаа хормойлоод очсон. Батболдын эх нь эмч хүн. Тэднийд Бөөвөө байж байгаад зовоо ч үгүй нас барсан. Лам нар Бөөвөөг Дара эх бурхны бүрэлваа гэдэг байсан. Зоворгүй үхэх хүн гэдэг байсан. Нээрээ үнэн юм байна лээ Ерөөсөө зовоогүй шүү. Хандмаа хүн байсан. Тогтдоггүй хүүхдийг ном уншаад тогтоодог байсан. Олон хүрээлсэн номтой хүн байсан. Манай дүүгийн хүүхэд одоо 5 жил Энэтхэгт сурахаар явах гэж байна. Би ч гэсэн эд нараа элдэв юмнаас хамгаалж суудаг юм.
- "Живэр хааны Живэр Мижид хүү" гэдэг үлгэр мэдэх үү?
- Ерөөсөө санаанд оррхгүй байна.
- "Мэлхий дагины үлгэр" санаж байна уу?
- Мэдэхгүй байна. Их л үлгэр бөөвөө ярьдаг байсан.
- "Лусын хааны үлгэр" мэдэх үү?
- Санахгүй байна.
- "Долоон бурхан од " гэдэг үлгэр мэдэх үү?
- "Долоон бурхан од" гэдэг үлгэрийг хальт мэднэ.
|
– Где вы научились этой сказке?
– Ее тоже рассказывала Боовоо. От Боовоо научился, – сказала С. Дуламноргим.
– А Гаваа гуай у кого слышала эту сказку?
– Не знаю. Я не спрашивала. Она была очень любопытной. Читала вслед за отцом и выучила религиозные книги. Чей бы семьи ни была очередь пасти овец, Боовоо пасла за людей, читая мани. Поэтому люди стали называть ее манчин Гаваа. Потом отдала свой скот в объединение, сюда приходила питаться, а целый день проводила в монастыре, читая вместе с ламами молитвы на религиозных службах.
Боовоо, завернув в подол своего бурхана, пришла в семью Батболда, который вчера с вами приходил. Мать Батболда – врач. Боовоо у них лежала и умерла, совсем не страдая. Ламы называли Боовоо перерождением Дара-эхэ. Это такой человек, который умирает без страданий. И правда. Она совсем не мучилась. Была хандамой. Если дети умирали, то она молитвами делала так, что они выживали. У нее было много книг. Сын нашего младшего брата (сестры?) едет в Индию учиться. Я тоже всех их оберегаю от разных невзгод.
– Знаете сказку "Сын Живэр-хана молодец Живэр Мижид"?
– Совсем не помню.
– А "Сказку о дагине лягушке"?
– Не знаю. Боовоо много рассказывала сказок.
– "Сказку о хане драконов"?
– Не помню.
– "Большую медведицу"?
– "Сказку о Большой медведице" немного знаю.
|
|
Долон бурхан
|
Нэг хааны гүнжийг салхилж байхад нь мангас аваад явчихжээ. Хаан гүнжээ эрж хайгаад олсонгүй гэнэ. Тэгтэл тэр хааны нутагт долоон хүүтэй өвгөн амьдарч байжээ. Долоон хүүхэд нь долоон эрдэмтэй юмсанжээ. Долоон хүүхдийн эцэг нь хүүдүүдийнхээ ид шидийг үзье гэж бодоод долоон хүүхдээ дуудаж гэнэ. Тэгээд эцэг нь:
- "Манай хаан гүнжээ алдчихаад хаачсаныг мэдэхгүй байна. Та нар одоо эрдэм чадлаа гаргаж, гүнжийг олж ир. Хэн чинь ямар эрдэм сурсан бэ?" гэж асууж гэнэ. Нэг хүү нь:
- "Би хаа байгаа гадаад далайн цаана байгаа юмыг нэвт шувт мэдэх эрдэмтэй" гэж гэнэ. Нэг нь болохоор:
- "Би тэнгэрээс унасан юмыг газарт унагалгүй шүүрч авах эрдэмтэй" гэж гэнэ. Ингээд цөмөөрөө л дор дороо айхтар эрдэмтэй юм гэнэ. Тэгээд тэд:
- "Бид долоо хааны гүнжийг хаана байгааг нь мэдэж чадна" гэжээ. Тэгээд тэр долоон хүү явжээ. Гадаад далайн цаана гүнжийг мангас аваад явсныг нь далдыг хардаг эрдэмтэй хүү нь мэджээ. Тэр долоон хүү эрдэм чадлаа гаргаж явсаар мангасын байгаа газар очжээ. Тэгээд хурдан гүйдэг нь гүнжийг аваад зугаттал нь хойноос нь мангас мэдээд гүнжийг өгөхгүй гээд хөөжээ. Тэр үед Дамчиг ринбүүчи гүнжийг шүүрч аваад тэнгэрт гарчээ. Тэгээд гүнжийг тэнгэрээс газар унагатал чулууг газар унагалгүй шүүрч авч чаддаг эрдэмтэй хүү гүнжийг газар унагалгүй тосож авчээ. Тэгээд гүнжийг хаанд авчирч өгчээ. Хаан долоон хүүгийн эцэгт харамгүй хөрөнгө таслан өгчээ. Долоон хүү тэгээд Долоон бурхан од болжээ. Нөгөө гүнж Марал од болжээ. Тэд долоо мангасыг тэгж даржээ.
|
Одну принцессу, дочь хана, украл один мангас, пока она гуляла. Хан искал принцессу, но не нашел. В тех местах жил старик, у которого было 7 сыновей. Каждый из 7 сыновей знал какую-нибудь науку. Отец решил проверить волшебные знания своих 7 сыновей и позвал их к себе.
– Наш хан потерял принцессу и не знает, где она. Вы примените все свое волшебное знание и найдите принцессу. Кто какой науке обучился?
– Я умею все узнать, где что происходит, даже за морем, – сказал один сын.
– Я умею поймать все, что упадет с неба, так чтобы это не упало на землю, – сказал второй сын.
Все семеро, оказалось, обладали искусным волшебством. Они сказали:
– Мы всемером сможем узнать, где находится ханская принцесса, – и отправились в путь.
Юноша, который видел скрытое, понял, что принцессу мангас уволок за внешнее море. Эти семеро юношей, используя свои волшебные знания, добрались до места. где проживал мангас. Тот, который умел быстро бегать, схватил ее и побежал. Но мангас бросился в погоню, чтобы не отдать принцессу. Тогда Дамчиг-ринбучи свхатил принцессу и поднялся на небо. Затем он бросил принцессу на землю. Но юноша, который умел подхватывать все, что летит с неба, так чтобы это не упало на землю, подхватил принцессу и не дал ей упасть на землю. Они привели принцессу к хану. Хан щедро дал отцу семи юношей богатства. Семь сыновей стали потом семью звездами. Принцесса стала Орионом. Так они победили мангаса.
|
|
"Аваршиха"
|
Хааны хүү, харцын хүү хоёр багаасаа сайхан үерхэж байжээ. Тэгээд тэр хоёр лам болохоор Баруун зуу руу 5 жилийн хугацаатай явжээ. Тэгээд таван жилийн хугацаанд харцын хүү юу ч сурсангүй гэнэ. Хааны хүү таван жилийн хугацаанд их эрдэм сурч, том лам болжээ. Тэгээд хоёулаа гэртээ харихаар ханилаад явж байжээ. Тэгээд замдаа харцын хүү хааны хүүд хэлж байна гэнэ.
- "Чи эрдэм ном их сурлаа. Би юу ч сурсангүй. Очихоор аав ээж юу сурав гэнэ. Надах хэлэх юм байхгүй. Би юу ч сурсангүй. Чи бол их эрдэмтэй болсон. Очоод лам нартай ном хаялцна. Чамд би атаархаж байна. Би чамайг алчихмаар байна" гэжээ. Тэгээд хааны хүүг алах болжээ. Алуулахаасаа өмнө хааны хүү хэлж гэнэ.
- "За, Чи бид хоёр хар багаасаа сайхан үерхсэн. Одоо чамайг очихлоор манай аав ээж:
- "Та хоёр багаасаа сайхан үерхсэн. Тэгээд эрдэм ном сурч лам болно гээд явсан. Одоо хүү маань алга байна. Хаачив ийчэв гэнэ. Чи битгий дэмий балай юм яриарай. Зүгээр л "Аваршиха" гэж хэлээд үхсэн гэж л хэлээрэй. Өөр юм битгий хэлээрэй" гэжээ.
Тэгээд алууулжээ.
Тэгээд харцын хүү гэртээ очсон чинь хааны хүүгийн аав ээж асууж гэнэ.
- "Та хоёр багаасаа сайхан үерхсэн. Лам болно гээд Баруун зуу явсан. Миний хүү яасан бэ?" гээд асуухлаар нь харцын хүү:
- "Аваршиха" авсан гэжээ.
За, Тэгээд тэр "Аваршиха" гэсэн үгийн утгыг тайлах хүн байдаггүй гэнэ. Хаан Баруу зуугийн лам нарыг гурав хоногийн дотор "Аваршиха" гэдэг үгийн утгыг тайлж хэлэхгүй бол ална гэжээ. Лам нар бие биенээсээ асуусан боловч мэдэх тайлах хүн байхгүй байжээ.
Тэр үед нэг айлын зарц баян айлд хичнээн жил зарагдсан юм байжээ. Тэр хүн хонь хариулахдаа дайраад л явдаг нэг хонхор байжээ. Тэр хонхорт "Ум мани бадми хум" гээд л хонио хажуугаар нь тууж өнгөрөхдөө, хонио хотлуулахдаа нэг хоргол хийдэг байжээ. "Ум маани" гээд хоргол хийсээр байтал тэр хонхор нь дүүрчихэж гэнэ. Тэхлээр нь ирэх буцахдаа бас "Ум маани" гээд л хорголоо авч хаяад уншаад байсан чинь тэр хонхорын хоргол дуусчээ. Тэгээд маани унших тоо чинь гүйцэж гэнэ. Олон жил энэ баян айлд зарагдлаа байз. Одоо явж Баруун зуу орьё гэж боджээ. Тэгээд хонио хариулж байтал бурхны даахь болсон сэтэртэй хонь:
- "Энэ хүн их буянтай хүн юм. Сайхан бэлчээрт олон жил биднийг гаргалаа. Ачийг нь яаж хариулья даа" гээд майлж байна гэнэ.
Нөгөө хүн чинь маани уншсаар байгаад маанийн чадлаар амьтны хэл мэддэг болжээ. За, тэгээд явахдаа энэ хонийг л авья гэж боджээ. За, тэгээд явах болсон чинь баян хүн:
- "Юу авах вэ? гэж байна гэнэ.
Нөгөө хонио авья гэсэн чинь:
- Өчнөөн жил зарагдчихаад чухам энэ муу хониор яах нь вэ" гээд нөгөө эзэн чинь элэглэж хөхрөөд өөр юм өгнө гэжээ.
– "Өөр юм хэрэггүй" гэж гэнэ.
Тэгтэл тэднийх гэрээ буулгаад засаж барьж байна гэнэ. Тэгсэн чинь нөгөө хонь чинь газарт дэвсээтэй туурганы эсгий дээр шээчихэж гэнэ. Тэр хонины буян нь тэр туурганд шингэчихгүй юу. Тэгэхлээр нь хонь авахаа болиод:
- "Энэ эсгийг аваад явья" гэтэл баян:
- "Өчнөөн жил зарагдачихаад энэ муу эсгийгэр яахна вэ" гээд элэглэж хөхөрөөд:
- "Өөр юм өгнө" гэж байна гэнэ. Тэгтэл баяны эхнэр туурганыхаа шороог нь сэгсэртэл буян нь авгайд нь шингэчихэж гэнэ. Тэгээд л айлын авгайг нь авья гэлтээ биш дээ юу авалгүй явжээ.
Тэр хүн явж явж нэг модны сүүдэрт амарч байтал эр, эм хоёр хэрээ нисээд л ирж гэнэ. Тэгсэн эм хэрээ нь тэгж байна гэнэ.
- "Чиний явсан газраар юу байна? гэж байна гэнэ.
Нөгөө хүн чинь хэрээний хэл мэддэг болчихсон болохоор сонсож байж гэнэ. Эр хэрээ нь:
- "Өө, Сонин ихтэй. Гэхдээ "Хадат газар муу үг, модот газар муу үг бүү хүүрнэ" гэж байдаг юм. Хэлэхгүй" гэжээ. Гэтэл эм хэрээ нь уурлаад:
- "Хичнээн жил нэг оронд амьдарчихаад чи хэлэхгүй байх даа яадаг юм. Хэлэхгүй бол чамайг харуулж байгаад өд сөдөө зулгаана гээд л уйлаад л гуаглаад л жигтэйхэн гэнэ.
Тэгсэн чинь эр хэрээ:
- "За, за. Хэлье. Гурав хоногийн дараа чи бид хоёрт их хоол олдох нь" гэв. Хаанаас, яагаад, ямар учиртай юм гэтэл:
- "Баахан лам нарын нүд, цустай балин идэх нь.
-"Тэр нь яаж байгаа юм. Ямар учиртай юм" гэсэн чинь:
- "Хоёр хүү багаасаа үерхэж байгаад нэг нь ном сураад. Нөгөө нь ном суралгүй нөгөө нөхөртөө атаархаад алчихаж. Тэгээд номтой хүү нь "Аваршиха" гэж хэлээд үхжээ. Тэр үгийг тайлах гэсэн чинь тайлах хүнгүй. Тэгээд хаан тэр үгийг тайлж чадаагүй лам нарыг хороох гэж байна. Тэгээд баахан хоол олдох нь" гээд нисээд явчихжээ.
Тэгээд нөгөө хүн цааш явж байтал тэгсэн чинь чинь баян хот айл таарчээ. Тэр хот айлд очсон чинь тэндэхийн хүмүүс:
- "Юмыг яаж мэдэх вэ? Энэ хүнээс асууя" гэжээ. Тэгсэн тэр баян айлын охины гэдэс нь томроод эдгэрдэггүй гэнэ. Ингээд юмыг яаж мэдэх вэ гээд нөгөө хүнээс асуутал тэр хүн:
- "Өө, Тусгай гэр барьчих. Түүндээ ногоон торго дэвсчих. Нэг хүрз улайтгачих. Хэнгэрэг цан бэлдэчих. Тэгээд тэр гэртээ охиноо оруулчих. Би аргалая" гэжээ
Тэгээд л нөгөө охины чихний дор ногоон торгоо дэвсээд хэнгэрэг цангаа цохисон чинь зун болоод, ногоо дэлгэрээд, тэнгэр дуугарлаа гээд чихэнд нь үүрлэсэн аалзны зулзаганууд цувраад гараад иржээ. Тэгсэн нь тэр охины чихэнд аалз төрөөд тэгээд гэдэс нь томорч эдгэхгүй байсан юм байжээ. Аалзны зулзаганууд тэгээд л цувраад гарч ирээд улайссан хүрзэн дээр шатаад үхчээ.
Тэгээд л баян хүн нөгөө хүнд гэр барьж өгч, мал тасдаж, хүүхнээ өгчээ.
Бас нэг өдөр тэр айлын орон дор байсан хувинтай сүүг уух гэж хоёр хулгана нэг нэгнийхээ сүүлнээс хазаж, өнгийж тонгойж яваад Под хийтэл сүүтэй хувинд уначихжээ. Нөгөө залуу түүнийг хараад инээд алдчихаж гэнэ. Гэтэл эхнэр нь:
- "Чи намайг элэглээ гээд уурлаад байхаар нь сүү уух гээд тонгойж байсан хулгана сүүнд уначихлаа" гэж хэлтэл нөгөө хүн далан хэлийн номоо мэдэхээ байчихаж гэнэ. Тэгээд:
- "Би одоо Баруун зуу руу явах ажилтай" гэж хэлээд явж гэнэ.
Нөгөө хэрээний хэлсэн үгийг санаад явжээ. "Аваршиха" гэдэг үгийн утгыг тайлах ёстой гурав хоногийн хугацаа ч болж байдаг. Лам нар үгийн утгыг мэдэхгүй. Яанаа гээд л тэгээд л байж гэнэ. Нөгөө хүн явсаар лам нар дээр очоод л би "Аваршиха" гэдэг үгийн утгыг тайлья" гэжээ. Тэгээд "Аваршиха" гэж:
- "Үй зайгүй найздаа, эзгүй хээр хэрцгийгээр алууллаа" гэсэн үг гэжээ.
Лам нар баярлаад тэгээд амь аврагджээ. Тэгээд тэр хүн тэндээ Баруун Зууд лам болжээ. Олон ламын аминд орсон хойно тэгэлгүй яахав дээ. Тэгээд амар сайхандаа жаргажээ.
|
Аваршиха
Сын хана и сын бедняка дружили с детства. Чтобы стать ламами, они отправились в Барун-дзу на 5 лет. Сын бедняка за 5 лет ничему не выучился. Сын хана за 5 лет выучился многому и стал большим ламой. Отправились они домой вместе. По дороге сын бедняка говорит сыну хана:
– Ты многому выучился. Я ничему не научился. Когда вернусь, мать с отцом спросят, чему я выучился. А мне сказать нечего. Я ничему не научился. Ты стал очень ученым. Вернешься, будешь с ламами вести диспуты. Я завидую тебе. Мне хочется тебя убить.
Приготовился он уже убить сына хана. Перед тем как быть убитым сын хана говорит:
– Мы с тобой с детства дружили. Когда ты вернешься, мои отец с матерью спросят: "Вы с детства дружили. Ушли, чтобы научиться наукам и стать ламами. Нашего сына нет. Куда он делся?" – Ты не говори всякой ерунды. Скажи просто "Аваршиха", и скажи, что умер. Другого ничего не говори.
И тот его убил.
Сын бедняка вернулся домой, а отец с матерью сына хана спрашивают его:
– Вы дружили с самого детства. Ушли в Барун-дзу, чтобы стать ламами. Где наш сын?
Сын бедняка овтечает:
– Его забрал Аваршиха.
А понять, что означает слово Аваршиха, никто не может. Хан приказал: если никто из лам Барун-дзу не сможет в течении 3 дней объяснить, что такое Аваршиха, он всех убьет! Ламы стали спрашивать друг у друга, но никого не было, кто смог бы это слово объяснить.
В то время там был один слуга, который много лет служил в богатой семье. Когда он пас овец, то всегда проходил мимо ямы. Он говорил "Ум мани бадмэ хум" и гнал овец мимо, а один катыш овечьего кала клал в яму. Он говорил "ум мани", клал катыш, и яма вся заполнилась. Так он, когда шел и возвращался, говорил "Ум мани" и бросал катыши, наконец, катыши для ямы кончились. Да и число мани, которое он должен был читать, тоже кончилось. Много лет он работал на богатую семью. И решил пойти в Барун-дзу. Вот он пас овец, как одна овца, посвященная бурхану (сэтэртэй), у которой шерсть скаталась, заблеяла:
– Это очень благодетельный человек. Выводил нас много лет на прекрасное пастбище. Как же отплатить за его добро?
А этот человек так много читал мани, что силой мани стал понимать язык животных. Поэтому он подумал: "Когда пойду, возьму эту овцу". Наконец настало время ему идти. Богач ему говорит:
– Что ты возьмешь с собой?
– Эту овцу.
– Ты столько лет трудился, зачем тебе эта несчастная овца?
Хозяин стал шутить, дразнить его и обещал дать что-нибудь другое.
– Не нужно мне ничего другого!
А этот айл разобрал юрту. А та овца на войлок стенной, сложенный на земле, помочилась. И вся добродетель той овцы ушла в войлочные стенки. Тогда тот человек решил не брать овцу и стал думать:
– Возьму-ка этолт войлок. – Богач:
– Ты столько лет работал, на что тебе этот дрянной войлок! – засмеялся:
– Я дам тебе что-нибудь другое. – Пока жена богача отряхивала пыль со своего шелка, ее благодать (буян) перешла на нее (букв. впиталась). Не скажешь же: возьму жену из семьи! Так, ничего не взяв, ушел.
Он шел-шел и под тенью одного дерева остановился отдохнуть. Прилетели два ворона – муж и жена. Стали они разговаривать.
– Что интересного там, где ты был?
А этот человек понимал язык воронов. Он стал слушать. Муж ворон говорит:
– О, интересного очень много. а говорят ведь: Нельзя говорить дурных слов и в скалах, в лесу. Не скажу. Жена ворон рассердилась:
– Мы столько вместе живем, а ты не хочешь говорить? Значит, так? Если не скажешь, я прямо у тебя на глазах вырву себе все перья!
Так она плакала и каркала. Муж тогда сказал:
– Ну, ладно, ладно. Скажу. Через три дня у нас будет много пищи.
– Как? Откуда? Почему?
– Мы будем есть балин из глаз и крови лам.
– Как это? Что это значит?
– Два мальчика дружили с детства. Один выучился наукам. Другой ничему не выучился, позавидовал ему и убил. Тот, который ученый, сказал "аваршиха" и умер. Стали разгадывать это слово, а никто не может. Поэтому хан хочет убить всех лам, потому что они не смогли разгадать это слово. Вот нам и будет пища.
И они улетели.
Пошел тот человек дальше. Встретился ему богатый айл. Он зашел туда, а тамошние люди говорят:
– Кто знает? Давайте спросим у него. – А у девушки из того айла вырос живот и не проходит. Поэтому они решили спросить того человека, вдруг он знает.
– Поставьте отдельную юрту, – ответил он. – Постелите зеленый шелк. Раскалите лопату. Приготовьте барабан и литавры. Заведите ту девушку в юрту. А я все сделаю.
Он расстелил под ушами девушки зеленый шелк, стал бить в барабан и литавры. Из ушей девушки полезли детеныши пауков, которые в ее ушах свили гнезда, решив что наступило лето, зазеленела трава, загремел гром. Оказывается, в ушах той девушки народжились пауки, поэтому живот ее увеличился и не спадал. Детеныши пауков выползли оттуда один за другим, ступили на раскаленную лопату и поумирали. Тогда тот богач поставил для того человека юрту, дал скота, свою дочь.
Однажды две мышки хотели попить молока из ведра, которое стояло под кроватью в том айле, они стали тянуть друг друга за хвост, пригибались, поднимались и упали в то ведро с молоком. Тот юноша увидев это засмеялся. Его жена рассердилась:
– Ты надо мной смеешься?
– Да нет, мыши хотели попить молока и свалились в ведро.
Как только он это сказал, сразу забыл все молитвы на 70 языках.
– Мне надо идти в Барун-дзу! – сказал он.
Шел он и все вспоминал разговор двух воронов. А трое суток на разгадывание слова Аваршиха, кончаются. Ламы смысла этого слова не разгадали. Что же будет? Пришел он к ламам и говорит:
– Я могу объяснить, что значит Аваршиха. Это значит: "Я убит жестоко в пустынном месте самым близким другом".
Ламы обрадовались. Спаслись. А тот человек стал ламой в Барун-дзу. Он же помог многим ламам. И они зажили счастливо.
|
|
Беседа
Гаваа
|
-Та энэ үлгэрийг хэнээс сурсан бэ?
- Үлгэрэн бөөвөөгөөс л сурсан. Манай аавын дүү "Шидэт хүүрийн үлгэр" гээд ярьдаг байсан. Тэр үед нь тоож мэддэггүй байжээ. Би байнга Бөөвөөтэй нэг гэрт байсан. Тэгээд л үлгэр сонсож л байсан. "Гаргүй хүүхэн" гэдэг урт үлгэр. Хойт эхийн үлгэр ярьдаг байсан.
|
– Вы у кого услышали эту сказку?
– У Улгэрэн Боовоо. Младшая сестра отца говорила, что это сказка из "Волшебного мертвеца". В то время я не считала это важным. Жила в одной юрте с Боовоо. Слушала сказки. "Девочка безручка" очень длинная сказка. Еще рассказывала сказку про мачеху.
|
24.08.2006
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Дуламноргим
"Девочка-безручка"
|
Нэг хаан байжээ. Хатан нь нас бараад хаан нэг охинтойгоо үлджээ. Их сайхан охин гэнэ. Хаан дахиад эхнэр авчээ. Гэтэл тэр эхнэр нь охинд их муу, өшөөтэй гэнэ. Тэгээд л бас нөгөө шинэ авгайгаас нь бас нэг хүүхэд төрж гэнэ. Тэгээд л нөгөө охинд бүр муу болж. Энийг л алуулах юмсан гэж боддог болжээ. Тэгээ л нөгөө хойт эх худлаа өвдөөд л хаан их гүрэм дором болжээ. Худлаа өвдсөн юм чинь яаж эдгэх вэ дээ. Нэг өдөр:
- "Чиний наад өвчин чинь яавал эдгэмээр байна" гэж хаан авгайгаасаа асуусан байгаа юм. Авгай нь:
- "Энэ хүүхдээ л үгүй хийвэл миний өвчин эдгэнэ" гэжээ.
Тэгэхлээр хаан:
- "Охиноо ойд аваачиж ал. Алсны тэмдэг болгож өрөөсөн гарыг нь авчир" гэжээ.
Тэгээд хоёр хүн охиныг алах гээд аваад явжээ. Охин их үзэсгэлэнтэй тул нөгөө хоёр хүн чинь алж зүрхэлсэнгүй гэнэ.
- Яаж энэ сайхан охиныг алах вэ? Алахгүй бол толгойгүй болно" гээд охиныг алалгүй өрөөсөн гарыг нь тасдаж аваад иржээ. Хааны эхнэр ч өрөөсөн гарыг нь үзээд охиныг алчихаж гэж бодоод эдгэжээ.
Нөгөө муу охин чинь ойд явсаар байгаад нэг хааны хүүтэй таарчээ. Тэр хааны хүү охиныг эх эцгээсээ нуугаад авдрандаа хийчихжээ. Эх нь нэг өдөр авдарнаасаа юм авах гээд:
- "Авдарны түлхүүр өг" гэсэн чинь хүү дурамжхан өгчээ. Авдрыг онгойлготол нэг их сайхан охин гараад ирж гэнэ.
- "Ийм сайхан хүүхнийг авдранд хориод яах нь вэ" гэж эх эцэг нь хэлжээ.
- "Таныг загнах байх гэж бодсон юм" гэж хүүг хэлтэл:
- "Ийм сайхан амьтныг дахиж битгий авдранд хий" гэжээ.
Тэгээд тэр охинд аав ээж хоёр нь их хайртай байжээ
Тэгээд хааны хүү таван жилийн хугацаатай аянд явах болжээ. Хүү:
- "Намайг иртэл миний эхнэрийг сайхан арчилж, хамгаалж байгаарай" гэжээ.
Явахаас нь өмнө гаргүй хүүхэн жирэмсэн байжээ. Тэгээд төрж гэнэ. Сайхан хүү гарч гэнэ. Хүү гарлаа гоё хүү гарлаа гээд хүүдээ хиагаараа захиа бичээд явуулжээ. Тэр захиа авч явсан хүн охины гарыг авахуулсан хааныд очоод хоножээ. Муу санаат хатан архи өгч байгаад тэр хүнээс өрөөсөн гартай үзэсгэлэнт охин сайхан хүү гаргасан гэж яриулж байгаад захиаг авч уншжээ. Тэгээд нөгөө хааны сайхан охин нь амьд байна гэж мэджээ. Тэгээд хүүд: "Хүн гэхэд хүн биш. чөтгөр гэхэд чөтгөр биш юм төрсөн" гээд захиаг нь урвуулж бичээд хуучин захиаг нь галд хийгээд явуулжээ.
Хиа очоод
- "Сайхан захиа байгаа биз. Сайхан хүү төрсөн" гэтэл захиаг унштал өөр юм бичсэн байжээ.
Хүү:
- "Ямар ч юм байсан намайг харьтал байлгаж бай" гээд хариу бичжээ. Нөгөө хүн бас гайтай юм шиг муу санаат хатныд дахин очиж хоножээ. Хааны хатан нөгөө хиаг согтоож байгаад өврийг нь уудлаад захиаг нь уншаад:
- "Намайг очихоос өмнө наад чөтгөр гэхэд чөтгөр биш. Шулам гэхэд шулам биш юмаа алж хороо" гэж бичиж хувиргаад өвөрт нь хийчихжээ.
Эцэг эх нь тэр захиаг уншаад уур нь хүрээд:
-"Ийм гоё хүү. Ийм сайхан хүүхэн байхад устга" гэлээ гээд уурлаад хүүгээ ирэхээр нь ална гэж байжээ.
Тэгээд хүүхэнд хэлэхгүй байтал хүүхэн нэг өдөр захиаг олоод уншихчжээ. Тэгээд "Миний үйлийн үр яасан барагдаггүй юм бэ" гээд хүүхдээ хүзүүнээсээ зүүж үүрээд нууцаар оргоод явжээ. Тэгээд явж байтал нэг өвгөнтэй таарчээ. Ангаж цангаад ус уух гэж байтал өвгөнтэй таарсан юм байжээ. Өвгөн ийм хөөрхөн хүүхэдтэй, ийм сайхан хүүхэн ангаж цангаж яваа байх гэж өрөвджээ. Тэр өвгөн ид шидтэй өвгөн гэнэ. Хүүхэн өвгөнд ингэж тэгж ядарч явна гээд бүх л зовлонгоо ярьжээ.
Өвгөн:
- "Санаа сайн бол заяа сайн" гэдэг юм Зорьсон хэрэг чинь бүтнэ" гэжээ. Тэгээд өвгөн хүүхэнд:
- "Худгийн уснаас уугаад дараа нь гаргүй талаа угааж шавш" гэж хэлжээ.
Хүүхэн ус ууж, нүүр гараа угаагаад тайруулсан гар дээрээ уснаас асгаад явжээ. Тэгээд ядраад унтчихаж. Нэг сэрсэн чинь нөгөө тасдуулсан өрөөсөн гар нь ургаад гартайгаа болсон байна гэнэ. Тэгээд баярлаад явж байтал нэг бор гэртэй өвгөн, эмгэн хоёрынх таарч гэнэ. Өвгөн эмгэн хоёр:
- "Хаана хүрч явна" гээд асуужээ. Хүүхэн ингэлээ тэглээ гээд бүх амьдралаа ярьж гэнэ.
Өвгөн эмгэн хоёр:
- "Бид хоёр үр хүүхэдгүй. Бидэнтэй хамт амьдар" гэжээ.
Тэгээд өвгөн эмгэн хоёртой хамт амьдрах болжээ. Хүүхний хүүхэд овоо том болж, хаа хаагүй л гүйдэг болжээ. Тэгээд амьдарч байтал нэг өдөр нэг их гоё эрээн майхантай аянчин ирж тэдний ойр бууж гэнэ. Өвгөн тэдэнтэй уулзахаар явах гэтэл бяцхан хүү дагаад цуг очиж гэнэ. Очтол нэг сайхан эрээн майхантай аянчид. Эзэн нь бололтой сайхан хүн байна гэнэ. Гэтэл хүүхэд тэр хүнийг харангуутаа очоод:
- "Миний аав" гээд хамгийн том хүний өвөр дээр очоод суучихаж гэнэ. Өвгөн ч их айж гэнэ. Гэтэл тэр хүн:
-"Яасан хөөрхөн хүүхэд вэ" гээд л чихэр өгөөд л: "Хэнтэй амьдардаг вэ? гэж асуужээ.
Өвгөн ч:
- "Ийм нэг хүүхэдтэй хүүхэн бидэнтэй хамт байдаг юм. Биднийг авч яваа юм" гээд хэлж гэнэ.
Нөгөө хүн :
- "Тэр хүүхнээ надтай уулз гэж хэл" гэжээ.
Тэгээд өвгөнд зөндөө их юм өгчээ. Өвгөн ирээд нөгөө хүний хэлснийг хэлтэл хүүхэн:
- "Би танхгүй хүнтэй уулзахгүй" гэж гэнэ.
Хүүхнийг ирэхгүй болохоор нөгөө аянчид өөрсдөө ирж гэнэ.
Гэтэл нөгөө гаргүй хүүхэн нь яг мөн байна гэнэ.
Хүүхэн нөгөө хүнд нүүр өгсөнгүй гэнэ. Нөгөө хүн:
- "Одоо та дөрөвийг аваад явна" гэжээ.
Хүүхэн хүүхдээ ал гэж тийм тийм муухай захиа бичиж байсан.
- Би явахгүй гэжээ.
Нөгөө хүн ярьсаар сая учрыг нь олж, тэгээд хүүхнээ хүүхэдтэй нь аваад гэр рүүгээ явжээ.
Гэтэл тэр хүний эх нь хүүгээ ална гээд хор найруулчихсан сууж байжээ. Эцэг нь бас хүүгээ ална гээд нум сум бэлдсэн байжээ. Гэтэл цөм хүрээд ирэхлээр ээж нь баярлаад хороо асгаад, аав нь нум сумаа хаяаад ухаан алдаад унаж гэнэ. Тэгээд тэд нар амар сайхандаа жаргажээ.
|
Жил-был один хан. Его ханша умерла, и он остался с дочерью. Она была очень красивой девушкой. Хан женился во второй раз. Его новая жена невзлюбила эту дочь, мстила ей. У этой новой жены тоже родился ребенок. Тогда ханша совсем возненавидела девушку. Она стала думать, как бы ее уничтожить. Она притворилась больной, хан устроил чтение молитв. Но как пройдет притворная болезнь? Однажды хан спросил у жены:
– От чего твоя болезнь пройдет?
– Уберешь отсюда свою дочь, вот моя болезнь и пройдет, – ответила жена.
Тогда хан приказал:
– Отведите мою дочь в лес и там убейте. А чтобы был знак того, что вы ее убили, принесите мне ее руку.
Два человека взяли девочку и пошли в лес. Так как она была очень красивой, эти два человека не посмели ее убить.
– Как мы можем убить такую красавицу? А если не убьем, потеряем свои головы. – Они не стали ее убивать, а отхватили ей руку и принесли хану. Ханша увидела руку, решила, что те ее убили, и выздоровела.
Эта девочка шла-шла по лесу и встретила сына одного хана. Принц посадил девочку в сундук и спрятал от своих родителей. Его мать однажды захотела что-то взять из сундука и сказала:
– Дай-ка мне ключ от сундука. Сын дал с радостью. Когда открыли сундук, из него вышла прекрасная девушка.
– Зачем ты такую прекрасную девушку спрятал в сундуке? – сказали родители.
– Я думал, вы будете меня ругать, – ответил сын.
– Больше не сажай прекрасную девушку в сундук, – сказали они.
И хан с ханшей полюбили ту девушку.
После этого сыну хана надо было отправляться в путь на пять лет. Он сказал:
– Берегите мою жену, пока меня не будет, ухаживайте хорошо за ней.
А девушка был беременной. И она вскоре родила. Родился красивый мальчик. [Хан с ханшей] отправили сыну письмо с посыльным, в котором написали, что у него родился сын, красивый мальчик. Человек, который нес письмо, остановился на ночлег у хана, который приказал отрезать руку дочери. Злобная ханша напоила гонца водкой и выведала у него, что у прекрасной девушки с одной рукой родился красивый сын. Она взяла у него письмо и прочитала. Так она поняла, что дочь хана прекрасная принцесса жива. Тогда она порвала и сожгла в огне старое письмо и подменила его на новое, в котором написала: "Вроде мальчик, но не человек, вроде черт, да не черт, вот что у тебя родилось".
Гонец пришел к сыну хана и сказал:
– Хорошие вести, наверное. Родился красивый мальчик.
А в письме было написано совсем другое. Сын хана сказал:
– Что бы там ни было, ничего не делайте до моего приезда.
Он написал ответ. Тот гонец, как будто заколдованный, снова остановился на ночь у той злой ханши. Ханша хана опять напоила его водкой, залезла ему за пазуху и вытащила письмо. Она опять подменила его: "До моего приезда изничтожьте этого черта не черта, и эту шулам не шулам!" – и подложила его гонцу.
Родители прочитали письмо и рассердились:
– Такой хороший мальчик! Такая красивая девушка, а он пишет, убейте.
Они решили убить их, когда сын приедет. Они ничего не стали рассказывать девушке, но она однажды нашла то письмо и прочитала. "Не кончаются мои несчастья плодов деяний!" – подумала девушка, привязала сына на спину и тайно убежала. Шла-шла и встретилась с каким-то стариком. Она встретила старика, как раз когда хотела пить. Старик пожалел их: такая хорошая девушка с таким красивым ребенком пить хотят. А старик был волшебник. Девушка рассказала старику обо всех своих несчастьях.
Старик сказал:
– Если мысли хорошие, то и судьба будет хорошей. Так говорят. Все, к чему ты стремишься, исполнится, – затем он дал ей наказ – Попей воды из колодца, а потом обрызгай сторону, на которой руки нет.
Девушка попила воды, вымыла руки и лицо, а на место, где была отрезана рука, полила водой. Она устала и заснула. Проснулась, а отрезанная рука выросла вновь, и она стала с двумя руками. Она обрадовалась и пошла дальше. Ей встретилась серенькая юрта, в которой жили старик со старухой. Старик со старухой сказали:
– Куда ты идешь?
Девушка рассказала им всю свою жизнь, про все-все.
Старик со старухой сказали:
– У нас нет детей. Живи с нами.
Так она стала жить вместе со стариком и старухой. Сын девушки вырос и стал бегать всюду. Жили они жили, как вдруг к ним явились путники в прекрасном пестром шатре и остановились вблизи. Старик пошел к ним, а мальчик увязался за ним. Смотрят, путники в прекрасном пестром шатре. Тот, который был, по-видимому, хозяином – красивый человек. Мальчик как увидел этого человека, подошел к нему и говорит:
"Папа!" Он пошел и сел к нему на колени. Старик испугался. А тот человек сказал:
– Какой хорошенький ребенок, – она дал ему конфеты. – С кем он живет?
Старик ответил:
– Одна женщина с этим ребенком живет вместе с нами. Нас обихаживает.
Тогда тот человек говорит:
– Приведите ее ко мне.
Он дал старику много-много всяких вещей. Старик вернулся домой и передал слова того человека.
– Не буду встречаться с незнакомыми людьми, – ответила девушка.
Девушка все не приходила, поэтому путники пришли сами.
– Это же девушка-безручка!
Но девушка была с тем человеком нелюбезна. А он сказал:
– Я заберу вас четверых.
"Он ведь написал ужасное письмо, чтобы убили его сына", – подумала девушка и сказала:
– Я не пойду.
Тогда тот человек стал выспрашивать и наконец понял все, что произошло. После этого он забрал жену и сына и вернулся домой.
А мать того человека уже приготовила яд, чтобы убить сына. Отец его приготовил лук со стрелами, чтобы убить сына. Но когда они вернулись, мать, обрадовавшись, вылила яд, отец, обрадовавшись, выбросил лук со стрелами и упал в обморок. И все они стали жить счастливо и спокойно.
|
|
С. Дуламноргим
Бадарчинские сказки
|
1.
Нэг бадарчин усан борооноор нэг айлд очжээ. Тэр айл их баян айл гэнэ. Гэрээрээ дүүрэн хонь хургатай гэнэ. Бадарчин тэр айлд хонох санаатай байсанд хүүхэн уурлаад:
- "Мал осгож үхэх гээд гэртээ оруулаад зайгүй байна" гээд бадарчинг хөөх шахуу байжээ. Тэгснээ:
- "Манай хүн адуунд явсан. Хүн хонуулах зайгүй. Та эндээс холгүй байгаа айлд очиж унт" гээд хөөжээ.
Бадарчин:
- "Аа, тэгье. Би явья. Харин тэр айлаа заагаад өг" гэжээ. Тэгээд тэр айл чухам хаана вэ?" гэтэл хүүхэн:
- "Тэндшээ" гээд хуруугаараа тэр зүг заатал хуруу нь тэр чигээрээ хөшчихөөд наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй болжээ.
Тэгээд бадарчин ойролцоох хот айлыг бараадан хоножээ. Өглөө босоод тэр айлынхан бадарчинд цай цүй хийж өгөөд байж байтал хөтөлгөө морьтой хүн сандран давхиж ирээд:
- "Танайд нэг бадарчин хонов уу?" гэжээ.
- "Хоносон" гэтэл гэрт орж ирээд:
- "Бадарчин гуай минь. Манай хүн танд муухай аашлаад хотондоо наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй гар нь заасан чигтээ хөшчихсөн байна. Та аварч тусалж хайрла" гээд гуйжээ.
Бадарчин тэр хүний авчирсан хөтөлгөө морийг унаж очоод шороо атгаж аваад ном уншаад цацтал тэр хүүхэн зүв зүгээр болжээ.
Тэгээд тэр хүүхэнд бадарчин:
- "Үүнээс хойш ядарсан хүнд битгий муухай аашилж байгаарай" гэж захижээ.
2.
Бас нэг бадарчин айлд хоноод өглөө гадаалж явтал сайхан үстэй хүүхэн үнээ саагаад сууж байна гэнэ. Бадарчин:
- "Хүүхэн гуай. Үснээсээ нэг ширхэгийг өгчих" гэжээ.
Тэр хүүхэн ч айхтар хүүхэн байжээ. Тэгээд сааж байгаа үнээнийхээ сүүлнээс нэг үс тасдаж аваад өгчихжээ. Тэгээд бадарчин замдаа гарч, нэг даваа давж явтал нэг үнээ мөөрсөөр бадарчин дээр гүйж очжээ. Бадарчин үнээг хараад:
- "Өө, Чиний үс байсан юм уу гээд нөгөө үсийг нь үлээгээд орхитол нөгөө үнээ чинь мөөрөөд тоглоод буцаад давхиад явчихаж гэнэ. Бадарчингууд гэж тийм айхтар аюултай улс байсан юм гэнэлээ. Тэгээд ч "Бадарчин явсан газар балагтай" гэсэн үг гарсан юм гэнэлээ.
3. "Хоёр бадарчин хэрэлдсэн нь"
Хоёр бадарчин нэг айлд очжээ. Тэр айлын авгай хоёр бадарчинг огт тоосон шинжгүй хонины толгой, өвчүү, хошиног чанаад л түүнээсээ харамлаад тэр хоёрт өгөхгүй юм гэнэ. Тэгэхлээр нь хоёр бадарчин:
-"Хоёулаа хэрэлдье. Чи гэрийн гаднаас би гэр дотроос хэрэлдье" гэжээ.
Тэгээд хэрэлдэж эхэлж гэнэ. Чанга чанга дуугараад л. Гэтэл гэрийн гадаа байгаа бадарчинг нохой нь боороод урчих гээд байсан тул нөгөө авгай чинь нохойгоо хориод:
- "Та хоёр битгий хэрэлдээч" гээд л.
Нөгөө хоёр ч хэрэлдээд сүйд майд болжээ. Гэрт байгаа бадарчин хэрэлдэнгүүтээ тогоотой махнаас нь авч авч яваа туламандаа хийгээд байжээ. Гэтэл нэг өвчүүг хийх гэтэл багтахгүй болохоор нь :
-"Дарайж дэрийсэн тархи уу чи" гээд хараасан чинь нөгөө гадаа байгаа бадарчин ойлгоод л:
-"Хугар нугар хийсэн тархи чи" гээд харааж байна гэнэ.
Энэ нь наад өвчүүгээ хугалаад нугалаад хийхээ мэдэхгүй байна уу гэсэн дохио байж л дээ.
Тэгээд нөгөө гэрт байгаа бадарчин чинь бүх тогоотой махыг нь туламандаа хийчихжээ. Тэгээд харсан чинь орон доогуур айлын авгайн сааль сүүндээ өмсдөг муу үхрийн чацгатай гутал харагдана гэнэ. Тэр муу маахайг нь аваад тогоонд нь хийгээд халивыг нь тавьжээ.
Айлын авгай хоёр бадарчинг хэрэлдээд салахгүй болохоор уурлаж:
- "Эндээс шалав явцгаа" гэж хөөжээ.
Тэгээд нөгөө хоёр бадарчин чинь авгай:
-"Нохойгоо сайн барьж байгаарай. Бид хоёр явлаа" гэсэн чинь:
- "Яв, яв. Шалав явцгаа" гэжээ. Нэг бадарчин нь явахдаа авгай:
- "Хоёр маахуу тогоонд, хонттой шаант чөмөг хоржоонт туламанд" гэж мэдэх үү?" гэсэн чинь авгай:
- "Мэднээ, мэднэ. Явж үз" гэжээ.
Тэгээд нөгөө хоёр бадарчин чинь хэрэлдсэндээ болоод цуг явахгүй байгаа бололтой нэг нь уулын өврөөр нөгөө нь уулын араар ороод яваад өгчээ. Авгайн санаа амарч, гэртээ ороод махаа идье гээд тогооныхоо халивыг автал хоёр гутал Пар Пар хийгэээд буцалж байсан гэдэг.
|
1.
Один бадарчин пришел в дождь в один айл. Это был очень богатый айл. Юрта полна овец и ягнят. Бадарчин собрался у них заночевать. Хозяйка рассердилась:
– Скот мерзнет и гибнет, поэтому мы его завели в юрту. Места нет.
Так она почти выгоняла бадарчина.
– Муж ушел с конями. А места для ночлега нет. Идите и ночуйте в айле, который находится недалеко.
Бадарчин сказал:
– Хорошо, хорошо, пойду. Только вы покажите этот айл. Где находится этот айл?
– Там, – показала хозяйка пальцем в сторону, и палец у нее тут же окостенел, не двигался ни туда, ни сюда.
Бадарчин заночевал в ближайшем айле. Утром только тамошние хозяева стали поить его чаем, как прискакал человек, держав в поводьях коня.
– У вас ночевал бадарчин? – спросил он.
– Ночевал.
– Уважаемый бадарчин! Моя жена с вами дурно обошлась, а теперь она застыла, и рука не двигается ни туда, ни сюда, показывает в одну сторону. Спасите ее, пожалуйста! – стал он просить.
Бадарчин сел на коня, которого тот человек привел с собой, взял землю, прочитал молитву и бросил землей в женщину. Она пришла в себя.
Бадарчин сказал женщине:
– Теперь никогда не веди себя дурно с бедными усталыми людьми.
2.
Другой бадарчин однажды ночевал в одной семье. Утром он встал оправиться, смотрит – женщина с прекрасными волосами доит корову. Бадарчин сказал:
– Уважаемая женщина! Дайте волосок из ваших волос.
А та женщина была бедовой. Она вырвала волос из хвоста коровы, которую доила, и дала его. Бадарчин отправился в путь, перешел один перевал, как вдруг к нему бежит корова и мычит. Бадарчин увидел корову и говорит:
– А, это твой волос был? – он дунул на волос и бросил его. Тогда корова замычала и побежала обратно.
Бадарчины были такими особыми опасными людьми. Поэтому появилась поговорка "Где бадарчин, там и вредность".
3. Как поссорились два бадарчина
Два бадарчина пришли в одну семью. Хозяйка не обратила никакого внимания на бадарчинов. Она сварила баранью голову, ребра, потроха, но пожалела еду и не дала ее бадарчинам. Тогда эти двое сказали:
– Давай поругаемся. Ты ругайся снаружи, а я буду изнутри.
Они стали ругаться. Стали громко кричать. На бадарчина, который был снаружи, стала бросаться собака и рвать его халат. Хозяйка придержала собаку.
– Прекратите ругаться!
А те двое еще пуще ругаются. Тот, который был внутри, пока ругался, стал класть мясо из котла в свой мешок. Хотел положить ребро, а оно не помещается. Он стал ругаться:
– Ах, ты твердая растопыренная башка!
Бадарчин, который был снаружи, понял его и закричал:
– А ты, проломанная сложенная башка!
Это он давал ему знак, мол, что ты не понимаешь, что надо это ребро сломать и сложить.
Так бадарчин, который был внутри, переложил все мясо из котла в свой мешок. Огляделся он и увидел под кроватью старые сапоги все в коровьем помете, которые хозяйка надевала, когда шла доить коров. Он взял эти башмаки и сунул в котел. Сверху накрыл крышкой.
Хозяйка рассердилась, что бадарчины не прекращают ругаться.
– Убирайтесь отсюда немедленно!
Два бадарчина говорят:
– Мы пошли. Придержите собак.
– Да идите скорей, убирайтесь, – ответила женщина. Один бадарчин, уходя, спросил у женщины:
– Знаешь что такое – два башмака в котле, а большая берцовая кость в грохочущем мешке?
– Знаю, знаю, – ответила хозяйка.
Два бадарчина, как будто они поругались, сделали вид, что не пошли вместе. Один пошел по северному склону горы, другой – по южному. Женщина успокоилась, вошла в юрту и решила поесть мяса. Она сняла крышку с котла, а там два башмака кипят пар-пар.
|
|
"Семьдесят небылиц"
|
Тогоо хөмөрсөн хүн чамд худла хэлэх байиугай тэгэрт түймэргаоап гээд тогогхагалж гэнэ
Мана эжийн загсаасан тоготой сүүн дээр хурга ишиг тоглодог байсан гэж ярьдаг байсан
|
(Очень неясно расшифровано:)
Человек, опрокинувший котел, не только скажет тебе неправду, но и наврет, что на небе был пожар и разбил котел (?).
На котле с молоком, которое мама выставляла остудить, играли ягнята и козлята, – так рассказывала.
|
|
Тэнгэрийн зам
|
Тэнгэрийн заадас мэдэх үү?
Мэдэхгүй
|
– Знаете про Млечный путь?
– Не знаю.
|
25.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
Ж.Намжил, 89 лет
"Открытая черная яма на перекрестке многих дорог"
|
Олон замын уулзвар дээр онгороо хар нүх гэж байжээ. Тэрэнд нь тэгээд оготно их үүрлэдэг юм байжээ. Тэр онгороо хар нүх гэдэг нь оготны л ором юм байна л даа. Тэгээд байж байтал гурван байшин будаатай, гурван зуун байшин будаатай ийм хоёр Пүүз (Пүүс) байж гэнэ. Гурван зуун байшин будаатай Пүүз нь гурван байшин будаатай Пүүзтэй байлдах болж гэнэ. Тэгээд гурван зуун будаатай Пүүз нь ирээд голын цаана буужээ. Тэр хоёр Пүүзний дундуур нь гол байсан юм байна. Тэгж байсан чинь нөгөө олон замын уулзвар байдаг онгороо хар нүхнээс нэг оготно ирээд:
- "Танайх одоо ийм ийм ажил болоод байлдах гээд байгаа юм байна. Танайх хэрэв гурван байшин будаагаа бидэнд өгвөл дайнд дийлүүлж чадна" гэжээ.
- Аа, Тэгэлгүй яахав гэж. Тэгтэл оготно:
- "Тэгвэл гурван байшин будаа шигээ л дандаа адууны бүтэн хомоол гаднаа хураачих" гэж гэнэ.
Тэгээд гадаанаа адууны бүтэн хомоол овоолчихоод байж байсан чинь шөнө нь болсон чинь, өглөө болсон чинь нөгөө гурван байшин будаа нь байдаггүй гэнэ. Гурван байшин шиг адууны хомоол ч алга гэнэ. Тэгээд хартал өнөө оготнууд чинь байшинтай будаагаа зөөчихөөд нөгөө хомоолыг нь унаад гол гараад явчихаж. Ингээд өнөө оготнууд тэр гурван зуун байшин будаатай Пүүзний зэвсэг бууны нүх рүү нь шээгээд нумны хөвчийг нь таслаад хаячихжээ. Тэгээд гурван байшин будаатых байлдаад дийлчихэж гэнээ.
|
На перекрестке многих дорог была открытая черная яма. В ней обитало много мышей. Открытая черная яма вообще-то и была норой мышей. Шло время. А там были две лавки – одна с 3 домами зерна, другая – с 300 домами зерна. Та лавка, которая имела 300 домов зерна, решила воевать против лавки с 3 домами зерна. Та лавка, которая имела 300 домов зерна, явилась и расположилась за рекой. Таким образом, между двумя лавками была река. Пока суть да дело, из открытой черной ямы на перекрестке многих дорог пришла одна мышь и сказала:
– Значит, у вас такие дела, вы хотите сражаться. Если вы нам отдадите 3 дома зерна, я смогу сделать так, чтобы вы победили в войне.
– Хорошо, давай.
– Вам надо набросать снаружи 3 кучи конского помета, похожих на 3 дома зерна.
Те набросали снаружи 3 кучи целых куругляков конского помета и стали ждать. Ночь прошла, наступила утро, а 3 дома зерна исчезли. 3 кучи конского помета, похожие на 3 дома зерна, тоже исчезли. Они посмотрели, а мыши унесли дома с зерном, а на кругляках конского помета переплыли реку. Потом эти мыши помочились в стволы ружей лавки с 300 домами зерна, а тетеву их луков разорвали. Так те, кто имели 3 дома зерна, победили.
|
|
Ж. Намжил
"Мудрый старик"
|
Хятадын Шансийн арван гурван муж, халхын дөрвөн аймаг, шавь тавыг эзэлсэн эзэн хааны төр гэж айхтар сүрхий төр байж л дээ.Тэгээд өнөөх төрийн хаан:
- "Монгол хүн их ухаантай байдгийм гэнэлээ. Монголоос нэг хөгшин ч яахав, залуу ч яахав гэж нэг хүн барьж аваад ир" гэж гэнэ. Тэгээд хааны зарлигаар өнөөхийг нь авчраад өгсөн чинь хаан:
- "За, Би чамаас гурван юм асууя. Чи тэрнийг сайн хариулж чадвал чамайг шагнана. Муу хариулбал толгойг чинь авна. За, Би чамаас асуултаа асуулаа шүү. Миний энэ тулга гангаар хийсэн бөх бат тулга" гэжээ. Өнөө монгол хүн:
-"Тиймээ гээд, Бөх юм бөх ч биз дээ" гэж гэнэ. Хаан:
- "Миний сэнтий сайхан ширээ еэ дээ. Зандангаар хийсэн" гэж.
- "Сайхан юм сайхан ч биз дээ" гэж гэнэ.
- "Миний хадаг их ээ дээ. Бээжинг бүтээж гүйцдэг юм" гэжээ.
- "Их ч юм их биз дээ" гэж гэнэ. Хаан:
- "За, Би энэнээс гурван юм асуусан. Тайлбарыг нь олигтой хэлж өгөөгүй. Энийг хөлийн жунтангуудад аваачиж тушаа. Толгойг нь ав" гэжээ.
Хөлийн жунтангуудад тушаасан чинь:
- "Алах малын цусыг авдаг
Алах хүний өчгийг авдаг байсаар байтал юуг нь тэгж хэлэв?. Энийг дахиад сурвалжил гэжээ.
Тэгээд хаан, нөгөө монгол хүн хоёрыг нүүрэлдүүлж байгаад асууж гэнэ. Тэгтэл хаан:
- "За, Би миний тулга их бөх бат аа даа. Гангаар хийсэн тулга" гэсэн. "Бөх чинь бөх юм биз дээ" гэж чи хэлсэн. Миний тулганаас бөх юм хаана байна? гэв.
Өнөө монгол хүн:
- "Өө, Байлгүй яахав. Шансийн арван гурван муж, халхын дөрвөн аймаг, шавь тавыг эзэлсэн эзэн хааны төр гэдэг чинь хэн ч гулзайлгадаггүй юм байгаа биз дээ. Энэ тулгыг чинь 70 хэдэн настай би алх дөштэй гарахад өдөрт нь эвдээд тавьчихна шүү дээ. Тийм биз дээ" гэсэн чинь хаан:
- "Аа, Тийм ээ" гэж гэнээ. Хаан:
- "Миний сэнтий ширээ сайхан юм. Миний сэнтий зандан ширээнээс сайхан юм хаана байна?" гэв.
Монгол хүн:
- "Бүх дэлхий дээр бурхны шашин дэлгэрээд энэ тэнд сайн сайхан болоод байна.Таны ширээ бол ганцхан таны л дарлага зандан ширээ байгаа юм биз дээ" гэж гэнээ.
Ингээд өвгөн хоёр асуултыг нь давж гэнэ. Хаан:
- "Миний хадаг их юм. Миний хадагнаас их юм хаана байна?" гэхэд өвгөн:
- "Өө, байлгүй яахав. Зун намрын зургаан сар дэлгэрэхэд бүх дэлхийг цэцэг навчаар гоёод бүтээчихнэ. Таны хадаг ганцхан Бээжин хотыг бүтээж хүрч байгаа биз дээ" гэжээ.
Ингээд өвгөн гурван үгэнд дийлээд нэг амийг хоёр амьтай болгожээ. Хаан өвгөнийг гэрэлтэй бараан жинсээр шагнаад, халхын сүрийг дарж байгаа юм гэж шаазгайны өд хадаж өгсөн юм гэнэлээ.
|
Существовало сильное и могущественное государство, которое владело 13 провинциями китайской Шаньси, 4 аймаками монголов и 5 аймаков шабинаров. Их хан сказал:
– Говорят, монголы очень умные. Приведите из Монголии кого-нибудь, молодого или старого, все равно.
По ханскому приказу привели к нему человека. Хан сказал:
– Я задам тебе 3 вопроса. Если ты ответишь на них правильно, я тебя награжу. Ответишь неправильно, снесу тебе голову. Итак, я задаю вопросы. Мой таган сделан из стали и он очень крепкий.
– Да, – отвечает монгол, – раз ты говоришь, крепко, то, наверное, крепко.
– Мой столик очень красивый, сделан из сандала.
– Раз ты говоришь, красивый, то, наверное, красивый.
– Мой хадак длинный, им можно накрыть Пекин.
– Раз ты говоришь, длинный, то, наверное, длинный.
– Итак, я задал ему три вопроса, – сказал хан, но он на них не дал правильных ответов. Отведите его к палачам (холийн жунтангууд?). Отрубите ему голову!
Отвели монгола к палачам, а они говорят:
– У скота, которого убивают, берут кровь,
У человека, которого казнят, берут показания!
Что сказал хан (?)? Надо проверить еще раз.
Они поставили хана и монгола лицом друг к другу и стали спрашивать. Хан сказал:
– Я сказал: "Мой таган сделан из стали и он очень крепкий". Ты сказал: "Раз ты говоришь, крепко, то, наверное, крепко". А что может быть крепче моего тагана?
Монгол сказал:
– Как не быть? Твое государство, в которое входят 13 провинций Шаньси, 4 аймака Халхи и 5 аймаков шабинаров, никто не сможет погнуть, так ведь? А этот таган я, 70 летний старик, за 1 день с молотком и наковальней сломаю, так ведь?
– Так, – сказал хан. – А мой столик очень красивый, сделан из сандала. Есть что-нибудь красивее его?
Монгол ответил:
– По всей земле распространилась буддийская религия и везде становится хорошо и красиво. А ваш столик – это ведь только ваша сандаловая подставка.
Так старик ответил на два вопроса.
– Мой хадак большой. Что-нибудь есть, что больше моего хадака? – спросил хан.
Старик ответил:
– Конечно, есть. Когда летом приходит шестой месяц, вся земля покрывается прекрасными цветами. А ваш хадак может покрыть только город Пекин, не так ли?
Так старик победил в трех вопросах, и прибавил к своей жизни еще одну жизнь. Хан наградил старика прозрачным темным шариком и прикрепил перо сороки, так как тот покорил величие Халхи.
|
|
Ж. Намжил
"Халхаский марамба"
|
Халх нутагт эзэн хаан хүнд өвчтэй болжээ. Тэгээд Шансийн 13 мужаасаа хамгийн дөмөг гэсэн эмчийг авчраад судсыг нь бариулахад мэддэггүй гэнэ. Тэгэхээр нь толгойг авчихаад байж гэнэ.Тэгээд одоо халхаас нэг эмч авчирья гэжээ. Далаад настай эмч авч ирж гэнэ. Нөгөөдөх нь гэлэн хүн байж гэнэ. Тэгээд эзэн хааны судсыг бариулах гэж муурны эрхий хуруунаас улаан утсаар оосорлоод зандан сэнтий ширээний хөл нэг ороогоод хашаан дээгүүр давуулаад айлын хашаанд сууж байгаа нөгөө эмчид судсыг нь бариулахад эмч:
- "Аа, Би мэдэхгүй юм байна. Нэг барихад зандан модны ширхэг таараад байна. Нэг баригдахдаа араатангийн судас таараад байна. Би мэдэхгүй" гэжээ.
- "Аа, Энэ сүрхий хүн байна" гээд маргааш нь эмчийг авчраад хааны судсыг бариулжээ. Эмч хааны судсыг барьчихаад гараад явчихаж гэнэ.
Тэр хааныд нэг уран хүн байдаг юм гэнэ. Тэгээд уран хүн дээр нөгөөх эмч ороод:
- "Энэ хааны өвчнийг эдгээвэл эдгээж болох л юм байна. 100 хүний толгойны шөлөөр даруулсан эм олж өгвөл эдгэх юм байна. Би гэлэн хүн болохоор яаж зуун хүн алуулах вэ дээ. Өөрийнхөө толгойг л өгөхөөс" гэжээ. Гэтэл нөгөө уран хүн:
- "Өө, Тэгж яаж болох вэ.
Энэ баян айлынхаар дандаа шинэ хоргойгоор малгай хийлгээд арван хиад өгөөд, арван тийш нь мордуул. Тэгээд гурван жилээс дээш өмссөн малгайгаар сольж авчруул. Хөлстэй малгай байвал маш сайн гээрэй" гэжээ. Тэгээд нөгөө баян айл чинь уран хүмүүс цуглуулж, зуун малгай өдөрт нь хийлгээд арван хиад өгөөд арван тийш нь явуулаад хоргой малгайныхаа оронд нь гурван жилээс дээш өмссөн малгай цуглуулаад ир гээд явуулж гэнэ. Тэгээд цуглуулж авчирсан малгайгаа том тогоонд хийж буцалгаад их шөл гаргаж гэнэ. Тэр шөлөөрөө даруулаад хаанд эм өгсөн чинь эдгэж гэнэ.
|
Заболел в Халхе император. Из 13 провинций Шаньси привезли самого хоршего лекаря. Тот пощупал пульс, но болезнь не определил. Ему отрубили голову. Решили: давайте теперь из Халхи приведем врача. Привели старика около 70 лет. Он был гэлун. Чтобы он проверил пульс императора, взяли красную нитку, обвязали ею большой палец на лапке кошки, затем – ножку от сандалового столика, перекинули ее через забор и дали тому лекарю, который сидел в одном айле.
– Нет, я не понимаю. Пощупаю, один раз какие-то сандаловые палочки чувствуются, другой раз – артерии животного. Нет, не понимю.
– Ага, это хороший лекарь, – решили все. Назватра его привели к императору и попросили посмотреть пульс. Тот пощупал пульс и вышел. А у хана был один искусник. Тот лекарь пришел к этому человеку и говорит:
– Вылечить вашего хана можно. Но нужно лекарство на бульоне от голов 100 человек. Я – гэлун, поэтому я не могу приказать убить 100 человек. Могу только отдать свою голову.
Тот искусник говорит:
– Как же так можно? Закажите у этой богатой семьи шапки из новой парчи. Дайте их 10 гонцам и отправьте их в 10 сторон. Пусть они поменяют шапки на такие, которые носили больше, чем 3 года. Если шапка будет пропитана потом, еще лучше.
Эта богатая семья собрала искусных людей, те сделали за день 100 шапок, дали их 10 гонцам и отправили в 10 сторон. дали наказ, чтобы они поменяли новые шапки на такие, которые носили уже больше 3 лет. Собранные шапки положили в большой котел, вскипятили их и сделали бульон. На этом бульоне сделали лекарство для императора, и тот выздоровел.
|
|
Ж. Намжил
"Как раскопали кириксур"
|
- Та дахиад өөр үлгэр ярьж өгнө үү?
- Долоон шар өвгөн гэж яригддаг байсан.
- Тэр юу гэсэн үг вэ?
- Долоон шар өвгөн гэж долоон бурхан од гэсэн үг дээ.
За, Би та нарт нэг хиргисүүрийн (хиргис хүүр) тухай домог ярья даа.
Баахан улсууд хиригсүүр ухаж гэнэ. Тэгж байсан дотроос нь нэг байшин гарч ирж гэнэ. Нөгөө байшингийн түлхүүр цоож нь их мундаг юм гэнэ. Өнөөх байшингийн үүдэн дээр очоод шагайтал хаалган дээр нь нэг том хүрэл хүн зогсож байна гэнэ. Тэгэхлээр нь хоёр гурван алхам газар дөхөж очоод газар тогшихоор л нөгөө том хүрэл хүн чинь тогших тоолон гэдэргээ нэг алхаж зогсоод л, гэдэргээ нэг алхаж зогсоод л байж гэнэ. Тэгсээр байгаад байшингийн зүүн хойно очоод зогсчихож гэнэ. Тэгээд хаалганы тэнд очоод дөшин дээр нь нэг жаахан тогшсон чинь түлхүүрийг нь аваад цонхоор шидчихэж байна гэнэ. Тэгээд түлхүүрийг нь авчихаад байж байж гэнэ. Хамаагүй орж болохгүй байжээ. Тэгснээ дөшин дээр нь ахиад нэг цохисон чинь үүдэн дээр нь нэг том төмөр Пар гээд унажээ. Тэхлээр нь хаалгыг нь онгойлгоод орсон чинь хоёр сэлэм зөрүүлээд хатгачихсан байна гэнэ. Хамаагүй тэр байшинд орвол тэр сэлэм орсон хүний толгойг нь хяргаад хаячихдаг юм гэнэ. Тэгээд тэр байшинд болгоомжтой ортол тэр хойно нэг данжаад урт цагаан гаанс зуучихсан байж байна гэнэ. Тэгээд өнөө хүн чинь дөхөж очсон чинь данжаад нуруугаа үүрээд зогсчихсон:
- "Энд их мөнгө овоолоостой байна. Энэ мөнгийг тэр толгой дээр зөөж аваач. Тэртээ талд нь гурван ширхэг доготой сав байгаа. Тэрэнд хүрч болохгүй шүү" гэж зааж өгчээ.
Ингээд байшинд орсон хүн тэр их мөнгийг нь зөөчихөж гэнэ. Данжаад:
- "Хамгийн хойд талын доготой савны үзүүрээс урт юмаар оосорло. Тэгээд үзүүрийг нь тэр мөнгө овоолсон газраа аваачаад байж бай л" гэжээ.
Тэгээд өнөөхийг нь оосорлочихоод нөгөө данжаадийн өмнө зогсож байсан хүн ганц ухасхийгээд л данжаадын урт цагаан гаансийг нь шүүрээд авсан чинь нөгөө данжаад чинь ойччихжээ. Тэгээд нөгөө савныхаа оосор дээрээс нь татсан чинь ухаж байсан хонхор нь усаар дүүрчихэж гэнэ. Тэгээд байшин ч байхгүй болж гэнэ. Тэгээд мөнгөө авцгааж байсан юм гэнэлээ.
|
– Расскажите еще какую-нибудь сказку.
– "Семь рыжих стариков", такую сказку рассказывали.
– Что это значит?
– Семь рыжих стариков – это Большая медведица. Ну, ладно, расскажу вам легенду о кириксуре.
Однажды несколько человек копали кириксур. Вдруг из него показался один дом (байшин). Ключ и замок у дома были мощные. Они подошли к дверям, посмотрели – на дверях (с внутр. стороны?) стоит большой бронзовый человек. На два-три шага подошли к нему. Как только ударяли в землю, тот большой бронзовый человек на каждый удар делал один шаг назад. Так он дошел до юго-восточной стороны дома и встал там. Вошедшие подошли к двери и постучали тихонько по пластинке от замка (?дош), тогда он взял ключ и бросил его через окно. Так они получили ключ. Но войти не могли. Они снова постучали по пластинке, вдруг около двери с громким звуком упало что-то железное. Они открыли двери, вошли, а за дверью две сабли накрест упали. Всем, кто в этот дом просто так входил, эти сабли отрубали голову. Они вошли очень осторожно, видят – на северной стороне дома сидит хозяин лавки с длинной белой трубкой в зубах. Они подошли поближе, тот человек встал, заложив руки за спину.
– Здесь большая куча денег. Перенесите эти деньги на тот холм. Там на той строне есть три мешка с украшениями. К ним нельзя прикасаться.
Один человек, который вошел в дом, перенес деньги. [Другой] сказал:
– Завяжи чем-нибудь длинным украшенный мешок, который самый северный. А кончик положи на деньги в куче и жди.
Тот человек привязал мешок, а другой, который стоял перед хозяином (данжаад), бросился и выхватил у того длинную белую трубку. Хозяин упал. Тот потянул за веревку, и яма, которую они копали, наполнилась водой. Дом исчез. Так они забрали деньги.
|
|
Ж. Намжил
Тэнгэрийн зам
Долон бурхан
Мичид
Луна
|
- Намжил гуай, Та тэнгэрийн зам, тэнгэрийн заадасны тухай ямар домог мэдэх вэ?
- Тэнгэрийн заадас гэж хуучны улсууд ярьдаг байсийм. Тэнгэрийн заадсанд шингэдгүй од хоёр байдаг юм гэсэн. Ерөөсөө үүр цайсан ч тэндээ л байж л байдаг. Шөнө болсон ч тэндээ л байж л байдаг. Тэгээд бие биенээ хойно хойноосоо тойроод байж байдаг юм гэсэн. Тэр нь ямар од вэ гэвэл Хүн таван од, Долоон бурхан хоёр од юм гэнэ. Тэрнээс өөр юм сайн мэдэхгүй байна.
- Яагаад Долоон бурхан одонд сүү өргөдөг юм бэ?
- Долоон бурхан одонд сүү, цай, идээ ундааныхаа дээжийг өргөж л байдаг юм. Өөрийнхөө аз жаргалын төлөө, мал сүргээ арвижуулахын төлөө л өргөдөг юм гэж дуулсан. Би их ч домог сонсож гайгүй л цээжилж байлаа. Одоо бүгдийг нь мартсан байна.
- Мичид одны тухай ямар домог үлгэр байдаг вэ?
- Саваагүй үг яриа л байх даа.
"Түмэн хонь бэлчээд явчихлаа
Түнтгэр улаан хуц нь майлаад хоцорлоо" гэж оньсого байдаг юм. Сарыг л хэлж байгаа юм билээ. Сар шингэхийг л ярьж байгаа юм байх даа. Одны тухайд тийм л юм ярьж байсан юм даа .
- Саран дээр яагаад толбо байдаг юм бол оо?
Сарны тухай домог
Энэ орчлон дэлхий дээр байгаа туулай бүгд эм туулай байдаг юм гэсэн. Харин сарны туулай эр байдаг юм гэсэн. Ухаандаа орчлон ертөнциийн эм туулайнууд сарны эр туулайнаас хээл авч байдаг юм гэсэн. Тийм домог ярьж байдаг. Сар бол 15 хаалгатай байдаг юм гэсэн. Эхлээд шинийн хоёронд сар гараад ирэхлээр эхнийхээ хаалгыг онгойлгож байгаа юм гэсэн. Тэгээд л арван таван хоногт арван таван хаалгаа онгойлгож, тэрнээс хойш хаалгаа хаагаад явдаг юм гэнэ. Хорин есний битүүнийг хүртэл сар хаалгаа хаагаад дуусдаг учиртай юм гэсэн. Шинийн нэгэнд сар гарахлаар тэнгэр огторгуй их хатуурдаг гэж ярьдаг.
- Алтан гадас одны тухай та үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Алтан гадас од чанх хойд талд байдаг гэж дуулсан юм. Ямар учиртайг нь мэдэхгүй. Хүн хойд зүгээ мэдэхийн тулд Алтан гадас од хойд зүгт байдаг гэж ярьдаг юм билээ.
- Гурван марал одны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Цагаан өвгөний тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Харин Энх амгалан хааны тухай түүх домог сонсож байсан.
|
– Намжил гуай, какие вы знаете легенды о Млечном пути?
– Люди в старину рассказывали про Млечный путь. Есть две звезды (од), которые не растворяются в Млечном пути. Даже когда наступает рассвет, там же и остаются. Ночь наступет, [они] все там же. И кружатся друг за другом. Что это за звезды? Это Пять звезд (Хун таван од?) и Долоон бурхан (Большая медведица). Больше ничего не знаю.
– Почему Долоон бурхану делают жертвоприношение молоком?
– Долоон бурхану делают жертвоприношения молоком, чаем, лучшим угощением. Для своего счастья, для умножения скота, так я слышал. Вообще-то я много легенд сылашл и запоминал их. А сейчас все забыл.
– Какие легенды знаете о Плеядах (Мичид)?
– Наверное, шутка. Есть загадка:
10000 овец ушли пастись.
Толстый красный баран остался, блея.
Это говорят о луне. Как Луна уменьшается. Вот такое говорили о всяких зевездах.
– Почему на луне есть пятна?
Легенды о луне
Говорят, на этой земле все зайцы – это зайчихи. А тот, который на луне – заяц. Вроде, зайчихи, которые живут во вселенной, беременеют от этого лунного зайца. Такая есть легенда. У Луны, говорят, есть 15 дверей. Второго числа, когда месяц появляется, это значит открывается первая дверь. И так за 15 дней открываются 15 дверей. А после этого начинают закрываться. 29 числа закрывается последняя дверь. Еще говорят, что 1-го числа, когда нарождается месяц, небеса становятся очень крепкими.
– А легенду о Полярной звезде (Алтан гадас) знаете?
– Не знаю. Слышал, что Полярная звезда находится на самом севере. Почему, не знаю. Когда человеку нужно узнать, где север, надо найти Полярную звезду.
– Знаете легенды об Орионе (Гурван марал)?
– Не знаю.
– О Белом старце?
– Не знаю. Вот слышал легенду об Энх-Амгалан-хане (императоре Канси).
|
|
Ж. Намжил
"Энх-Амгалан-хан"
|
| Энх амгалан хааны үед наян жил эргэхэд дэлхий дээр ямар ч үг хэл гарч байгаагүй юм гэсэн. Тийм ч учраас Энх амгалан хааны баруун мөрөн дээр таван хүүхэд байдаг шүү дээ. Энэ нь таван тивийн амьтан амгалан тайван байхын бэлгэдэл учиртай юм гэсэн.
|
Во время Энх-Амгалан-хана за 80 лет не было никаких распрей. Поэтому на правом плече Энх-Амгалан-хана сидит 5 детишек. Это значит, что живые существа 5-и континентов живут в спокойствии.
|
|
Ж. Намжил
Эрхий-мэргэн
|
Эрхий мэргэн харваач чинь тарвага байсан юм гэнэлээ. Энэ үед дэлхий дээр найман нартай байсан гэнэ. Эрхий мэргэн харваач тарвага өдөрт нэг нарыг харваж авчихаад байдаг байсан гэнэ. Тэгсээр байгаад тэнгэрт ганц нар үлдэж гэнэ. Тэгэхээр нь өнөөх чинь нарыг барьж аваад эрхий хурууг нь мулталж аваад андгайлсан юм гэнэ лээ. Тарвага:
"Харанхуй шөнө гарахгүй
Хагд өвс идэхгүй
Харз ус уухгүй
Сайн эрийн ганзаганы хүнс
Муу эрийн там болно" гэж хэлсэн гэнэ лээ.
Тарвагыг нум сумаар харваж алахгүй болсон юм гэсэн. Нэг хүн сумаа алдсан чинь тарвага барьж аваад нүхнийхээ мухарт онилчихсон сууж байсан юм гэсэн.
|
Стрелок Эрхий-мэргэн был тарбаганом. В то время на земле было 8 солнц. Стрелок Эрхий-мэргэн-тарбаган в день сбивал одно солнце. Так осталось на небе 1 солнце. Тогда он поймал это солнце, сломал себе большой палец и дал клятву. Тарбаган сказал так:
Темной ночью выходить не буду,
Прошлогоднюю траву есть не буду,
Воды из полыньи пить не буду,
Стану провизией, притороченной у доброго молодца,
Стану адом для плохого молодца!
После этого перестали убивать тарбаганов из лука. Как-то один человек потерял стрелу, а оаказывается, это тарбаган забрал ее и сел в своей норе, выставив ее. Из-за погоды, влажности, говорят. Сказок про это не знаю.
|
|
Ж. Намжил
Харалчи и шаманы
|
- Дээр үед танай нутагт хараалч, бөө хүмүүс байсан уу ?
- Байгаагүй шахуу. Хараалч жатгач хүн гэдэг нь шашны номоор зарим нэг тиймэрхүү юм хийчихдэг улсууд байсан байх. Манай энэ нутагт бөө хүн бараг байгаагүй. Шашны номоор хараал хийдэг хүний хараал нь сүрхий айхтар хүчтэй очдог байсан гэдэг. Шашны номоор хараал хийдэг хүн бол хулгай хийсэн хүн рүү үхсэн хүний хөсрий толгой гүйлгэчихдэг. Хэрээ шувуу явуулчихдаг. Очир гүйлгэдэг байсан гэсэн. Очир гүйлгэнэ гэдэг бол лам хүн хонхныхоо очирыг улаан утсаар оосорлоод гэрийнхээ унинаас уячихаад очир гүйлгэх номоо уншдаг гэдэг. Тэгэхлээр өнөө очир нь нар зөв эргээд л униандаа тулаад л. Нар буруу эргэж, униндаа тулаад байдаг гэсэн. Тэгж очир гүйлгэж байхдаа эмээлтэй хазаартай морио гадаа уяад хатавчиндаа бэлэн байлгаж байдаг гэнэ. Тэгээд өнөө очирыг атгаж аваад утсыг нь татаад ирэхээр зэрэг л өнөөх юм хулгайлсан хүн чинь өөрийн мэдэлгүй гадаа гараад л өнөөх моринд дээр нь очиж мордоод л давхичихдаг гэнэ. Морь нь аваад амаа мэдэхгүй давхисаар очир гүйлгэсний хүчээр явсаар алт мөнгө авсан ч бай, агт морь, адуу мал авсан ч бай өнөөх авсан, нуусан газар нь шууд л хүрдэг гэнэ. Алт мөнгө хулгайлж аваад газар нууж булсан байвал нөгөө очироор чинь л ухаад гаргаад ирдэг гэнэ. Очир гүйлгэнэ гэдэг тийм учиртай юм гэсэн.
Бөө хүн болвол яахав дээ хааяа нэг бөө буучихдаг юм гэсэн. Манай энд нэг бөө байсан юм гэнэлээ. Хэн билээ дээ. Тэр багшдаа би бөөлнө гэж хэлсэн гэнэ. Тэгээд тулганд гал өрдчихөөд тулганыхаа дөрвөн тотгон дээгүүр харайж байгаад хушгаа түлчихсэн юм гэнэ лээ.
Лүйжинчин хүн бол сүрхий их чадалтай байдаг юм гэнэлээ. Цугласан амьтанд биеэрээ өглөг өгдөг. Үхсэн хүнийг амьтай болгоод босгоод ирдэг. Үхсэн хүнийг гэсгээчихдэг.
|
– Раньше у вас были харалчи и шаманы?
– Почти не было. Были, наверное, некоторые, которые с помощью религиозных молитв (шашны ном?) могли сделать всякое, такие харалчи. А шаманов почти не было. Харал, который харалч насылает с помощью религиозных молитв, был очень сильным. Так говорят. Человек, который насылал харал с помощью молитв, мог заставить бежать череп мертвеца за вором. Заставить ворона лететь за ним. Пустить бежать за ним очир. Застаивть бежать очир – это когда лама привязывал очир, который был вместе с колокольчиком, красной ниткой к уни в юрте и начинал читать молитвы, заставляющие очир бежать. Тогда очир начинал крутиться по солнцу и упираться в уни, или крутиться против солнца и опять упираться в уни. Когда так заставляли очир вертеться, держали взнузданную лошадь готовой у стенки юрты. Затем [лама] хватал очир в ладонь и тянул за нить. В это время тот, кто своровал, выбегал из юрты не по своей воле, садился на коня и скакал. Конь скачет, как угорелый, и что бы ни украл человек – золото, деньги, коней, лошадей, силой очира прибегал туда, где это было спрятано. Если было украдено золото, деньги и закопано в землю, то этим же очиром и выкапывали. Вот, что значит, заставлять очир бежать.
Шаман, это когда иногда в него вселяется дух. Говорят, у нас тут был один шаман. Как его звали-то? Он сказал как-то учителю: Я буду камлать. Он разжег огонь в очаге, стал скакать над четырьмя сторонами тагана и поджарил себе "орехи".
Говорят, что луйджинчины были очень сильными. Могли себя принести в жертву собравшимся. Оживить мертвого. Вдохнуть жизнь в мертвых.
|
|
Ж. Намжил
Луйджинч Адар гэлэн
|
| Манай энд сүмбүүлийн Адар гэлэн гэдэг лүйжинч хүн байсан гэдэг. Тэр өвөл хувцастайгаа хөлдөж үхсэн хүн дээр мордож байгаад лүйжин тавихад үхсэн хүн гэсээд тэгээд хувцасыг тайлж байсан гэсэн. Тийм чадалтай хүн байжээ.
|
У нас тут был гэлэн по имени Адар Сумбульский. Он был луйджинч. Зимой он скакал на человеке, который замерз в одежде, и читал луйджин. После этого человек оттаял и снял одежду. Такой силой он обладал. Так рассказывают.
|
|
Ж. Намжил
"О том, как держал экзамен на гавджи"
|
Манай Улаанбаатар хотод Богдын хүрээнд ядуувтархан нэг номтой лам хүн байжээ. Тэр лам хоёр гурван жилийн дараа гавж болох байжээ. Гэвч гавж болох гээд ердөөсөө бадар барьдаггүй байж гэнэ. Тэгээд л хойтон жил л гавж болно доо гэхийн алдад нэг жоохон арваад настай шавиа дагуулаад нэг жодгор үүрээд явж өгч гэнэ. Шулуухан хойшоо яваад Тагна Тувад очиж гэнэ. Тэнд олон цэнхэр майхан байна гэнэ. Тэр майхнуудын дэргэд очоод багш нь шавьдаа:
- "Жодгороо босгож бай. Би энэ майхнуудын дундуур орчихоод ирье" гээд явж гэнэ. Тэгээд тэр махйнуудын дундуур нь ороод явж байсан чинь дотор нь нэг их хөөрхөн цагаан цоохор майхан байна гэнэ. Майхан руу яваад ортол ногоон торгон дээлтэй хүүхэн сууж байна гэнэ. Тэр хүүхэн ламыг харчихаад учиргүй уурлан, аашилж хөөж байна гэнэ. Тэгээд л лам майхнаас гараад нөгөө шавь дээрээ хүрч ирээд:
- "За, Чи тэр арын модонд очоод сууж бай. Тэнгэрийн дуу намжихаар ирээрэй" гэж гэнэ. Тэгээд л нөгөө хүү багшийнхаа үгэнд ороод модон дотор ороод сууж байв гэнэ. Тэгтэл л баруун хойноос жаахан бараан үүл гарч ирээд л бөө нарын хэнгэрэг ч нир нар гээд л явчихаж гэнэ. Жоохон бараан үүл гарч ирээд л жодгорын толгой дээр сууж гэнэ. Тэнгэр начигнаад л аянга буугаад байгаа юм шиг л байх юм гэнэ. Тэгэж тэгж өнөөх тэнгэрийн дуу намжиж. Хүрээд ирсэн чинь жодгороос нь хайш хайшаагаа сайн саахалтын хэрийн газар эргэн тойрон хуурай байна гэнэ. Өнөө газрыг нь юу ч үгүй сэндийлээд хаясан байна гэнэ. Тэгээд ороод ирэхлээр нь:
- "За хүү минь цай чана даа" гэжээ.
Тэгээд л хар цай чанаад сууж байтал лам манхагаа ухаад бор гурил гаргаж ирээд зуураад байх юм гэнэ. Бор гурилыг идэх юм байх гэж шавь нь бодоод л сууж байв гэнэ. Тэгсэн чинь нэг харсан чинь өнөөх бор гурилаараа ухна хийгээдэхсэн байв гэнэ. Тэгээд хөөрөг даалингаасаа хүрэл толь гаргаж ирээд нөгөө гурилан ухнаа нар зөв гурав тойруулаад тавьсан чинь:нэг том бор ухна болоод давхиад явчихаж гэнэ. Тэгсэн чинь бөөгийн хэнгэрэг гэдэг чинь Пижигнээд л байж. Тэгэж тэгэж дуу гарахаа байж гэнэ. Тэгтэл тэрнээс хойших нь хоёр том хар хүн хүрээд ирж гэнэ. Тэр хоёр хар хүн:
- "Таны тэр ухна чинь манай багшийг барьчихлаа" гэж байна гэнэ. Тэгэхээр нь лам:
- "Та нар надаар эхлээд тоглосон. Одоо би та нараар тоглоно" гэж хэлээд аашилж аашилж л явуулж гэнэ.
Дахиад бас хоёр хүн ирэхэд аашлаад явуулжээ. Тэгээд сүүлд нь дахиад хоёр хүн ирэхээр нь дагуулаад хүрээд очжээ. Гэтэл өнөөх ногоон торгон дээлтэй хүүхний хувцас, гэзэг үс байхгүй. Юу үгүй ураад хаясан байна гэнэ. Хүүхэн ёстой л залхаж гүйцсэн бололтой байна гэнэ. Лам тэгээд л нөгөөдөхийг чинь авчраад л хүрэл толь гаргаж ирээд л нар зөв гурав тойруулаад дахин хэвээр нь болгож гэнэ.
Тэгээд л өнөө бөө нар чинь тэндээ тэр аяараа нөгөө ламд шавь орж гэнэ. Тэгээд хорь гучин тэмээ ачаан бэлэгтэй ирээд гавжийн дамжаагаа барьсан гэнэ.
|
В Улан-Баторе, в Богдын-хурэ был один лама бедный и очень ученый. Через 2–3 года он должен был стать гавджи. Но он не ходил за пожертвованиями, чтобы стать гавджи. Поэтому когда ему уже на будущий год надо было становиться гавджи, он взял с собой маленького ученика, примерно 10 лет, взял маленький шатер и отправился в путь. Пошел прямо на север и пришел в Тагна-Туву. Там было много синих шатров. Они подошли к шатрам, и учитель говорит ученику:
– Поставь палатку. Я схожу в эти шатры и вернусь. Он пошел между шатрами, а в середине стоит красивый бело-пестрый шатер. Он вошел в шатер, а там сидит девушка в зеленом шелковом халате. Девушка увидела ламу, рассердилась, стала его ругать и гнать. Лама вышел и вернулся к ученику.
– Значит так, ты иди на север в лесок и сиди там. Когда гром небесный успокоится, приходи.
Мальчик послушался учителя, пошел в лес и стал там ждать. Вдруг с северо-запада появилась маленькое темное облако, застучали шаманские бубны нир-нар. Маленькое темное облачко село на верхушку палатки. Будто небеса гремят, гром грохочет. Через какое-то время стало тише, мальчик вернулся. Смотрит – земля вокруг палатки на расстоянии соседских юрт – сухая. И вся она разрытая и раскиданная. Он вошел в палатку.
– Ну, сынок, свари чай.
Он сварил чай, лама покопался в мешочке, достал серую муку, стал месить тесто. Ученик подумал, что они будут есть что-то из этого серого теста. Но вдруг оказалось, что из этого серого теста [лама] сделал козла. Затем он достал из чехла для табакерки бронзовое зеркало, три раза повернул козла из теста по солнцу и поставил. Тот стал настоящим серым козлом и ускакал. Шаманский бубен в это время все стучал. А тут перестал. Вдруг откуда-то с севера появились два больших мирянина (хар хун). Они сказали:
– Ваш козел поймал нашего учителя.
Лама ответил:
– Сначала вы шутили со мной. Теперь я буду шутить. – Он поругал их и выгнал.
Два человека снова пришли. Тогда он пошел вместе с ними. Смотрит, у той девушки в зеленом шелковом дэли нет волос и одежды. Все порвано и лежит рядом. Девушка, видно, устала. Лама привел ее, вытащил бронзовое зеркало, три раза повернул по солнцу ее, и она обрела прежнее обличие.
Тогда те шаманы стали учениками того ламы. Он вернулся с 20-30 верблюдами, на которых были навьчены подношения, и провел экзамен на гавджи.
|
|
Чутгур
Шулмас
Случай из жизни
|
Ж.Намжил гуай:
"Янз бүрийн л юм дуулаад л цээжлээд л заримыг мартаад өдий хүрч дээ" гэж бидэнд хучилж байлаа.
- Танай хүүхдүүд таныг шулам чөтгөртэй үлгэр домог их ярьдаг гэсэн?
- Аа, Тийм ямар юм байхав дээ. Тэгэхдээ шулам гэж байдаг юм гэнэлээ. Бурхант газар чөтгөр байдаг л юм гэнэ лээ. Сэтгэлийн л юм даа. Уг нь манай хүүхдүүд тийм юм яриулдагүй. Би ч тийм юм ярьдаггүй. Чимээгүй л өнгөрөөд байдаг.
-Та энд тэнд явсан сониноосоо ярьж өгөөч?
- Би ч энд тэнд их л явсан. Архангайд очоод нэг жил шахуу болоод. Тэгээд Улаанбаатар хот дайраад. Хотоосоо цаашаа Хэнтий ороод л. Хэнтийд хоёр гурван жил болоод. Тэгээд баруун хойшоо яваад л. Хоёр сар нүүгээд л. Хэнтийгээс 4 дүгээр сарын 8-нд гараад 6 дугаар сарын 8-нд Бодонтын хадан хошуунд очиж байсан. Тэнд очоод бууж байхад маргааш нь Ж.Лхагвасүрэн генерал онгоцоор очиж байсийм. Тэр үед маршал Х.Чойбалсан амьд байсан. Маршал Х.Чойбалсан:
- "Хүүхдүүдийгээ унаагаар явуулах гэсэн боловч унаа хүрэлцэхгүй байна. Тийм учраас хөл унаагаар явуулна. Хэл буруутан газар очоод биеэ, амиа их сайн хамгаалж байх хэрэгтэй. Тэр улсуудтай аятайхан харьцах хэрэгтэй" гэж бидэнд захиж байсан. Бид хот дайраад л. Архангай дайраад л, Эгийн даваагаар даваад. Тэгээд баруун тийшээ Шаргын говийг туулаад, тэгээд Алтайн нурууг даваад, цаашаа яваад Байтаг богдоос наахан 15 км ойр очсон. Ухаандаа манай эндээс Хүйс толгой гэж газар байдгийм. Тийм хэрийн газар л морьтой. Бусад үед нь явган явсан.
- Ямар зорилготой явж байсан бэ?
Тэр юу яасийм. Хятадын Шанхай мужаас даалгавартай Османыхан гэж манай нутагт орж ирээд Баруун Алтай дамжиж орж ирсэн юм гэнэ лээ. Тэгээд Х.Чойбалсантай хамПаандаж, жоохон зэвсэг аваад. Тэгээд тэд чинь Пульмёт бууг чинь буу биш гэж үздэг. Хүүхэд нь тоглоод л. Харин винтовоор их сайн бууддаг. Хоёр модны хооронд утас татчихаад харандаа голоос нь унжуулаад буудахад онодог байсан. Тийм сүрхий бууддаг байсан. Байлдаан болсон бол би нэгдүгээр эгнээнд орох байсан юм. Тэгээд Орос, Шинжаан хоёр харилцаатай байсан. Олон улсын харилцаа хэлэлцээгээр байлдаан хийгээгүй. Булган гол гэдэг газар хэдэн бөмбөг мулталсан. Тэнд хүн үхээгүй. Мал л жоохон үхсэн гэсэн. Тэгээд л ОсПаныг барьж аваад хойш нь Орост өгөөд л тэгээд л дууссан.
|
Ж.Намжил гуай:
– Всякое слышал, что-то запоминал, что-то забыл.
– Ваши дети сказали, что вы много рассказываете сказок про с чертями и шуламами.
– Да где уж много… Но шуламы есть, говорят. В местах с бурханом обитают черти (Бурхант газар чөтгөр байдаг), говорят. Все это [исходит] из мыслей. Вообще-то мои дети не любят, когда я рассказываю такое. Да я и не рассказываю. Молчу.
– Расскажите про что-нибудь интересное, что случалось с вами в разных местах.
– Я много где бывал. В Архангае провел почти год. Шел через Улан-Батор. Из УБ оправился в Хэнтэй. Там пробыл 2–3 года. После этого отправился на северо-запад. Там два месяца был. Из Хэнтэя я вышел 8 апреля и в хошун Бодонтын-хадан пришел 8 июня. Назавтра туда прилетел генерал Ж. Лхагвасурэн. Тогда еще был жив маршал Х.Чойбалсан. Х.Чойбалсан нам сказал:
– Хотел сынков отправить на конях, но их не хватает. Поэтому отправляю пешком. В чужих местах берегите себя, свою жизнь. С теми людьми будьте вежливыми. Так он нам наказывал. Мы шли через город, Архайнгай, через перевал Эгийн-дава. Потом на запад, перешли Шаргын-гоби, перевалили через Алтай, пошли дальше и остановились, 15 км не доходя до Байтаг-богдо. Если сказать иначе, как от нас до Хуйс-толгой. Вот такое расстояние мы прошли на конях. Остальное пешком.
– А что у вас была за цель?
– А тогда было это. На нашу территорию пришли т.н. Османские, с заданием от Китайского Шанхая. Они перешли западный Алтай. Они вступили в связь с Х.Чойбалсаном, взяли немного оружия. Они, например, пулеметы не считают оружием. Дети ими играют. А вот из винтовок стреляют хорошо. Между двух деревьев натянут нитку, посередине повесят карандаш и попадают. Вот как они стреляли. Тогда Россия и Синьцзян имели отношения. По международному соглашению воевать не стали. Никто там не погиб. Немного уничтожено скота было. Османа поймали, отдали России, и все так закончилось.
<западнотуркестанское уйгурское государство — комм.>
|
|
"Как было уничтожено имя Османа в Байтаг-богдо"
|
Тэгээд тэр үед Османы нэг салаа цэрэг оргоод байсийм гэнэлээ. Тэр салаа цэрэг дотор нэг чулуу татдаг хасаг цэрэг байж гэнэ. Тэднийг мөрдөн хөөж яваа монголын нэг салаа цэрэг дотор бас нэг зоос гүйлгэдэг цэрэг байсан гэнэ. Тэгээд л монгол цэрэг мэргэлэхээр Османы салаа цэрэг энүүхэн энчээ (энд) байна гэдэг. Мөр нь байдаггүй. Монгол цэрэг нэг өдөр зоосоо гүйлгэж үзсэнээ:
- "Ойрхон л байна. Та нар цугаараа малгайгаа буруу харуулж өмс. Эмээлээ бас буруу харуулаад тохчих гэж гэнэ. Тэгтэл хасгууд:
-"Аа, Энэ монголчууд буцаад явчихлаа" гээд цугаараа амраад л. Морь малаа тавиад л. Энд тэндгүй галаа асаагаад хоолоо хийгээд байж байтал нь монгол цэргүүд дээрээснь ороод ирсэн юм гэнэлээ. Тэгээд л тэр салаа хасаг цэргийг барьж авсан гэсэн.
- Та хараалын үг мэдэх үү?
- Би хараалын үг яаж мэдэхэв дээ.
|
В то время убежал один взвод из войск Османа. В этом взводе был один казах, который гадал на камешках. А в монгольском взводе, который послали им вдогонку, был тоже солдат, который гадал на монетах. И вот по монетам выходило, что Османский взвод где-то рядом. А следов их нет нигде. Монгольский солдат однажды погадал на монетах и говорит:
– Они близко. Все наденьте шапки задом наперед. Седла тоже положите на коней задом наперед.
Тогда казахи сказали:
– Эти монголы ушли восвояси.
Они расслабились, отпустили коней и скот пастись. Разожгли костры, стали готовить пищу. Вот тут-то монголы и напали. И захватили этот казахский взвод.
– Вы знаете харал?
– Откуда же мне знать такое?
|
25.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
Н. Оюунмандах
Улаан Дэндэв и его песни
|
Улаан Дэндэвийн ач охин Намжилсүрэнгийн Оюунмандахтай уулзав. Н.Оюунмандах 40 настай бөгөөд Өлзийт суманд малчин. Бид:
- "Дэндэв гуай, сайн дуучин байсан гэсэн. Үр ач нь дуу дуулдаг уу? Дуу дуулж өгөөч гэж хүсэв. Тэр нэлээд ичингүйрч байгаад дуулж өгөв. "Сайхан хангайн буга" гэдэг дууг дуулж өгөв. Тэр дууны үг нь:
Сайхан хангайн буга аа
Салаагаа дамжаад урамдана
Сайхан буурал ээжийгээ
Санах тусам урамдана
Улаан халзан буга аа
Уулыгаа дагаад урамдана
Уяхан сэтгэлт ээжийгээ
Угтах тусам урамдана
Тэр: - "Энэ дууг ингээд л манай буурай аав дуулдаг байсан. Буурай аав уртын дууг сайхан дуулдаг байсан" гэв.
- Энэ дууг ааваасаа сурсан уу? Дууны нэр нь юу гэдэг вэ?
- "Сайхан хангайн буга" гэдэг.
|
Встретились с внучкой Улаан Дэндэва. Н.Оюунмандах 40 лет, пасет скот в сомоне Ульдзийт.
– Дэндэв гуай, говорят, хорошо пел песни. А внуки его поют? Спойте нам что-нибудь,– попросили мы. Она застеснялась, но потом спела народную песню "Олень с прекрасного Хангая". Слова песни:
Переходит горы и ревет
Свою прекрасную седую матушку
Вспоминает и ревет.
Красный олень с лысинкой
Идет вдоль гор и ревет
Свою нежную матушку
Зовет и ревет.
– Эту песню пел наш дедушка. Дедушка пел протяжные песни очень красиво.
– Эту песню вы выучили у отца? Как она называется?
– "Олень с прекрасного Хангая"
|
|
А. Цэрэндорж, Ням-Осор
Улаан Дэндэв и его песни
|
Аюурзанын Цэрэндорж, 45 настай. Малчин. Н.Оюунмандахын нөхөр.
"Хүрэн толгойн сүүдэр" гэдэг дуу дуулж өгөв.
- Н.Оюунмандах аа, Дэндэв гуай танай өвөө чинь ямар ямар дуу дуулдаг байсан бэ ?
- Орчин үеийн дуунаас "Бадамлянхуа" гэдэг зохиолын дуу дуулдаг байсан.
- Ардын дуунаас ямар дуу дуулдаг байсан бэ?
- "Хүрэн толгойн сүүдэр", "Арван тавны сар", "Нарийн сайхан хээр" гэдэг дуу дуулдаг байсан. Одоо тулгамдаад дууны үгийг нь санахгүй байна.
- Дэндэв гуайн хамаатан, үр хүүхэд нь одоо хаана амьдарч байна вэ?
- Одоо Өвөрхангай аймгийн Хужирт суманд Янжмаа гэдэг охин нь бий. 56 настай. Хувиараа эрхлэх ажил хийдэг. Оюун гэдэг охин нь 50 настай. Хөдөө байдаг. Хамгийн бага хүүхдийг нь Цэцгээ гэдэг. 35 настай, малчин. Энэ гурав бол Дэндэв гуайн төрсөн хүүхдүүд байгаа юм
- Тэд нар аавыгаа дуурайж сайн дуулах уу?
- Мэдэхгүй юм аа. Дэндэв гуайн том хүү Жоохон гуай одоо 60 настай. Саяхан хот руу явчихаад байхгүй байна.
- Жоохон гуай дуу дуулах уу?
- Мэдэхгүй
Тэднийд Дэндэв гуайн хүргэн Ням-Осор ирсэн байлаа.
- Өвөө чинь ямар хүн байсан бэ? Хаана их дуулдаг байсан бэ? Найран дээр дуулдаг уу? Аль эсвэл бэлчээр дээр их дуулдаг уу?
- Ер нь найран дээр л их дуулдаг байсан хүн дээ.
- Шинэ гэрийн найр хурим дээр өөр өөр дуу дуулах уу? Аль эсвэл нэг л дуугаа дуулдаг хүн байсан уу?
- Өөр өөр дуу дуулдаг байсан гэсэн. Хүмүүс найранд уриад л гэртээ аваачиж дуу дуулуулдаг байсан.
- Хуриман дээр голдуу ямар дуу дуулдаг байсан бол?
- Хуриман дээр голдуу аз жаргалтай, бэлгэ дэмбэрэлтэй ардын дуу дуулдаг байсан.
- Найрын магнай дуу эсвэл найр жаргаах дууны алиныг нь дуулдаг байсан бол?
- Голдуу найрны эхний магнай дууг дуулдаг байсан.
- Найрнаас өөр газар дуулж байсан болов уу?
- Дуулж байсан байх аа. Сайн мэдэхгүй юм. Голдуу найран дээр л дуулдаг байсан гэсэн.
- Дэндэв гуай урлагийн үзлэг юм уу, концерт эсвэл аймгийн төв дээр очиж дуулж байсан уу? Хотод очиж дуулж байсан уу?
- Үгүй, Энэ аймаг сумандаа л дуулдаг байсан. Харин аймаг, сумын урлагийн үзлэгт дуулж оролцож байсан шүү.
- Одоо энэ хавьд, энэ суманд найр, шинэ гэрийн найран дээр дуулдаг хүн олон байна уу ?
- Сүүлийн үед сайн найрын дууч ховордсон. Уртын дуу дуулдаг ганц нэг хөгшин хүн бий. Олонхи нь одоо ардын богинын дуу, зохиолын дуу дуулдаг болсон.
- Дэндэв гуай, ерөөл хэлдэг байсан уу?
- Мэдэхгүй. Хүмүүс голдуу л дуу дуулуулах гээд уриад аваад явдаг байсан.
- Дэндэв гуай ер нь ямар дуу дуулдаг хүн байсан бэ?. Уртын дуу юу ,ардын дуу юу? Аль эсвэл хүүхдийн дуу дуулдаг байсан уу?
- Голцуу ардын дуу, уртын дуу сайхан дуулдаг байсан.
- Танайх энэ хөрөөг яах гэж хаалганыхаа дээр хадсан юм бэ?
- Хүүхдүүд хүрэхгүй газар л хавчуулчихсан юм. Гар хуруугаа эсгэчих вий гээд.
|
Аюурзанын Цэрэндорж. 45 лет. Скотовод. Муж Н.Оюунмандах. Спел песню "Тень коричневого холма"
– Оюунмандах, ваш дедушка Дэндэв гуай какие песни пел?
– Из современных авторских пел "Бадам-лянхуа".
– А из народных?
– "Тень коричневого холма", "Луна пятнадцатого числа", "Прекрасная степь". Я сейчас не могу вспомнить слов, не готова.
– Родственник и дети Дэндэв гуая где сейчас живут?
– Есть дочь Янжмаа, живет в сомоне Худжирт Убурхангайского аймака, ей 56 лет, занимается своей работой. Дочь Оюун 50 лет живет в худоне. Младшую зовут Цэцгээ. Ей 35, она скотовод. Это три его родные дочери.
– Они так же хорошо поют, как их отец?
– Не знаю. Старший сын Дэндэв гуая Жоохон гуай, ему сейчас 60. Он недавно уехал в город.
– Жоохон гуай поет?
– Не знаю.
Пришел зять Дэндэв гуая Ням-Осор.
– Что за человек был твой дедушка? Где он любил петь? На застольях? Или в степи?
– Во время застолий много пел.
– На празднике в честь постройки новой юрты он пел одну и ту же песню или разные?
– Разные песни пел, говорят. Люди его приглашали на свои праздники, он там пел.
– На свадьбах в основном какие песни пел?
– На свадьбах в основном пел песни про счастье, с хорошими благопожеланиями – такие народные песни.
– А какие песни он пел как зачинную песню праздника или наоборот в конце праздника?
– Он пел в основном в начале, зачинную песню.
– А кроме праздников и застолий он пел?
– Кажется, пел. Хорошо не знаю. Но говорят, в основном пел на праздниках.
– А он ездил на какие-нибудь конкурсы искусства или на концерты? Ездил в центр аймака петь? В город?
– Нет, здесь в нашем сомоне пел. Да, в концертах аймака и сомона пел.
– Сейчас у вас в сомоне много есть людей, которые поют на праздниках, во время установки новой юрты?
– В последнее время хорошие певцы, поющие на праздниках, стали редки. Есть один старик, который поет протяжные песни. Большинство сейчас поет народные короткие песни и авторские песни.
– Дэндэв гуай говорил юролы?
– Не знаю. В основном люди приходили и просили его петь песни у них во время застолья.
– Дэндэв гуай какие песни пел? Протяжные, народные? Может быть, детские?
– В основном народные, протяжные.
– Зачем вы засунули пилу над дверью?
– Чтобы дети не могли достать. А то они могут порезать пальцы.
|
25.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
А. Чултэм
Песни
Магтал
Юрол
|
Сангийн далай нуурын архан талд төв засмал замын хажууханд гүү барьсан айлд бид очив. Аюурын Чүлтэм гуай гэр дээрээ өрхөө оёж байв. Эхнэр Ч.Умбаа нь нь нүд муутай болсон тул өвгөн А.Чүлтэм гуай гэр дэрээ юм оёж байлаа. А.Чүлтэм гуай 70 настай гэнэ. Бид уулзаж ярилцав.
- Чүлтэм гуай та Дэндэв гуайтай хамт дуулж байсан уу?
- Дуулж байгаагүй. Дэндэв гуай уртын дууг эртний аяар дуулдаг хүн байсан. Надаас насаар ахмад хүн байсан. Том хүү нь бараг миний үеийн хүн байсан байх аа.
- Дэндэв гуайн дуулахыг сонсож байсан уу?
- Сонсож байсан. Харин одоо дууг нь санахгүй юм. "Зээ" -тэй дуу дуулдаг хүн байсан.
- Дэндэв гуай дуунаас цээжилсэн үү?
- Бага байсан болохоор цээжилж чадаагүй.
- Дэндэв гуай найр хуриман дээр дуулахыг та харсан уу?
- Харж байсан.
- Та айлд уригдаж дуулдаг байсан уу?
- Наргиж яваад найран дээр дуул гэхлээр дуулж байсан. Уригдаж байгаагүй.
- Орчин үед дуулагдаж байгаа уртын дууг хаанаас сурдаг вэ?
- Раажаваас (Радионоос) сурдаг. "Ар хөвч", "Алиа саарал" гэх мэт дууг раажавнаас сурсан. "Хүрэн толгойн сүүдэр" гэдэг дууг би заалгаж дуулж байсан.
- Дууны бэнсний дэвтэр судар танай нутагт байхгүй биз?
- Байхгүй ээ.
- Та сайн дурын уран сайханд явж байсан уу?
- Явж байсан.
- Дэндэв гуай ямар дуу голдуу дуулдаг байсан бэ?
- "Ар хөвчийн унага" дууг дуулдаг байсан гээд бидэнд уг дууг А.Чүлтэм гуай дуулж өгөв
"Ар хөвчийн унага"
Ар хөвчийн унага аа
Агсамхан аа жороо доо хө гээд л дуулдаг байсан.
- Дэндэв гуай "Алиа саарал" дуулдаг байсан.
"Алиа саарал"
Алиахан саарлыгаа уна юу даа гэсэн чинь дээ хө
Айлын нь адуундаа хө хулжаагаад алдав уу даа хө
Амраг аа чамдаа очьё юу даа гэсэн чинь дээ хө
Айлын нь багачууд аа шоолоод л горьгүй дээ".
Иймэрхүү л дуу байсан. Дуулалгүй уджээ.
А.Чүлтэм гуайн гэргий Умбаагуай:
- "Нарийн сайхан хээр"-ийг манай хөгшин дуулдаг юм аа" гэв. А.Чүлтэм гуай дуулав.
"Нарийн сайхан хээр"
Нарийн сайхан хээрийгээ хө
Аргамж нь сайтай унаарай даа хө
Настай болсон ээжтэйгээ хө
Намрынхаа сардаа золгоорой доо хө
Эрвэгэр сайхан хээрийгээ
Эмээллэж байгаад унаарай
Эмгэн буурал ээжийтэйгээ
Эргэж буугаад золгоорой хө".
Энэ дууг би нэрт уртын дуучин Нямлхагва гуай дуулж байгааг раажаваар сонсоод сурсан.
- Та "Хүүхэн хутагтын домог" мэдэх үү?
- Сайн эрийн дуу гэж сонссон. Одоо уртын дуу дуулах хүүхэд ховор болчихлоо.
- Дэндэв гуай "Өндөр хангай" гэдэг дуу дуулдаг байсан гэсэн.
- "Оргил хангай" гэдэг дуу дуулдаг байсан байх аа.
- Тэр дууг өндөр уулан дээр гараад дуулахаар алдуул морь олддог байсан гэсэн. Та энэ талаар дуулсан уу?
- Өндөр уулан дээр гараад дуулахаар хийморь сэргэдэг гэж л дуулсан.
- Дууг хээр хөдөө хамаагүй дуулж болдоггүй. Лус авчихдаг гэсэн яриа байдаг.
- Хөдөө хээр сайхан дуулбал лус баярладаг гэж л дуулсан. Би ч залуудаа хөдөө гадаа дандаа л хашгирч дуулж явдаг байсан. Радионоос дуу их сурсан.
А.Чүлтэм гуайн гэргий Чимидийн Умбаа гуай 60 настай бөгөөд хоёр жилийн өмнө цусны даралт ихдэх өвчнөөс болоод нүд нь муудсан байв. Үзүүлэхээр онош олдохгүй юм. Өөрт их лайтай юм. Танил талгүй болохоор хэцүү юм. 5 эм, 5 эрэгтэй хүүхэд төрүүлсэн боловч одоо бид хоёрт олдохгүй юм. Хүн гуйж гүүгээ татуулах юм. Хоёр хүү, хоёр хүргэн солонгост хар ажил хийж байгаа. Нэг хүү хотод сургуульд. Нэг хүү сургууль төгсөөд гадаад явна гээд л байх юм" гэж бидэнд хуучилж байлаа.
- Дууг дандаа дуулдаг уу?
- Дандаа дуулахгүй. Найр хуриман дээр л дуулдаг. Тийм зав хаа байх вэ. Залуудаа малд явж байхад их дуулдаг байсан. Одоо хөгшин хүн хөдөө бэлчээрт дуулбал хоч авна биз. Залуу байхад хээр дуулахад ичиж зовохгүй илүү дураараа сайхан дуулдаг байсан даа.
- Таны дууг залуучууд өвлөн авч, сурч байна уу?
- Ирэхгүй юм. Сурья гэхгүй юм. Гэхдээ бас заримдаа надаар гурван түрлэг эхэлж дуулуулаад дараа нь залган дуулж сурч байгаа ганц нэг хүн бий.
- Та хэнээс дуу сурсан бэ?
- Раажаавнаас л сурсан. Заалгасан багш байхгүй. Хүний дуулахыг дагаж сонсоод сурсан.
- Ерөөл, магтаал хэлж байсан уу?
- Үгүй ээ.
- Магтаал яах гэж хэлдэг юм бэ?
- Бэлгэдлийн утгатай. Уул усаа дээдэлж магтаж, ард түмнээ баярлуулах гэж магтаал хэлдэг.
- Танай Сангийн далай нуур сайхан юм аа.
- Намар хун шувуу нууранд хөвөн, цав цагаан байж байгаад гэнэт нэг өдөр дулаан орон руугаа нисдэг юм.
- Магтаалыг хүнд зориулж болох уу?
- Болно. Голдуу гавьяат хүмүүсийг илүү сайшааж магтдаг байх гэж боддог шүү.
- Гэрийн магтаал гэж байх уу?
- Гэрийн ерөөл гэж байна.
- Надад хэн нэг хүн таалагдвал магтаж болох уу?
- Болно.
- Магтаал ерөөл хоёр ямар ялгаатай вэ?
- Магтаал нь уул ус, нутаг орноо илүү магтсан байдаг. Харин ерөөл нь голдуу сайн сайхныг зөгнөн бэлгэдсэн байдаг.
- Танайх яагаад хаалганыхаа дээд талд хөрөө хавчуулсан юм бэ?
- Цагаан, хар хэл ам хааж байгаа гэдэг юм.
- Энэ хөрөөгөөрөө юм хөрөөддөг үү?
- Энэ хөрөөгөө аваад л мод хөрөөднө дөө.
- Хөрөөгөө түр авчихсан үед чинь муу юм ороод ирэхгүй юм уу?
- Бодож байгаагүй юм байна шүү гээд инээв. Байнгийн төмрийн хөрөө хадсан айл байдаг юм.
- Алтан харгана зарим газар ханандаа хавчуулсан байдаг.
- Мэдэхгүй юм байна. Манай энд заг модыг гэрт байлгаж хананд хавчуулбал тэнгэрийн дуу, аянганд ээлтэй гэдэг. Хонь мал хээр хонох болбол хайчны амыг боогоод хатавчиндаа өлгөдөг. Тэгвэл хээр хоносон хонь малыг чоно нохой идэхгүй гэдэг домтой.
- Одоо хургаа голсон хонийг авахуулдаг тойгийн дууг залуучууд мэдэхээ байлаа? гэхэд А.Чүлтэм гуай бидэнд тойгийн дуу аялж өгөв.
Хургыг эхэд нь авахуулахад – "Дүвээ дүвээ" гэдэг.
Ишгийг эхэд нь авахуулахад – "Цөө цөө" гэдэг
Үхэрт бол – "Өөв өөв, өөв" гэдэг.
Ботгыг эхэд нь авахуулахад – "Хөөс, хөөс, хөөс" гэж аялгуулан хэлээд уяраадаг.
Хурданы морийг гийнгоолдог гээд аялгуулан хэлж бичүүлэв.
- Танай энд тууль хайлдаг уу?
- Одоо үгүй ээ. Харин хулсан хуураар л хөгжимддөг байсан. Цахилдаг өвсөөр бас ая оруулдаг байсан.
|
Мы остановились в айле, где держали и доили кобыл, в стороне от центральной дороги на севере озера Сангийн-далай. Аюурын Чултэм гуай шил кошму для верхнего отверстия юрты. Его жена Ч.Умбаа плохо видит, поэтому А.Чултэм гуай шил сам. А. Чултэм гуаю 70 лет. Мы разговорились.
– Чултэм гуай, вы пели вместе с Дэндэв гуаем?
– Не пел. Дэндэв гуай пел протяжные песни по старинному образцу. Он был старше меня. Старший сын, наверное, был моего возраста.
– А вы слышали, как поет Дэндэв гуай?
– Слышал. Но песни его не могу вспомнить. Пел песни с "зээ" (зачин).
– Вы не запомнили песни, которые пел Дэндэв гуай?
– Я был молод, не запомнил.
– Вы видели, как Дэндэв гуай пел во время застолий?
– Видел.
– А вас приглашали на застолья, чтобы вы пели?
– Ну, если я участвовал в застольях, и меня просили спеть, я пел. А специально никто меня ради этого не приглашал.
– Как обучаются протяжным песням, которые сейчас поют?
– Из радио. "Северный лес", "Игривый серко" – это все выучил, слушая радио. Песню "Тень от коричневой горы" меня учили петь.
– А в ваших краях нет песенников?
– Нет.
– Вы участвовали в самодеятельности?
– Участвовал.
– А Дэндэв гуай какие песни пел чаще всего?
– "Жеребенок из северного леса".
А.Чултэм гуай спел песню "Жеребенок из северного леса".
Жеребенок из северного леса аа,
Быстрый иноходец бы-ы-ыл
– так пел.
– Дэндэв гуай пел песню "Игривый серко".
Вскочил на игривого серко дээ-хоо
Да потерял его в табуне чужом даа-хоо
Поскакал к тебе любимой дээ-хоо
Дети соседские (аильные) совсем задразнили даа-хоо
– Вот такая песня.
Полностью не спел.
Жена А. Чултэм гуая Умбаа гуай:
– Мой старик поет "Прекрасный изящный скакун".
А.Чултэм гуай спел.
На прекрасном изящном скакуне хоо
Скачи, хорошо привязав веревкой даа-хоо
С постаревшей матушкой хоо
Встреться осенним месяцем доо-хоо
На растрепанном прекрасном скакуне
Положи седло и скачи
К седой старушке-матери
Вернись, сойди с коня и поздоровайся
Эту песню я выучил, слушая, как по радио ее поет знаменитый (ая) певец протяжных песен Нямлхагва гуай.
– Вы знаете легенду про Хуухэн-хутухту?
– Это песня удальцов (добрых молодцев сайн эр). Сейчас протяжные песни редко поют молодые.
– Говорят Дэндэв гуай пел "Высокий Хангай".
– Пел, кажется, "Вершинный Хангай".
– Говорят, если эту песню петь, взобравшись на вершину, то можно найти потерявшийся скот. Вы слышали про такое?
– Я слышал, что если петь на высоких вершинах, появляется сила (удача? хий морь).
– Говорят еще, что в степи просто так петь нельзя. Может схватить лус.
– Я слышал, что если в степи петь и красиво, то лусы радуются. Я в молодости когда скакал по степи, всегда что-нибудь орал. Очень много песен выучил по радио.
Жене А.Чултэма Чимидийн Умбаа 60 лет. 2 года тому назад из-за повышенного давления стала плохо видеть. Диагноз врачи поставить не могут. Мучение. Нет знакомых (в смысле блата), поэтому тяжеловато. Есть 5 дочерей и 5 сыновей, но все они далеко. Просим людей обихаживать кобыл. Два сына и два зятя работают в Корее на неквалифицированной работе. Один сын в городе в институте. Один закончил и все хочет за границу. Так она нам рассказала.
– Вы поете все время?
– Да нет. Во время застолий пою. А так времени нет. В молодости пас скот и пел. Теперь если старый человек на пастьбе запоет, может какое-нибудь смешное прозвище заработать. В молодости в степи пел без стеснения, как хотелось, так и пел.
– Учатся у вас петь молодые?
– Не приходят. Не учатся. Есть, правда, несколько человек, которые просят спеть несколько куплетов, а потом сами поют и учатся.
– А вы у кого научились?
– У радио. Человека, который учил бы, нет. Слушал, как другие поют.
– А юролы и магталы сказывали?
– Нет.
– Как говорят магтал?
– У магтала символический смысл. Воспевают родные просторы, радуют народ.
– Ваше озеро Сангийн-далай красивое.
– Осенью прилетают лебеди, озеро становится белым совершенно, и в один день они улетают в теплые страны.
– Можно магтал посвящать человеку?
– Можно. Из людей в основном их говорят в честь каких-нибудь заслуженных людей.
– А есть магтал юрте?
– Есть.
– А если мне, например, кто-то понравится, могу я сказать магтал?
– Можешь.
– Какая разница между магталом и юролом?
– Магтал в основном посвящен родине, горам рекам. А юрол – пожелание всего хорошего.
– Почему у вас над дверью прикреплена пила?
– Говорят, она защищает от белого и черного сглаза (цагаан, хар хэл ам).
– А этой пилой вы работаете?
– Этой пилой и пилим дрова.
– А в то время, когда вы забираете пилу, не может плохое придти?
– Не думал, – смеется. – Есть такие семьи, у которых там все время пила прикреплена.
– Иногда в стенах прикреплена карагана карликовая (Алтан харгана)
– Не знаю. У нас считается, что если держать дома саксаул и прикрепить его к стенке, то это хорошо в грозу (тэнгэрийн дуу, аянган). Если скоту надо заночевать в степи, то вешают на стенку ножницы, обвязав им лезвия. Считается, что тогда скот, овец не съедят в степи волки (чоно нохой).
– Молодежь теперь не знает песни тойг, когда уговаривают овцу, не подпускающую ягненка? – А.Чултэм гуай напел.
Когда ягненка подводят к овце, напевно говорят дувээ-дувээ,
Когда козленка к козе – цуу-цуу,
К корове – уув-уув,
верблюжонка – хуус-хуус.
Быстрого коня погоняют (гийнгоолдог?).
Напел.
– У вас рассказывают эпос (тууль)?
– Теперь нет. На тростниковых музыкальных инструментах играли. Еще на дудках из ириса.
|
|
А. Чултэм, Д. Батбэх
"Домино"
|
- Даалууны гуншин хэлж өгөөч?
А.Чүлтэм гуайнд айлчлан ирсэн нутгийн нь малчин 42 настай, эрэгтэй Дэмбэрэлийн Батбэх бидэнд даалууны гуншин хэлж өгөв. Зарим үг нь бичлэгт сайн сонсогдохгүй байна.
Даалуу
Алгын арваар зүлгэж…?
Аранзан Пай
Гуранзан даалуу
Хуутууг
Үүлэн цэнхэр … ?
Хөшгөн цэнхэр тал
Үеийн бяцхан түүний
Бэлгийн цэнхэр алчуур
Сийлүү
Сийлүү хөөгөөд сэнгэнэж байна
Сэвчээ Àâòî ìàøèíû ìîòîðûí ñâå÷à ãýñýí îðîñ ¿ãèéã ìîíãîë÷ëîí ñýâ÷ýý ãýæýý.
суугаад ёнгинож байна
Систерт Ñèñòåð ãýæ øàòàõóóí òîñ 纺äºã öèñòåðí õýìýýõ àâòî ìàøèíû íýðèéã õýëæ áàéíà.
суугаад давхиж байна
Чавганц
Ээжийгээ Эрдэнэзууд
Эхнэрээ Улаанбаатарт
Чанс
Ханан хээтэй чанс
Хаяа голын бургас
Хадаг вандан ханхийж
Хамрын нүхээр сэнгэнэж байна
Бөхөн
Нуман дөрвөн бөх
Нугас дөрвөн галуу
Нуурын хоёр ангир
Тэд даалуу бол хятадаас гаралтай тоглоом. Харин зэндэмэнэ бол монгол үндэсний тоглоом хэмээн ярьж байлаа.
Тэд нар бас Дэмбээний үг ая товч хэлэв. Манай энд дэмбээгээс гадна аравддаг гэж хэлж байв.
|
К А.Чултэм гуаю пришел односельчанин 42 летний Дэмбрэлийн Батбэх. Он рассказал о названиях домино.
Некоторые слова не пленке слышны плохо.
Домино
Выбирают по десяти в ладони… ?
Медные костяшки
Наждачные домино
Хуутуу (род домино)
Облачно голубые …?
Синие стороны как занавес
На ней маленькой
Дареный синий платок
Сийлуу (красная десятка, род домино)
В прохладе гоняем сийлуу
Свечи (в машине) брякают,
В машине с цистерной сидим и мчимся.
Чавганц
Мамашу – в Эрдэни-дзу
Женушку – в Улан-Батор
Чанс (?) Шестерка (?)
Шестерка с узором, как стена,
Редкие ветки речного ивняка
Хадак висит
Ударяет по ноздрям (?)
Наружная сторона
Четыре стороны лука
Четыре гуся
Два озерных турпана.
Это домино происходит из Китая. А зэндэмэнэ – монгольская игра.
Они показали также напев и слова игра Дэмбээ.
– У нас кроме дэмбээ говорили еще играть в десятку (аравдах).
|
|
Д. Нарангэрэл
Приваживание к приплоду
|
| Д.Батбэхийн эхнэр 40 настай Дондовын Нарангэрэл бидэнд "Бүүвэйн дуу", хонийг –"Дүвээ" гэж тойглодог. Тэмээг хөөсөлдөг. Хөгжим тэмээний дэргэд тавихад их амархан уярдаг. Ишгийг "Цоо цоо" гэдэг гээд аялгуулан хэлж бичүүлэв.
|
Д.Батбэха жена 40 летняя Дондовын Нарангэрэл рассказала о том, как приваживают к матке овец – дувээ, верблюжат – хуус, козлят – цоо. Если поставить музыку у верблюдицы, она размягчается. Напела.
|
26.08.2006
сомон Дзуйл Убурхангайского аймака
Л. Сэдбазар
Беседа
|
- Таны алдар нэрийг хэн гэдэг вэ?
- Нэр Сэдбазар гэдэг. Овог Ламганжав.
- Нас сүүдэр хэд хүрч байна вэ?
- Нас 94 хүрч байна.
- 1964 онд Зүйл суманд амьдарч байсан Д.Алтангэрэл гэж ерөөл хэлдэг хүн байжээ. Тэр "Буур тавихад хэлдэг үг" гээд л ерөөл хэлдэг эмэгтэй хүн байсан гэнэ. Таныг санаж байна уу? Мэдэх үү?
- Мэдэхгүй юм.
- 1983 онд 67 настай байсан Бүтэдийн Жамбалжав гэж уртын дуу дуулдаг байсан байна?
- Дуулаагүй юм байна. Бас л мэдэхгүй юм.
- Дондовын Чацог гэж 84 настай ардын билигтэн байжээ?
- Дуулаагүй юм байна.
- Тэр хүн "Алдуул хоёр "загал" гэдэг дуу дуулдаг байжээ?
- Арын төвд л байгаагүй бол мэдэхгүй.
- Самбуугийн Жамбажав гэж сайхан дуу дуулдаг хүн байжээ?
- Жамбажав гэж энэ ард байсан Жамбалжав мөн үү?
- Хэдэн онд байсан байна?
- Жамбажав гэж 1983 онд 67 настай байжээ.
- Самбуугийн Жамсрангийн хүүхэд Шамбий Жамсрангийн дүүг хэн гэдэг билээ?
- Шамбий Жамаагийн уу?
- Жамбажав гэдэг байсан байх. Самбуугийн Жамсрангийн хүүхэд. Жамаа гэж байсан. Тэрний ах нь Жамбажав гэж байсан. Тэр нь өнгөрсөн. Одоо байхгүй өнгөрсөн.
- Аль аль нь уу?
- Тийм. Аль аль нь өнгөрсөн.
- Одоо үр хүүхэд нь байх уу? Төв дээр юм уу? Ойрхон?
- Байхгүй
- Үр хүүхэд, ах дүү нь одоо байхгүй юу? Төрөл саднууд нь тэр хүний дуулсан дууг их бага ч болов мэдэж магадгүй?
- Дүдээрий гуай л мэдэж магадгүй. Тэд нар нь манай энүүгээр үзэгдэхгүй байна. Тэгээд ч тэр үед дуу муу мэддэг байсан юм уу. Мэдэхгүй дээ
- Бүтэдийн Намсрай гэж хүн 1983 онд 75 настай байсан байна?
- Тийм. Тийм хүн байсан.
- Тэр хүн "Гэр барихын ерөөл", "Хөгнө хааны магтаал" хэлдэг хүн байжээ?
- Тэрнийг тэгэж хэлж, ярьж, учиргүй магтаал хэлж байсныг нь мэдэхгүй юм байна.
-Сэдбазар гуай. Намсрай гэж нөгөө хувилгаан Намсрай гуай мөн үү?
- Мөн.
- Зайлуул, Дөнгөж сая байхгүй болсон доо. Хүүхэд нь Лхам гэж байгаад бас өнгөрсөн. Одоо авгай Бадам нь л байгаа.
- Бадам гуай, одоо хаана байна?
- Энүүхэнд баруун голд байгаа.
- Одоо настай хүн үү?
- Настай. Их настай. Бас 90 шахсан. Ярьж хөөрч чадахгүй байх. Саяхан ажил явдал гарсан болохоор тийм юм ярихгүй байх. Хүү нь өнгөрсөн.
- Бүтэдийн Намсрай л гэж Богд уулын магтаал хэлж байсан. Даалууны гуншин хэлж байсан байна?
-Таныг Жамбажав гуайн дуулж байсан дууг санаж байна уу? Үгийг нь ч юм уу мэдэх үү ?
- Санахгүй байна.
- Тэр хүмүүсийн хэлж байсан ерөөл магтаалын үгийг санаж байна уу?
- Санахгүй байна.
- Ер нь саяны нэрлэсэн хүмүүсээс гадна сайхан ерөөл, магтаал хэлдэг ямар хүмүүс танай нутагт байсан бэ?
- Лувсанцэрэн ерөөл тавьж байсан хүн. Өөрөө зохиодог. Өөрөө ярьж байдаг хүн байсан юм.
- Одоо хаана байна?
- Одоо бол байхгүй.
- Ер нь ийм магтаал хэлдэг хүн ховор уу?
- Ховор.
- Магтаал, ерөөлийг нэг хүн л хэлээд байдаг юм уу?
- Ер нь ерөөл магтаал хэлээд байдаг хүн байдаг. Тийм хүн өөрөө цэцэн үгтэй. Тэгээд зохиогоод хэлдэг байсан.
- Бүрдийн Гомбын Лувсанцэрэн гэдэг хүн биз дээ? Та тэр хүнтэй уулзаж учирч явсан биз дээ?
- Уулзаж учирч явсан.
- Голдуу ямар ерөөл магтаал хэлдэг хүн байсан юм бэ?
- Ер нь тэгээд л амны цэцэн үгний л ерөөлтэй хүн байсан юм даа.
- Голдуу ямар ерөөл хэлдэг байсан юм бол?
- Гэрийн ерөөл.
- Тэр ерөөлийн үгнээс одоо таны цээжинд үлдээ болов уу?
- Үгүй. Өөрөө тавьж байгаагүй болохоор юу үлдэхэв.
- Энэ хүний үр хүүхэд, хамаатан садан одоо Бүрдээр байгаа бол уу?
- Мэдэхгүй.
Р.Чүлтэмсүрэн:
- Сая бид Хужирт ороод, Зүүнбаян-Улаан ороод. Өлзийтөөр ороод. Өлзийт суманд Намжил гээд өндөр Намжил гэдэг. Бас их хууч, юм мэддэг сайхан хүн байна.
- Сэдбазар гуай. Та залуудаа голдуу юу хийж явав? Хуучин ажил төрөл? Мал маллаж явав уу? Өөр ажил хийж байв уу?
- Би бага залуудаа лам байсан. Хүрээнд шавилан сууж байсан.
Тэрнийхээ бөгсөнд …? хийж байсан. Тэрнийхээ бөгсөнд сумын багийн дарга гэгчийг олон жил хийсэн.
- Хэдэн оны үед шавилан сууж байв? 1930-аад оны үед үү?
- 1930 оноос өмнөө. Би 1913 онд төрсөн хүн. 10-аад настайгаасаа хийдэд суусан байх.
- Хэдэн он хүртэл Хүрээнд суув?
-1938 он хүртэл сууж байсан юм уу даа.
- Хаана сууж байв?
- Эндхийн сумын хийдэд ч сууж байсан. Энэ хойно харагдаж байгаа нуурны цаана Далай гүний хошуу гэж байсан. Хүрээ хийд байсан. Сүүлд нураагаад дуусгасан. Энд шавьлан сууж байсан юм.
- Та "Буур тавихад хэлдэг үг", ерөөл магтаал ч юм уу мэдэж байна уу? Сонсож байсан уу? Номноос уншиж байв уу?
- Сонсож ч байгаагүй. Номноос ч уншиж байгаагүй.
- Ертөнцийн гурав хэлж өгөөч. Санаж байна уу?
- Ертөнцийн гурван ногоон гэдэг чинь юу билээ. Нарс, арц нэг нь юу билээ. Энийг л дуулсан юм байна. Ертөнцийн гурван цагааныг нь сонсож дуулаагүй юм байна. Сэдбазар гуай бидэнд хандан:
- Энэ хүнээс юм асууж болох уу? гэв.
- Болно гэхэд С.Ю.Неклюдов гуайгаас өвгөн ингэж асуув.
- Хэдэн онд төрсөн? Одоо хэдэн настай вэ?
- 65 настай. 1942 онд төрсөн. Дэлхийн олон орны аман зохиол судалдаг том эрдэмтэн хүн гэж бид хэлэв. Өвгөн:
- Залуу байна даа. Өөрөө дуулж байсан хүн үү? Гэхэд С.Ю.Неклюдов гуай:
- "Нөхөдтэйгөө байхдаа, гэр зуураа, найран дээр дуулдаг байснаас тусгай дуучин хүн биш" гэв
- Ерөөл магтаал хэлж байсан уу?
- Орост тийм ерөөл, магтаал гэж байдаггүй юм. Р.Чүлтэмсүрэн:
- Манай монголд л ерөөл магтаал гэдэг төрөл зүйл байдаг юм. байдаг юм. Зөвхөн манайд л байдаг болохоор эд нар сонирхоод, бас дээр нь судлах гээд ирсэн юм. Эд нарт харин үлгэр бий. Оньсого бий. Зүйр цэцэн үг гэж бий. Ерөөл магтаал ер нь байхгүй. Судалдаг л хүн байгаа юм. Та сайхан үлгэр ярьж өгөх үү? Үлгэр байж болно. Хууч яриа байж болно. Хутагт хувилгаад, эндэхийн уул усны тухай домог, Өндөр гэгээний тухай. Тийм л юм сонирхож яваа улс гэв.
- Өндөр гэгээний намтар гэж судалж байсан юм надад байхгүй. Зүгээр бусдын амнаас л сонссон юм байх.
- Тэр амнаас сонссон юм л бидэнд илүү хэрэгтэй байна?
- За, Би нэг домог ярья.
|
– Как вас зовут?
– Имя Сэдбазар, отчество Ламганжавын.
– Сколько вам лет?
– 94.
– В 1964 г. в Дзуйл-сомоне жила женщина по имени Д. Алтангэрэл, которая говорила юролы. Говорила юрол "Слово приваживания верблюда". Вы помните ее? Знаете?
– Не знаю.
– А 67-летнего Бутэдийн Жамбалжава, который жил здесь в 1983 г. и пел протяжные песни, помните?
– Не слышал. Тоже не знаю.
– А 84-летнего Дондовын Чацога, народного сказителя знали?
– Не слышал.
– Он пел песню "Два скакуна алдул (?)"
– Если он не жил в северном центре, то я не могу знать.
– Самбугийн Жамбажав был хорошим певцом.
– Это какой Жамбажав? Который жил здесь недалеко?
– В каком году он жил?
– В 1983 г. Жамбажаву было 67 лет.
– Как звали младшего брата Шамбий Жамсрана, сына Самбуугийн Жамсрана?
– Шамбий Жаамы?
– Кажется, Жамбажав. Был такой Жаамаа, сын Самбуугийн Жамсрана. Его старший брат был Жамбажав. Он умер.
– Оба?
– Да, оба умерли.
– А дети у них были? Где-нибудь поблизости не живут? В центре, например?
– Нет.
– Нет ни детей, ни родственников? Его родственники могли бы знать, хоть немного, из песен, которые он исполнял.
– Может знать только Дудээрий-гуай. Их здесь что-то не видно. В то время песни знали плохо, что ли. Не знаю.
– Был такой Бутэдийн Намсрай, ему в 1983 г. было 75 лет.
– Да, такой человек был.
– Говорят, он сказывал "Юрол юрте" и "Магтал Хугну-хана"?
– Я не знал, что он сказывал и был таким магталчем.
– Сэдбазар-гуай, Намсрай — это тот самый хубилган Намсрай?
– Да. Бедный, он недавно скончался. Сына звали Лхам, он тоже скончался. Сейчас осталась только его жена Бадам.
– А где теперь Бадам-гуай?
– Недалеко, на западной реке.
– Ей много лет?
– Много. Очень много. Тоже к 90. Говорить, беседовать, наверное, уже не может. Только что случилось несчастье, поэтому говорить, наверное, не станет. Сын умер.
– Бутэдийн Намсрай сказывал "Магтал Богдо-улы". А хвалу домино сказывал?
– А вы помните песни, которые пел Жамбажав-гуай? Может быть, слова знаете?
– Не помню.
– Слова магталов и юролов, которые сказывали они, не помните?
– Не помню.
– А кроме тех людей, которых мы назвали, кто еще в ваших краях хорошо сказывал юролы и магталы?
– Лувсанцэрэн говорил юролы. Сам сочинял. Сам сказывал.
– А где он сейчас?
– Его нет.
– А много таких, кто сказывает магталы?
– Мало.
– Магталы и юролы сказывает один человек?
– Бывают люди, которые сказывают магталы и юролы. Они обычно сами умеют говорить мудрые слова. И сами сочиняют.
– Вы имеете в виду Гомбын Лувсанцэрэна из Бурда? Вы, наверное, встречались с ним?
– Встречался.
– Какие юролы и магталы в основном он говорил?
– Он вообще говорил юролы с мудрыми словами.
– Какие юролы?
– Юрол юрте.
– А вы помните какие-нибудь слова из того юрола?
– Нет. Когда сам не сказывал, что может остаться?
– А сейчас в Бурде есть его дети, родственники?
– Не знаю.
Р. Чултэмурэн:
[– Мы сейчас были в Худжирте, Дзунбаян-Улане, Ульдзийте. В сомоне Ульдзийт встречались с Намжилом, его зовут Высокий Намжил. Он тоже знает много баек, хорошо рассказывает.]
– Сэдбазар-гуай, что вы делали в молодости? Чем занимались? Пасли скот? Занимались другой работой?
– В молодости я был ламой. Жил в Хурэ… В конце много лет был начальником бага в сомоне.
– В какие годы вы были ламой? В 1930-е?
– Раньше. Я родился в 1913 г. Кажется, с 10 лет жил в монастыре.
– До какого года жили в Хурэ?
– До 1938, где-то так.
– А где вы жили?
– Жил и в монастыре нашего сомона. За озером, которое виднеется на севере, был хошун Далай-гуна. Там был монастырь. Потом он был разрушен. Здесь я и был ламой.
– Вы знаете "Слово при случке (?) верблюда", юролы, магталы? Слышали? Читали?
– Не слышал и не читал.
– А триады? Помните?
– Три зеленых, как же это… Сосна, можжевельник, а третье… Это я слышал. Три белых не слышал. А можно спросить этого человека?
– Можно.
Сэдбазар-гуай спросил у С.Ю.Неклюдова:
– В каком году вы родились? Сколько вам лет?
– 65 лет. Родился в 1941.
Мы сказали:
– Это большой ученый, он изучает мировой фольклор.
– Молодой. Сам он поет?
Неклюдов-гуай:
– С друзьями, дома, во время застолий пел, но я не профессиональный певец.
– А юролы и магталы сказывал?
– В России нет таких юролов и магталов.
Р. Чултэмурэн:
– Магталы и юролы — это жанр, который есть только у нас в Монголии. Поэтому они приехали к нам, чтобы изучать их. У них есть сказки. Загадки. Пословицы и поговорки. А юролов и магталов нет. Есть только те, кто их изучает. Расскажите какую-нибудь сказку. Можно сказку. Можно байку. Легенду о хутугтах и хубилганах, горах и реках. Об Ундур-гэгэне. Они этим интересуются.
– Я специально не изучал биографию Ундур-гэгэна. Слышал только от других.
– Нам и нужно то, что слышали от других.
– Ну, хорошо, расскажу одну легенду.
|
|
Л. Сэдбазар
"О том, как появилось название Юсундзуйл"
|
Монголын Автай сайн хаан гэж байжээ. Тэр Автай сайн хаан энэ урд Хайрханаар, энд хүрч ирж гөрөөлж явжээ. Тэгээд урд Хайрхан дээр гараад тэр хайрхнаас урагш харж байтал гал гялалзаж харагдаж гэнэ. Хаан хүн болсон хойно хамт яваа анчдаасаа нэг хүнийг тийш нь явуулжээ. Энэ эзгүй цөл газраар юун хүн гал түлж явж байдаг юм. Очиж үзээд ир гэж явуулсан гэнэ.Очиж үзсэн хүн Автай сайн хаандаа хариулж байна гэнэ.
- Нэг хувраг хүн будаа чанаж идэж байна гэжээ. Тэгээд Автай сайн хаан тэнд очсон юм байлгүй. Тагшинд нь нөгөө хүн будаа хийж өгчээ. Будаанаас нь Автай сайн хаан идэж байсан гэж сонссон юм байна. Тэгээд цаад хувраг хүн нь хэлсэн юм гэнэ.
- "Энэ Түшээт ханы хатан Ханджамцыг амаржихад энд төрүүлээрэй гэж газар зааж өгсөн гэнэ. Тэр газар нь нэг гөнжөө есөн өнгөтэй, есөн өнгийн гөлөг гаргасан гэнэ. Тэгээд тэр газрыг Есөн зүйл гэж нэр өгсөн гэж ярьж байхыг сонссон
- Энэ домгийг та хэнээс сонссон бэ?
- Ямар хүн ярьсныг нь мартчихжээ
|
Был в Монголии Автай-Сайн-хан. Этот Автай-Сайн-хан охотился как-то здесь на юге по Хайрхану. Поднялся он на южные горы Хайрхан, посмотрел на юг, а там огонь сверкает. Хан … (?) одного человека из тех, что вместе с ним охотились, послал туда. В этом пустынном месте кто это зажигает огонь? Пойди посмотри! Человек вернулся и доложил Автай-Сайн-хану.
– Один послушник варит крупу и ест.
Автай-Сайн-хан, вроде, пошел туда. Тот человек положил ему в чашку каши. Я слышал, что Автай-Сайн-хан поел каши. А тот послушник и говорит ему:
– Когда ханша этого тушэту-хана Хандджамц будет рожать, пусть она рожает здесь, — и показал место. Там одна гунжо (?) родила девятицветного щенка. Это место и прозвали Юсундзуйл. Так я слышал.
– От кого вы слышали эту легенду?
– Забыл, кто рассказывал.
|
26.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
Ж. Намжил
Беседа
|
Бид Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын төвд тус сумын иргэн 89 настай Жагдсүм овогтой Намжил гуайтай дахин уулзав.
- Ж.Намжил гуай, Тантай дахин уулзаж, юм асуухаар бид ирлээ. Солонгыг монгол хүн гараараа зааж болох уу?
-Гараараа заахдаа ганц хуруугаараа чичлэн зааж болдоггүй гэдэг юм. Хүндэтгэлтэйгээр гараа дэлгэн, дөрвөн хуруугаа тэнийлгэн, дээш харуулж заадаг.
- Ганц хуруугаараа чичлэн заавал яах вэ?
- Мэдэхүй. Ямар ч л байсан болохгүй л гэдэг юм.
- Солонго яагаад гардаг тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Солонго гол төлөв нартай бороо ороход л гардаг. Тэрнээс өөр юунаас болж солонго гардаг тухай мэдэхгүй.
- Тийм учиртай үлгэр домгийг та мэдэхгүй юу?
- Мэдэхгүй.
- Яагаад аянга цахилгаан гардаг вэ?
- Гал ус хоёр л хоорондоо нийлснээс болж л гардаг байх аа.
- Тиймэрхүү аянга цахилгааны тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Яагаад өвөл, хавар, зун, намар ээлжилдэг тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Манай монгол улсад дөрвөн улирал байдаг. Яагаад дөрвөн улирал бий болсон тухай үлгэр домог мэдэхгүй.
- Газар хөдлөлтийн тухай ямар монгол үлгэр домог байдаг вэ?
- Далайн шуурга, газар хөдлөлт хоёр чинь ойролцоо л юм уу даа. Газар хөдөлж байгаа гэдэг чинь гол нь галт уул дэлбэрч байгаа л юм уу даа. Би та нарт нэг домог ярьж өгье.
|
Мы вновь встретились в центре сомона Улдзийт Убурхайнгайского аймака с 89-летним Жагдсумын Намжил гуаем.
- Намжил-гуай, мы вновь пришли к вам побеседовать. Может ли монгол показывать на радугу рукой?
- Показывать рукой можно, но пальцем нет. Вытягивают руку с уважением, все четыре пальца расправляют и показывают наверх.
- А если показать одним пальцем, что будет?
- Не знаю. Говорят, нельзя и все.
- Вы знаете сказки о том, почему появляется радуга?
- Радуга появляется, когда солнце и идет дождь. Другого ничего не знаю.
- Не знаете сказок, легенд об этом?
- Не знаю.
- А почему бывают гром и молнии?
- От соединения воды и огня, наверное.
- А сказки о громе и молнии знаете?
- Не знаю.
- Знаете сказки о том, почему сменяют друг друга зима, весна, лето и осень?
- У нас в Монголии 4 сезона есть. Почему они появились — об этом легенд не знаю.
- А какие есть монгольские легенды о землетрясении?
- Кажется, тайфун в океане и землетрясение близки. Когда вулкан взрывается, земля трясется, так кажется. Я расскажу вам одну легенду.
|
|
Ж. Намжил
"Холм-пупок"
|
Манай энэ суманд энүүхэн доор Хүйс толгой гэж байдаг юм. Хойно нь нэг хар уул бий. Ганцхан хар шовх оройтой. Тэр уулын оройг энэхүүн доор зөөж тавьсан гэдэг юм билээ. Тэр голын урд талаар нэг аварга могой гарч ирээд амьтан хүнд аюул учруулах болжээ. Тэгэхлээр нь аварга могойн орсон нүхэн дээр хойд талын Ноён хайрхан уулын орой хар шовх аваад могойн нүхийг таглан аварга могойг дарсан юм гэнэлээ. Одоо тэр хойд уулын шовх байсан орой дээр нь очоод үзэхлээр азарга адуу хураачихаад байхад үзэгдэхгүй хонхор байдаг юм. Жоохон баруун хойшоо, хэвгийдүү тйим хонхорхой байдаг. Дотор нь бүр ёроолд нь тогооны хүйс шиг хэдхэн чулуу байдаг юм. Тэрнэээс нь өвлийн цагт уур гараад л будан суугаад л тэгээд байдаг юм. Тэрнийг ноён хайрхан гэдэг. Ийм л эл хуль газар байдаг даа.
Галт уул дэлбэрч, Ноён хайрханы оройн хонхор үүссэн байх. Галт уул л байсан байх. Тэр Хүйс толгой гэдгийг яаж, хэн авчирч тавьсныг хэн мэдэх вэ дээ. Тэрхүү уулын орой дах цоорхой дотор орсон унаж ойчсон холбоотой адуу доошоо орж, тэгээд Сангийн далайгаар холбоотой гарч ирсэн юм гэнэлээ гэсэн нэг тиймэхүү домог байдаг.
|
В нашем сомоне недалеко отсюда есть Холм под названием Пупок. За ним есть черная гора. У нее была одна черная острая верхушка. Эту верхушку перенесли сюда, так говорят. По южной стороне той реки появился авраг-могой и стал чинить людям вред. Тогда взяли черную острую верхушку горы Ноён-хайрхан, перенесли сюда, заткнули ею пещеру этого авраг-могоя и победили его. Если посмотреть на то место, где была эта вершина — там впадина, в которую можно поместить жеребца, и его не будет видно. Чуть-чуть на северо-запад оттуда есть небольшая низина с покатыми сторонами. На ее дне несколько камней, как в центре (пупке) котла. Зимой оттуда поднимается пар и садится туман. Это место называют Ноён-хайрхан. Вот такое место.
Наверное, вулкан (галт уул) взорвался и появилась впадина на горе Ноён-хайрхан, наверное, вулкан был. Кто знает, как этот холм Пупок принесли сюда. Есть легенда о том, что на эту верхушку горы забрались связанные лошади, упали в эту яму и вышли в море Сангийн-далай все так же связанными.
|
|
|
- Дэлхий ямар хэлбэртэй вэ? Дугуй юу? Бөөрөнхий юу?
- Дэлхийн бөмбөрцөгийг гонзгойдуу бөөрөнхий гэж дуулсан.
- Үлгэрт энэ тухай яаж өгүүлдэг вэ?
- Тийм үлгэр мэдэхгүй. Таван тив байдаг. Тэрний нэгэнд нь энэ дэлхийн бөмбөрцөг орсон юм уу даа, ухаан даа. Тэгээд одоо нар бөмбөрцгийг тойроход цагт 30 км тойрдог. 30 км явдаг гэсэн тооцоо гаргасан юм билээ. Үүнээс өөр юм мэдэхгүй.
|
- Какой формы земля? Круглая или шарообразная?
- Я слышал, что шарообразная, но вытянутая.
- Что об этом говорится в сказках?
- Сказок про это не знаю. Таких сказок не знаю. Есть пять материков. В одном что ли, помещается наш шар. Теперь, когда солнце делает круг вокруг земного шара, в час делает 30 км. Вышло число в 30 км. Другого ничего не знаю
|
|
Ж. Намжил
Беседа
|
- Ерөөл, магтаал хоёр юугаараа ялгаатай вэ?
- Ерөөл бол. Номын их ерөөл гэдэг нь ямар ч хүн амьтан дэмбэрэл ерөөлтэй байдаг учиртай. Магтаал бол уул, ус зэрэг юм юмыг л магтсан байдаг.
- Ерөөл, магтаал хэлж байхад алдвал тэгээд дунд нь зогсох уу? Цааш нь үргэлжлүүлэх үү?
- Цааш нь үргэлжлүүлдэг. Ерөөлийг бол ном уншиж байгаа юм шиг л уншчихдаг. Цээжлээд л хэлдэг. Бурханы шашинд лам нар голдуу уншдаг ерөөл гэж байдаг. Ардын аман зохиол болсон ерөөлөөс өөр юм. Магтаалыг хэн ч хамаагүй хэлж магтаж байдаг. Алтайн нурууг л гэхэд л магтах юм уу, Отгонтэнгэр уулыг ч магтах юм уу, аливаа хийсэн сайн юмаа магтаад л явчихдаг. Магтаалын тухай ийм нэг домог хууч байдаг.
|
- Чем различаются юролы и магталы?
- Юрол, или великий юрол учения, обращается к людям, чтобы принести им удачу. А магтал — это восхваление гор-вод и прочего.
- Если произнося юрол или магтал, ошибешься, тогда надо снова говорить сначала или можно дальше продолжать?
- Дальше продолжать. Юрол говорят так, как молитвенную книгу читают. Только по памяти. В буддизме ламы в основном юролы читают. Это другие юролы, чем в фольклоре. Магталы может говорить кто угодно. Восхваляют горы Алтая, гору Отгонтэнгэр, всякое хорошее дело и т.д. Про магтал есть такая легенда.
|
|
Ж. Намжил
"Как говорили магтал горе Хугнухан"
|
| Нэг хулгайч хүнийг барих гээд элдэж л дээ. Тэр хүн нь зайдан морьтой Хөгнө хаан уул өөд зугтаахдаа тэр уулыг магтсан магтаал зохиогоод л хэлээд л давхиад, зугатаагаад байжээ. Тэгтэл Хөгнө хан уулаар будан татчихаад хулгайчийг хөөж яваа улс нь хулгайчийг олоогүй юм гэсэн. Тийнхүү хулгайч амь гарч байсан юм гэнэлээ. Тийм үг байдаг юм. Тэгэхлээр уул усыг магтах гэдэг ийм учиртай.
|
Однажды гнались за одним вором, чтобы поймать его. Он поскакал на коне без седла в сторону горы Хугну-хан. Он сочинил магтал этой горе и, когда скакал, то говорил его. Тогда гора Хугнухан покрылась туманом, и люди, которые гнались за вором, не смогли его поймать. Так вор остался жив. Так рассказывают. Вот что значит говорить восхвалять горы-воды (уул усыг магтах).
|
|
Ж. Намжил
Беседа
Юрол
|
- Хэрвээ ерөөл хэлж байгаад тасалдахыг муу ёр гэх үү?
- Тэр ч муу л байлгүй яахав. Ерөөл ч адилхан, магтаал ч адил тасалдвал муу л байлгүй яахав.
- Ерөөл хэлж байсан чинь тасалдаад манайд муу юм болсон гэсэн яриа жишээ байх уу?
- Байхгүй. Ерөөлийг ардын ерөөлч хэлнэ. Одоо бас лам хүн л голдуу уншдаг уншлага ерөөл гэж байдаг. Олон янз л даа. Хамгийн том номон ерөөл бол маанийн ерөөл байдаг юм. Хамгийн их сайхан ерөөлийг ер нь хэнд ч, та нарт ч хэлж болно. Бид салахдаа дахин баяртай сайхан уулзахын ерөөл тавичаад салж байдаг. Ийм учиртай.
- Ерөөлийг ер нь байнга хэлэх үү? Тодорхой үйл явдал тохиолдуулж хэлэх үү?
- Байнга хэлэхгүй.
|
- Если говорить юрол и остановиться, это плохая примета?
- Конечно, плохо. И юрол прерывать, и магтал прерывать плохо.
- Например, бывает так — юрол прервался, и у нас случилось плохое? Такие примеры были?
- Нет. Юролы говорят народные юролчины. Есть юролы, которые читают ламы. Много разных. Самый большой религиозный юрол — это юрол мани. Самый хороший юрол можно говорить всякому, и вам тоже можно сказать. Мы расстаемся, говоря юрол о том, чтобы вновь встретиться. Вот такой смысл.
- Юролы всегда можно говорить? Или только по случаю определенных событий?
- Всегда нельзя.
|
|
Ж. Намжил
Беседа
Скалы
|
- Манай энд холоос харж явтал жирийтэл үсэгтэй төвд үсэг ном бичээтэй хад байх юм билээ. Тэнд ягаан туяа туяарч харагддаг. Тийм чулуу байдаг юм.
- Хол уу? Эндээс?
- Гайгүй ээ. Ойрхон. Оньтийн буулт гээд тэрний наахна Бага Оньт гээд л байдаг юм. Тэрний бууцан дээр. Баруун талд нь тийм чулуу байдаг юм. Энэ манай сумын энэ урд талд харагдах цохион дотор амьтны зурагт ихтэй цохио шүү дээ. Цохионууд дунд явж байхад, буга, гөрөөс тиймэрхүү зураг их байдаг юм.
-Үхэрийн дүрс байна уу?
- Байхгүй. Буга, гөрөөсний зураг л байдаг юм. Энэ хойд Хайрханы өвөрт Ангал гэж нэртэй газар байдаг юм. Баруун Ангалын хажууд ийшээ харсан жоохон судаг байдаг юм. Тэрний эхэнд нэг дөрвөлжин хад байдаг юм. Тэнд очоод харж байсан чинь хадны наад талд нээх их олон буга, гөрөөсний зураг байна. Буга гөрөөс элдэж яваа чонын дүрс хүртэл байх юм билээ
- Төвөөс холгүй юу? Ямар нэртэй газар вэ?
- Баруун Ангал гэж нэрлэдэг юм. Тэр уулын зүүн талд нь баруун тийшээ харсан худгийн эхэнд нь шахуу жоохон, энэ аргалын дөрвөлж шиг хад байдаг юм. Тэрэн дээр очоод харахнээ харагдаж байсан юм.
Манай эндэхийн хүн л ярьдаг юм билээ. Хүн ямар л юм ярьж байна. Тэр нь дандаа дуулдаж байдаг хад байдаг юм билээ. Тийм ярьсан юм хурааж явдаг хад байгаа юм уу, хаашаа юм. Энэ Хайрханы зургийг засаг төр үүсэхээс эхлээд зургийг авах гээд чадаагүй юм билээ. Зургаа авахуулдаггүй. Үгүй бол будан татчихаад болдоггүй. Үгүй бол зургийг нь авахлаар толгой нь доошоо харчихаад гардаггүй юм гэнэ. Тийм юм гэнэ лээ. Энэ зүүн Хайрхан чинь тийм учиртай уул даа.
- Танаас юм асуугаад л байвал сонин сайхан юм гараад д байх юм. Та чинь Оюу толгой гэдэг шиг алт эрдэнэс дүүрсэн хүн байна шүү.
Өвгөн инээгээд:
- Би чинь унтахдаа нэг итгэл уншдаг. Маналын сан уншдаг. Тэгээд л унтдаг хүн дээ. Өглөө босоод би нэг эрхи маань уншдаг. Тэгээд л мааниа уншаад л суудаг. "Мааниас их ном байхгүй. Махнаас илүү хоол байхгүй" гэдэг юм даа гэв.
|
- У нас есть скала, на которой существует тибетская надпись. Видна издалека. Там бывает розовый свет. Есть такой камень.
- Далеко отсюда?
- Да не очень. Близко. Есть такое место Оньтийн-булт. Чуть ближе него – Бага-Оньт. На этом месте. Западнее есть такой камень. А утесы, которые видны на юге нашего сомона, это скалы, где много рисунков животных. Когда идешь среди этих скал, там много всяких оленей, антилоп и других рисунков.
- А есть рисунки быков?
- Нет. Только олени и антилопы. У южного склона горы Хайрхан, что на севере отсюда, есть место под названием Ангал. На западе Ангала есть ложбинка, повернутая к нам. У ее начала стоит четырехугольная скала. Я туда ходил и видел на ближней стороне этой скалы множество рисунков оленей и антилоп. Там даже есть рисунок волка, которые гонится за оленями и антилопами.
- Недалеко от центра? Как называется местность?
- Западный Ангал. На востоке от этой горы у колодца, который повернут на запад, и стоит эта четырехугольная скала. Когда я там был, и видел рисунки.
Здешние люди так говорят. Люди вообще говорят всякое. Это скала, мол, где все слышно. Или эта скала собирает все, что там говорится, не знаю. С самого начала этого строя пытались снять карту этой горы Хайрхан, но не смогли. Она не дает снять карту. Или туманом накроется. Или же снимут карту, а она окажется вверх тормашками. Так говорят. Вот эта восточная Хайрхан такая гора.
- Что только вас не спросишь, обо всем вы рассказываете интересные вещи. Вы прямо человек, полный золота и драгоценностей, как Оюу-толгой.
Старик смеется:
- Я когда ложусь спать читаю целый доклад. Молитву при воскурении будде Манале. И ложусь спать. Встаю утром и читаю мани на целую нить четок. Сижу и читаю мани. Нет важнее молитвы, чем Мани. Нет лучше еды, чем мясо. Так говорят.
|
27.08.2006
Ж. Намжил
Беседа
Слова и триады
|
Өвөрхангайн Зүйл сумаас бид буцаж, Өлзийт суманд очив. Өндөр хочит Ж.Намжил гуайтай дахин уулзаж ярилцав.
- Ж.Намжил гуай, "Хэлдэг үг, хэлсэн үг" гэсэн төрөл зүйл их таарч байна. Ямар ялгаатай вэ? "Буур тавихад хэлдэг үг" гэж байна. Та мэдэх үү?
- "Буур тавихад хэлдэг үг" мэдэхгүй. Говийн хүн биш болохоор. Эцэг малыг тавихдаа сүү амсуулж, төлөө түм болгог гээд хэлж байдаг.
- Та "Ертөнцийн гурав" мэдэх үү?
- "Ертөнцийн гурван хар" гэж байдаг. Ус хар, шөнө хар, хөө хар гэдэг.
"Ертөнцийн гурван улаан"
Жаран сайдын?? далай улаан
Жаргалтай хатны хацар улаан
Жаварт тэнгэрийн уг улаан
"Ертөнцийн гурван хоосон"
Барин тавин байсан ч зүүд хоосон
Байжийж тажийж байсан ч зэрэглээ хоосон
Бархирч тархирч байсан ч цуурай хоосон
|
Мы вернулись из сомона Дзуйл Убурхангайского аймака и приехали в сомон Ульдийт. Вновь встретились с Ж.Намжилом по прозвищу Высокий.
– Намжил гуай, встречаются жанры "сказанные слова" и "слова, которые говорят". Какая между ними разница. Например, "Слово, которое говорят при подманивании верблюда самца". Знаете?
– "Слово, которое говорят при введении верблюда самца в стадо верблюдиц" не знаю. Я ведь не гобиец. Отец, когда вводил самцов, давал попробовать молока и говорил: "Пусть будет десять тысяч приплода!"
– Знаете триады?
Существует Три черных в мире: Вода черная, ночь черная, сажа черная.
Три красных в мире.
Море 60 сановников красное,
Щеки счастливой ханши красные,
В мороз край (низ) неба красный.
Три пустых в мире (в смысле иллюзии, шуньяты)
Сон, хоть пришел и ушел, пуст
Мираж, хоть возникает и пропадает, пуст,
Эхо, хоть гремит и рычит, пусто.
|
|
Ж. Намжил
"Как появился закон"
|
- "Би та нарыг явсны дараа нэг домог саналаа. Түүнийгээ ярьж өгье" гэж Ж.Намжил гуай хэлэв.
Хүн нийгмийн үед нэг хаан:
– "Хүнд нэг ер нь хууль баймаар юм" гээд ном үсэг мэддэг хүнд:
- "Чи нэг хууль сэдэвлээд өгөөч" гэжээ. Тэгээд мартаж гэнэ. Тэгтэл нэг дуулахнаа хууль сэдэвлэж бичих хүн нь үхсэн дуулдаж гэнэ. Тэгээд хоёр хиа явуулжээ. Тэр хүнд ном бичүүлэх гэж өгсөн. Бичиж үгүй юу. Бичсэн бол очоод аваад ир гэжээ. Нөгөө хоёр хиа очоод номыг олсонгүй гэнэ. Байхгүй байна гэжээ.
- Байх л ёстой доо. Ахиад нэг яваатах гэжээ Тэгээд очсон чинь нөгөө хүний дэрэн доороос нь нэг цаасны шижүүр цухуйж байна гэнэ. Өнөөхийг очоод авсан чинь их ном байна гэнэ. Өнөөхийг авчраад өгч гэнэ.
- "Аа, Энэ чинь мөн байна" гэжээ. Тэгээд л хаан өнөөхийг уншаад үзтэл хамгийн эхний хуудсан дээр нь "Хүний хүүрийг хөндсөн хүний толгойг нь ав" гэсэн байна гэнэ. Тэхлээр нь хаан хуулиа хүчин төгөлдөр болгохын тулд нөгөө хоёр хиагийнхаа толгойг авчээ. Тэгээд хууль хүчин төгөлдөр болсон юм гэнэлээ. Тийм учиртай юм гэнэлээ.
|
– После того, как вы уехали я вспомнил одну легенду. Расскажу ее.
В первозданном мире один хан сказал:
– Человеку нужен бы закон. И приказал одному грамотному человеку:
– Придумай закон.
И забыл. Вдруг сылшно, что тот человек, который получил приказ, вроде, умер. Послали двух гонцов. Мол, тому человеку поручили что-то написать. Написал или нет? Если написал, привезите. Те два гонца отправились, но книгу не нашли. Нет, говорят.
– Да должно быть. Идите снова.
Пошли они, видят – из-под кровати того человека торчит бумага. Вытащили, а это большая книга. Они привезли ее.
– А, это она!
Хан стал ее читать, а на первой странице написано: Отрубить голову человеку, который тронул труп. Ну, хану пришлось ввести свой закон и отрубить головы гонцам. Так закон вошел в силу. Так рассказывают.
|
|
Ж. Намжил
Беседа
Слова и триады
|
- Ертөнцийн дөрөв"-ийн тухай мэдэх үү?
- Дуулаагүй.
- "Ертөнцийн гурав"-ыг яагаад, хэзээ, хаана хэлдэг юм бэ?
- Гол төлөв лам нар ярьж байсан байх аа. Ертөнцийн гурвыг мэддэг хүн бол хаана ч ярьж болно. Үлгэр шиг болгоод ярьж байсан байж ч магадгүй.
|
– Знаете "четыре в мире"?
Не слышал.
– Где, когда и почему говорят триады?
– По-моему, их в основном говорили ламы. Если знаешь триады, можно рассказывать где угодно. И как сказки рассказывали, наверное.
|
|
Ж. Намжил
Гесер
|
- Гэсэр хааны тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Гэсэрийг 32 бүлэгтэй гэж дуулсан. Гэсэрийг Хятад улс их тахидаг юм гэнэлээ. Монголын Цагаан сар шиг л баяр болдог байх.
- Гэсэрт зориулсан баяр наадам гэж байдаг юм уу?
- Тэгж дуулсан. Цагаан сарын өмнө нэгдүгээр сарын үед байх аа. Тийм наадам болдог гэсэн.
- Гэсэрийн тухай та дуулсан уу? Уншсан уу?
- Уншаагүй. Туужийг нь бол мэдэхгүй. Их том том тууж байдаг юм билээ. Бас "Гучин хоёр модон хүний тууж", "Шидэт хүүрийн тууж" гэж байдаг гэнэ лээ. Гэхдээ би мэдэхгүй л дээ.
- Та "Мэлхий дагина" гэдэг үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Хун дагинын тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Ерөөсөө сонсоогүй юм байна.
|
– А про Гесер-хана знаете?
– Не знаю. Слышал, что Гесер имеет 32 главы. Говорят, в Китае его очень почитают. Бывает праздник, как монгольский Цагаан Сар.
– А что, бывает праздник, посвященный Гесеру?
– Так я слышал. Кажется, в 1 месяце, перед Цагаан Сааром.
– Вы слышали о Гесере? Или читали?
– Не читал. Повесть я не знаю. Существует большая повесть. Еще Повести 32 деревянных человечков, Повесть Волшебного мертвеца. Но я их не знаю.
– Вы знаете сказку о дагине лягушке?
– Не знаю.
– А легенду о дагине лебеде?
– Не знаю. Вообще не слышал.
|
|
Ж. Намжил
12-летний цикл
|
- Тэмээ яагаад 12 жилд багтаагүй юм бэ?
- Хулгана тэмээний бөхөн дээр суучихад хэн түрүүлж нарыг үзсэн нь 12 жилд орьё гэж тохиролцжээ. Тэгээд хулгана уулын толгойд нар тусахыг харчихаад: - "Хөөе, Нар тэр байна" гэж түрүүлж хэлээд 12 жилд хулгана орсон юм гэсэн.
|
– Почему верблюд не вошел в 12-летний цикл?
Мышь села на горб верблюда и договорилась с ним, что кто увидит первым солнце, тот попадет в 12-летие. Мышь увидела, как луч солнца упал на верхушку горы, и первой крикнула:
– Вон-вон, солнце!
Так мышь попала в 12-летие.
|
|
"Почему верблюд оказался без рогов?"
|
- Буга эвэртэй байдаг. Тэмээнд яагаад байдаггүй вэ?
- Уг нь тэмээ эвэртэй байжээ. Тэгээд буга:
- "Би энд нэг айлд очоод ирье. Эврээ өгөөч гэжээ. Ах дүүгийндээ очих байсан юм байлгүй. Тэгээд гоёод ирье гээд эврийг нь аваад явсан юм гэсэн. Эврийг нь усан дээр авчирч өгье гэсэн юм гэнэлээ. Тэгээд одоо тэмээ ус уухаар ирэхдээ уулын толгой хараад олийгоод байдаг нь буга ирэх нь үү гээд харж байгаа юм гэнэлээ.
|
– У оленя есть рога. Почему нет у верблюда?
Вообще-то у верблюда рога были. Олень сказал:
– Я схожу в один айл. Дай свои рога мне.
Наверное, он шел к родным (ах дүү). И хотел нарядиться. Он взял рога и ушел. Рога принесу тебе на водопой, – так обещал. Теперь когда верблюд пьет воду на водопое, он задирает голову и смотрит на вершины гор – не придет ли олень.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Дэнгийн эрвээхэйний тухай ямар домог мэдэх вэ? Яагаад?
- Чөтгөр гал аваад ир гээд дэнгийн эрвээхэйг манай дэлхий рүү явуулсан юм гэсэн. Лаа, гэрэлд эрвээхэй гал авах гээд орж үхээд байдаг юм.
|
– Какие легенды вы знаете о мотыльках вокруг свечи?
Черт отправил мотылька к нам на землю, чтобы он принес огонь. Поэтому мотыльки бросаются на свечи, на огонь и погибают.
|
|
Ж. Намжил
Рах ("Почему человек не живет вечно")
|
- Хүмүүс яагаад мөнх насалдаггүй вэ?
Энэ агаарт тэнгэрт мөнхийн ус байдаг гэнэ. Түүнийг Раах гэдэг амьтан эзэлж харж байдаг гэнэ. Хэрээ яваад мөнхийн усыг бидэнд авчрах гэж мөнхийн усыг нь хулгайлж балгачихаад явж байтал Раах мэдчихээд хойноос нь хэрээг хөөжээ. Раах сарнаас асуужээ.
– "Хэрээ хаагуур явчихав" гэж асуужээ. Сар:
- "Энүүхнээр явчихсан" гэжээ. Нарнаас бас Раах асуужээ. Нар:
- "Хэрээ тээ тэрүүгээр явсан" гэжээ.
Хэрээг Раах хэрээг хөөж очоод сүүлэн дээрээс нь үнхээд авчээ. Хэрээ бархирахдаа өнөөх амандаа байсан мөнхийн усаа арц, хуш, зээргэнэ гурав дээр дусаасан гэнэ. Түүнээс хойш тэр гурав мөнх ногоон болж, хүн урт наслахаа больсон гэнэ. Сар хэрээг энүүгээр явсан гэсэн тул гурван сар, нар хэрээг тэрүүгээр явсан гэсэн тул гурван жил болоод Раахад баригддаг болсон гэнэ. Нар сар тэгж хиртдэг гэнэ. Раах бөгсөн бие байхгүй цээж амьтан гэнэ. Нар сарыг залгихаар бөгсөөр нь гараад явчихдаг юм гэсэн.
- Раахын тухай өөр үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Раах бөгсөн биегүй амьтан юм гэсэн.
|
– Почему люди не живут вечно?
На небе есть, говорят, вода бессмертия (мөнхийн ус ‘вода вечности’). Ее сторожит существо по имени Раах. Ворон хотел принести нам воду бессмертия, он украл ее и нес в клюве. Раах узнал и погнался за вороном. Раах спросил у луны:
– Где ворон пролетел?
– Здесь рядом.
Раах спросил у солнца. Солнце:
– Ворон пролетел там.
Раах нагнал ворона и схватил ртом за хвост. Ворон закричал и вода бессмертия, которую он держал в клюве, вылилась на можжевельник, кедр и эфедру. С тех пор эти три растения вечно зеленые, а человек перестал жить долго. Так как луна сказала, что ворон пролетел рядом, Раах в 3 месяца 1 раз ее хватает, так как солнце сказало, что ворон пролетел там, Раах 1 раз в 3 года его хватает. Так бывает затмение солнца и луны. Раах такое существо, у которого только грудь, а зада нет. Когда он глотает луну и солнце, они выходят через сзади.
– А другие сказки про Рааха знаете?
– Не знаю. Раах существо без зада.
|
|
Космология и антропогония
|
- Дэлхий хаанаас үүссэн бэ?
- Газар дэлхий яст мэлхийн нуруун дээр тогтож байдаг юм гэсэн домог байдаг.
- Хүмүүс яаж үүссэн бэ?
- Сармагчингаас үүссэн. Хүний овог юм болохоор хүнийг элэглэж дуурайдаг.
|
– Откуда появилась земля?
– Есть легенда о том, что земля держится на спине черепахи.
– Как появились люди?
– От обезьян. Так как обезьяны человеческого рода, они передразнивают людей.
|
|
Комары
|
- Шумуул яагаад хүний цусыг сордог вэ?
- Шумуул хүний арьсан дээр суугаад хүний цусыг сордог. Соруулаад байвал хошуугаа оруулдаг. Дутуу бол хошуугаа орхидог.
- Яагаад сордог тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Шумуул ямар ч амьтны цусыг сордог.
|
– Почему комары сосут кровь человека?
– Комары садятся на кожу человека и сосут его кровь. Если дать им всосаться, они носик втыкают. Если не досасывают, носик оставляют.
– А почему они сосут, сказки или легенды не знаете?
– Не знаю. Комары сосут кровь тоже и разных животных.
|
|
Харалч
|
- Хараалч хүнд могойн хоолой, могойн хэл байдаг гэж дуулсан уу?
- Үгүй. Хараалч хүний сэтгэл ямар байна гэдэг гол. Түүнээс биш хэл нь хар байдаггүй.
|
– Слышали такое, что у харалча бывает змеиное горло, змеиный язык?
– Нет. Главное – какое сердце у харалча. А язык у них черным не бывает.
|
|
Мангас
|
- Мангас гэж ямар амьтан бэ?
- 15, 32 толгойтой их иддэг амьтан. Хамаагүй залгичихдаг амьтан.
- Мангас одоо байгаа юу?
- Байхгүй.
- Дээр үед мангас байсан уу?
- Дээр үед байсан гэнэлээ гэж үлгэр домогт л өгүүлдэг.
- Та мангасын тухай үлгэр мэдэх үү?
- Өнөөх "Энгүй дөрвөн настай Луушар хаан"-д мангас орж л байдаг. Үлгэр туужид бий.
|
– Какой из себя мангас?
– Прожорливый, имеет 15 голов, 32 головы. Глотает сразу.
– Сейчас есть мангасы?
– Нет.
– Раньше мангасы были?
– В сказках рассказывается, что раньше были.
– Вы знаете сказки про мангасов?
– В сказке "Беез малого Четырехлетний Лушар-хан" действует мангас. В сказках бывает.
|
|
Мам
|
- Шулмас гэж юу вэ?
- Өчигдөр би шулмас гээд ярьж л байсан даа. Шулмас, мам хоёр нэг. Мам гэдэг нь эмэгтэй чөтгөр юм гэнэ лээ. Нээх урт хар мээмтэй. Улаан толгойтой мээмээ хоёр мөрөн дээрээ тохоод гүйж байдгаар цамд гардаг.
- Мам, чөтгөрөөс яаж амиа хамгаалах вэ?
- Мам их хурдан. Аян жинд яваа ханьгүй эр хүнийг мам хулгайлаад аваад явчихдаг юм гэсэн. Тэгээд хулгайлсан эр хүнээ элгэндээ тэвэрчихээд долоогоод байдаг гэсэн. Хаана долоосон газар нь долоохын тоолон үс ургаад байдаг гэсэн.
- Хүний хар мэнгэнээс үс ургаад байдаг. Мам түүнийг долоогоод тийм болсон гэж болох уу?
- Үгүй. Тийм юм байхгүй.
- Мам долоосон хүн гэж байдаг уу? Сонссон уу?
- Байсан юм гэсэн.
- Та ярьж чадах уу?
|
– А шулмас – это что?
– Вчера я рассказывал про шулмасов. Шулмас и мам это одно и то же. Мам это черт женского пола. У них длинные черные груди. В цаме они бегают, закинув на плечи груди с красными кончиками (сосками?).
– Как спастись от мамов и чутгуров?
– Мамы очень быстро бегают. Мамы воруют мужчин, путешествующих в одиночку. Обнимают украденного мужчину, прижимают к печени и лижут. Где полижут, там вырастают волосы – столько, сколько полизала.
– У человека из черных родимых пятен растут волосы. Можно считать, что мам полизала там?
– Нет, нельзя.
– Бывают люди, которых полизала мам? Вы слышали про таких?
– Говорят, были.
– Расскажите.
|
|
Ж. Намжил
"Как победили мам"
|
| Монгол улсаас нэг баахан хүн жин тээж урагшаа хятад руу явжээ. Тэгээд хар сүүлт хөөж явсан хань ижилгүй нэг хүнийг нь мам хулгайлаад явжээ. Тэгээд өнөөхийг аваачаад мам элгэндээ тэврээд хэвтэчихжээ. Тэгээд нэг хашир хүнээс асуужээ. Тэр хүн тээр хар уулын наадах хар уулын өвөрт байдаг хадан агуй дотор мам байдаг юм. Хулгайлсан хүнээ элгэндээ тэврээд л долоогоод байдаг юм гэнэлээ. Хаа долоосон газар нь үс ургаад байдаг гэсэн. Мам өглөө нар гарахлаар л гарч ирээд элгээ ээгээд суугаад байдаг гэсэн. Тэгэхлээр нь л отож байгаад алдаг нь юу байдаг юм гэжээ. Тэгээд сайн бууддаг хүн отож байгаад мамыг буудан алж, хүнээ авсан юм гэсэн. Нөгөө хүн нь битүү үстэй болсон байсан гэсэн. Ингээд ах дүүд нь авчирч өгсөн гэсэн.
|
Довольно много людей как-то вышли из Монголии с караваном в Китай. И вот одного человека, который ушел один в погоне за антилопой, украла мам. Она прижала его к печени и легла. Его друзья стали расспрашивать одного знающего опытного мужчину. Тот сказал, что в пещере на южном склоне черной горы, которая стоит ближе той черной горы, живет мам. Она прижимает украденного человека к печени и лижет. Где полижет, там вырастают волосы. Когда утром появляется солнце, мам выходит и греет печень на солнышке. Тогда ее легко подкараулить и убить. Один хороший стрелок подкараулил ее и убил, спас того товарища. А тот человек зарос волосами полностью. Его привезли и отдали родным.
|
|
Демоны
|
- Чөтгөр, шулам, мам адилхан уу?
- Адилхан.
- Ямар ялгаа байна вэ? Алмас мэдэх үү?
Мэдэхгүй. Алмас, мам адил биш үү.
- Алмас гэж мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Алмас мам хоёр адил биш үү.
[Р.Чүлтэмсүрэн:
- Мам эм чөтгөрийн нэг төрөл. Алмас бол говьд юмуу хаданд байдаг хүн хар гөрөөс, цасны хүн ч гэдэг.]
- Энэ гурав ямар ялгаатай вэ? Эм төрхтэй юу?
- Ерөнхийдөө ижил. Чөтгөр эр ч байна. Эм ч байна. Мам, алмас эм хүйстэй гэж ярьдаг.
- Шулмас?
Шулмас эм байх аа. Мэдэхгүй.
- Мангас? Эм мангас гэж байна уу?
- Мангас голдуу эр байх аа.
- Мам шулмас биднийг энд ирээд хорлож чадах уу?
- Хорлоё гэвэл чадах байх шүү. Гэхдээ байдаггүй байх аа.
- Шулам мам өдөр хорлох уу? Шөнө ирдэг үү?
- Өдөр аянд явсан хүнийг мам хулгайлсан юм гэсэн. Эм хүнгүй гэж мэдвэл эр хүнийг хулгайлдаг гэсэн.
- Мам хэлбэр дүрс нь хүнтэй төстэй юу?
- Төстэй байх. Хоёр мээмээ мөрөн дээрээ хаяад хатирчихдаг юм гэсэн.
- Мам өөр амьтан болж хувилдаг уу?
- Мэдэхгүй. Хувирч болох юм.
- Шулмас, чөтгөр хувилж болох уу?
- Болно л доо.
- Юунд хувирч болох вэ?
- Мэдэхгүй. Чөтгөрийн гүйдэл гэдэг. Чөтгөр нохой, үнэг, чоно болж болох юм.
|
– Черти, шулам, мам одинаковые?
– Одинаковые.
– А в чем разница?
– Не знаю. Кажется, мам и алмас одинаковы.
– А про алмасов знаете?
[Чултэмсурэн:
– Мам – это род чертей-женщин. Алмас – это в пустыне или скалах человеко-животное, еще называют его снежным человеком.]
– А какая разница между этими тремя? На вид как женщина?
– В общем они одинаковы. Черти есть женщины, есть мужчины. Мам и алмас, говорят, женского рода.
– А шулмасы?
– Шулмасы, наверное, женщины. Не знаю.
– Мангас? Бывают мангасы-женщины?
– Мангасы в основном мужчины, вроде бы.
– Мам и шулмасы могут придти сюда и навредить нам?
– Если захотят, то могут. Да их, наверное, не бывает.
– Шулам и мам вредят днем? Или приходят ночью?
– Мам своровал человека в пути днем. Если нет женщины рядом, то и ворует мужчину.
– Мам похожа на человека?
– Похожа, кажется, бежит, забросив две груди на плечи.
– Может мам превратиться в другое существо?
– Не знаю. Может, наверное.
– А шулмасы, черти?
– Могут.
– А во что?
– Не знаю. Говорят, чертов бег (чөтгөрийн гүйдэл). Черти могут становиться собаками, лисами, волками.
|
|
Ж. Намжил
"Хромая Дара-эхэ"
|
Урьд нэг хоёр чөтгөр байжээ. Тэгээд өнөө хоёр ярьж гэнэ. Нэг эр эм хоёр байдаг юм. Нэг нялх хүүхэдтэй. Тэр хоёрыг муудалцуулья. Чи энд газрын дунд сууж бай. Би очоод тэр эм хоёрыг хэрэлдүүлчихье. Муудалцаад мэдээж эхнэрийг нь явахаар зуураас нь хүүхдийг нь авчихья гэж ярилцаж гэнэ. Тэгээд нэгийгээ хөдөө суулгачихаад нөгөө чөтгөр нь нэг нь айлд очоод эр, эм хоёрыг хооронд нь хэрэлдүүлээд байж суух аргагүй болгожээ. Эм нь явах болж. Жаахан хүүхдээ арганд хийж үүрээд тотгоныхоо хөөнөөс авч хүүхдийнхээ хамар дээр түрхээд явжээ. Тэгээд тэр хүүхэн Дара эхийн тарни хагас дутуу мэддэг. Түүнийгээ уншаад л гүйгээд байжээ. Өнөөх харж байсан чөтгөрт ер юм үзэгдэхгүй юм гэнэ. Тэгтэл арганд тогоо хөмрөөд үүрчихсэн нэг доголон Дара эх хажуугаар нь гараад явчихлаа гэнэ. Өнөө чөтгөр хүүхэд тэвэрсэн хүүхэн ирнэ гээд хүлээгээд байжээ. Тэгтэл ч нөгөө чөтгөр нь хүрээд ирж гэнэ.
- "Чи энүүгээр өнгөрөхөд нь хүүхдийг нь авч чадсангүй юу" гэжээ.
- "Үгүй ээ, Энүүгээр явсангүй. Харин нэг тогоо хөмрөөд үүрсэн доголон Дара эх л өнгөрсөн" гэжээ.
– "За, Тэр чинь дээ" гэсэн юм гэсэн.
|
Жили раньше два черта. Стали они разговаривать. Есть, мол, мужчина и женщина. У них младенец. Давай их поссорим. Ты сиди здесь посередке (посередине земли). А я пойду и поссорю этих мужчину с женщиной. Они поссорятся, жена уйдет, тогда украдем ребенка. После этого один остался в степи, другой пошел в тот айл и так стал ссорить мужчину и женщину, что они уже не могли дальше жить вместе. Женщина решала уйти. Она посадила малыша в корзину для собирания аргала, взвалила ее за спину, взяла золы от котла и помазала нос мальчика. А та женщина знала немного тарни Дара-эхэ. Она, читая эту молитву, отправилась в путь. Тот черт, который остался наблюдать, ее не увидел. Увидел только, что мимо пробежала хромая Дара-эхэ, несущая корзину, в которой брякал котелок. А черт-то ждал, что появится женщина, несущая на руках ребенка. Тут возвращается другой черт.
– Забрал ребенка, когда она мимо проходила?
– Нет, она здесь не проходила. Только Дара-эхэ прошла, несущая корзину с котелком.
– Так это она наверняка и была! – воскликнул черт.
|
|
Демоны
|
- Чөтгөрийг алж болох уу?
- Номоор л дарж алахгүй бол өөр яаж бид алах вэ дээ.
- Мам, чөтгөр хоёр одоо байх уу?
- Хаана байдаг газраа байдаг л байх. Гүйдэлтэй юм гэнэлээ. Чөтгөртэй юм гэнэлээ гэж ярьж л байдаг юм. Бурхант газар чөтгөр гэж. Байх газраа байдаг л гэсэн.
- Чөтгөрийг нохойд хувирчихсан байхад нь алвал чөтгөр дарагдах уу?
- Мэдэхгүй. Номын гүрэм хийхэд гурилаар мам чөтгөр хийгээд хаяж байдаг юм. Дарагддаг юм болов уу. Алга ташаад довогдоод чөтгөрийг хөөж байдаг.
- Гурилаар хэн чөтгөрийг хийдэг юм бэ?
- Номтой лам гүрэм хийхдээ тэгдэг юм.
- Тэр лам яагаад тэгж байгаа юм бэ? Ламд чөтгөр байгаа юм уу?
- Үгүй ээ. Лам номын хүчээр довогдож алгаа ташаад ном уншаад хөөж байгаа шашны зан үйл юм.
- Гурилаар хийсэн хүнээ хааш нь хаядаг вэ?
- Муу зүгт нь хаядаг юм. Номондоо харж байгаад чөтгөр шулмын зүгт нь хаядаг юм.
- Гурилаар хийсэн хүнийг юу гэж нэрлэдэг вэ?
- Золиг гэдэг.
- Гурилаар хийсэн хүнд хараал шингээдэг гэдэг. Тэр үнэн үү?
- Үнэн байж ч болох юм.
- Газар дээр мамын мөр харж болох уу?
- Явдаг л бол болох байлгүй.
- Хүний мөртэй адил байх уу?
- Адилавтар юм гэсэн. Там мам гээд үлгэрт гардаг.
- Мамын мөр хүний хөлтэй адил уу?
- Харсан биш. Мэдэхгүй. Хүн дүрстэй юм болохоор адил байдаг юм болов уу.
- Мам, хулгайлагдсан эр хүн хоёрын дундаас хүүхэд төрж болох уу?
- Болдог юм гэсэн.
- Ямар хүүхэд төрөх вэ?
- Хүүхэд шиг л байх. Тэгээд эр хүн мам, хүүхэд хоёроо хаяад явахаар хөөгөөд мам гол гарч чаддаггүй тул голын наана уурлаад хүүхдээ тасар татаж алдаг гэсэн домог үг бий.
- Мам, хүн хоёрын дундаас сүүлтэй, үстэй ч юмуу хүүхэд төрж болох уу?
- Мэдэхгүй юм. Байж болох юм. Монгол хүн нохойгоо үхэхээр сүүлийг нь таслаад аманд нь өөх үмхүүлж орхидог. Тэгвэл нохой сайн төрөл олж хүн болно гэж үздэг.
- Жирийн эмэгтэй хүнээс чөтгөр төрж болох уу?
- Бүү мэд. Яаж мэдэх вэ.
- Чөтгөр, шулмас хүүхдийг хулгайлан авч явж болох уу?
- Яг хулгайлах ч биш хүүхдийг үхүүлээд авч явдаг гэдэг.
- Хүүхэд дараа нь юу болох вэ?
- Бүү мэд.
|
– Можно убить черта?
– Как мы можем его убить, его можно подавить только учением.
– А сейчас есть черти и мам?
– Там где есть, наверное, есть. Бегают (гуйдэлтэй юм гэнэлээ). Говорят: в этом месте есть черти, в месте, где есть бурхан, завелись черти. В общем, там, где они есть, там есть.
– Если черт преваритился в собаку, и ее убить, то черт умрет?
– Не знаю. Совершают специальный ритуал, из теста делают мам и чертей и выбрасывают. Тогда они, наверное, подавляются. Еще их прогоняют, хлопая в ладоши.
– Кто делает чертей из теста?
– Ученгые ламы для ритуала.
– Как могут ламы так сделать? У них что, есть черти?
– Нет. Ламы силой учения призывают, бьют в ладони, читают молитвы и прогоняют, такой религиозный обряд.
– А человечка из теста куда выбрасывают?
– В плохую сторону. Посмотрят в книгах, и бросают в сторону, где черти и шуламы.
– Как называется человечек из теста?
– Золиг.
– Говорят, в человечка из теста помещается проклятие. Правда?
– Может быть, и правда.
– На земле видны следы мам?
– Если они бегают, то, наверное, осталвяют следы.
– Такие же как у человека?
– Говорят, похожие. Ад, мам – все это есть в сказках.
– Следы мам похожи на человеческие?
– Я же не видел. Не знаю. Раз они имеют человеческое обличие, то и следу, наверное, человеческие.
– Может родиться ребенок от мам и человека, которого она украдет?
– Говорят, может.
– Какой ребенок родится?
– Как обыкновенный ребенок, наверное. Рассказывают, что если мужчина бросит мам и ребенка и уйдет, они пустятся в погоню, но мам не может перебраться через реку, поэтому она остается на берегу, сердится и рвет ребенка на части.
– У мам и мужчины может родиться ребенок с хвостом, обросший шертсью?
– Не знаю. Может, и родится. Монгол, если умирает его собака, отрывает ее хвост, а в пасть ей сует кусок жира. Тогда собака сможет обрести хорошее рождение и стать человеком.
– А у простой женщины может родиться черт?
– Откуда мне знать?
– Черти и шуламы могут красть детей?
– Не крадут, а сначала убивают и забирают.
– Что делается с ребенком?
– Откуда мне знать?
|
|
Ж. Намжил
"Как птица Хан-Гаруди стала есть змей"
|
- Гарьди шувуу гэж байдаг юм уу?
- Үлгэрт байдаг юм.
Хангарьди шувуу могойн мах иддэг болсон нь
Хангарьди шувуу зөгийг явуулж гэнэ.
- "Амьтан бүрийн махнаас амсаад ир" гэжээ. Тэгээд яваад зөгий амьтан бүрийн махнаас амсаж үзжээ. Тэгээд дуусаад явж байж гэнэ. Зөгий зам зуур сарьсан багваахайтай тааралдаж гэнэ. Сарьсан багваахай:
- "Хаачиж яваад ирэв" гэж зөгийнөөс асууж гэнэ.
- "Хүний оронд очоод амьтан бүрийн махнаас амсаж үзээд буцаж явна" гэжээ.
- "Ямар мах илүү амттай байна" гэж асуужээ. Зөгий:
- "Хүний мах л илүү амттай юм гэжээ. Сарьсан багваахай:
- "Хоёулаа барилдах уу? гэжээ. Тэгээд барилдаж гэнэ. Сарьсан багваахай дийлэнгүүтээ зөгийний хэлийг нь сугалаад авчихжээ.
Зөгий Хангарьд шувуун дээр очоод юм хэлэх гэсэн чинь хэлгүй тул дэмий л дүнгэнээд яваад байж. Учрыг сураад байсан чинь зөгий сарьсан багваахайтай замдаа уулзсан сураг гарчээ. Тэгээд Хан гарьди шувуу сарьсан багваахайг дуудаж авчраад:
- Чи зөгийтэй уулзсан уу? гэж асуужээ. Сарьсан багваахай:
- Уулзсан гэж гэнэ.
- Хэлтэй байсан уу? гэж гэнэ.
- Хэлтэй байсан гэж гэнэ.
- "Ямар амьтны мах илүү амттай гэж хэлж байсан бэ?" гэж асууж гэнэ. Сарьсан багваахай:
- "Аварга могойн мах л амттай юм" гэж байсан гэжээ.
Тэгээд аварга могойн махыг Хангарьди шувуу иддэг болсон юм гэсэн.
- Гаруда одоо байдаг уу?
- Байх газраа байдаг байх аа. Хүнд могойн яр гарахлаар Гарьди шувууны бөгс толгой (сүүл) хоёрын зургийг нийлүүлээд толгойн өмнө наачихдаг юм.
- Могойн яр гэж ямар өвчин вэ?
- Яр л юм даа. Гүрвийсэн юм гардаг юм. Хангарьдын толгой, сүүл хёрын зургийг наачихлаар эдгэдэг юм.
- Тэгэхдээ хэлдэг шившлэг үг байдаг уу?
- Байдаг байх аа.
|
– А птица Гаруди есть?
– В сказках есть.
Как птица Хан-Гаруди стала есть змей
Хан-Гаруди послала пчелу:
– Пойди и попробуй мяса все живых существ.
Она отправилась и попробывала мяса всех живых существ. Закончила и по дороге встретила летучую мышь. Та спросила у пчелы:
– Где была?
– В стране людей, там попробывала мясо всех живых существ и возвращаюсь.
– Какое мясо вкуснее всего?
– Человеческое мясо самое вкусное.
– Давай поборемся, – предложила летучая мышь.
Стали они бороться. Летуая мышь как только поняла, что проигрывает, вырвала у пчелы язык.
Пчела пришла к Хан-Гаруди, хотела рассказать обо всем, а языка нет, она промычала что-то и все. Стала [Хан-Гаруди] расспрашивать, что случилось, услышала, что пчела по дороге встретилась в летучей мышью. Тогда Хан-Гаруди вызвала к себе летучую мышь.
– Ты виделась с пчелой? – спросила она мышь.
– Виделась.
– Та была с языком?
– С языком.
– Про какое мясо она говорила, что оно самое вкусное?
– Мясо аварга-могой, – ответила летучая мышь.
Так Хан-Гаруди стала есть мясо змеи аварга-могой.
– Сейчас гаруди есть?
– Там где есть, там есть. Когда у человека появляется красная сыпь (могойн яр), скрепляют рисунок головы и хвоста гаруди и приклеивают над изголовьем.
– А что это за болезнь могойн яр?
– Болячки. Появляются такие прыщи. Если приклеить рисунок головы и хвоста гаруди, пропадает.
– А какие-нибудь заклинания говорят?
– Неаверное, говорят.
|
|
О заклинаниях
|
- Шулмас хөөх шившлэг үг гэж байдаг уу?
- Ширнэгийн довог гэж төвд хэлээр ном байдаг. Түүнийг уншаад чөтгөрийг хөөчихдөг.
- Мамыг бас түүгээр хөөж болох уу?
- Адилхан. Болдог байх.
- Тэр ширнэгийн довогийг зөвхөн лам хүн уншдаг уу? Жирийн хүн уншиж болох уу?
- Номтой чадалтай, сайн лам л уншдаг. Гэхдээ номтой жирийн хүн ч уншиж болно.
- Хараалаас энэ номоор хамгаалж болох уу?
- Хариулгын ном гээд тусдаа ном байдаг юм. Энэ ширнэгийн довог болохгүй байх аа.
- Та туулай дэлдэн чихтэй болсон тухай болон туулайны хумсны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй юм. Харин нэг ийм домог сонссон.
|
– А есть заклинания, прогоняющие шуламов?
– Есть такая книга, по-тибетски "Ширнэгийн довог". Ее читают, чтобы прогнать чертей.
– И мам тоже этой книгой прогоняют?
– Тоже. Наверное, можно.
– Эту книгу только ламы могут читать? Или простые люди тоже?
– Только ученые ламы. Если человек очень ученый, то, наверное, тоже может.
– А от проклятий (хараал) эта книга спасает?
– Есть специальная книга ответа. Эта "Ширнэгийн довог", кажется, не годится.
– А вы знаете сказку о том, как заяц получил длинные уши и когти?
– Не знаю. Вот такую сказку слышал.
|
|
Ж. Намжил
Лунный заяц
|
| Энэ газар дэлхий дээр эр туулай байдаггүй. Дандаа эм туулай байдаг юм гэнэ. Харин сарны туулай эр байдаг гэнэ. Тэрнийг газрын туулай хараад хээл авдаг гэж дуулсан.
|
На этой земле зайцев самцов нет. Одни только самки. А на луне – заяц–самец. Земные самки смотрят на него и беременеют.
|
|
Ж. Намжил
Птицы
|
- Жижигхэн шувуунууд дээр үед том байсан гэсэн домог байдаг уу?
- Үгүй ээ. Том шувуу томоороо, жижиг шувуу жижгээрээ л байсан гэж ярьдаг. Бор шувуу, бүргэд, тас гээд олон шувуу байна. Хамгийн сүрхий шувуу тас юм аа даа.
|
– Есть такая легенда, что маленькие птицы в прошлом были большими?
– Нет. Большие были большими, маленькие маленькими. Так говорят. Есть воробьи, орлы, грифы. Самая сильная птица – гриф.
|
|
О заклинаниях
|
- Шившлэг уншдаг ямар хүмүүс байна вэ?
- Гэлэн, гавж, аграмба гээд уншдаг. Тангад төвд ламын цол хэргэм юм.
- Тэд нар шившлэгээр юмуу юугаар ялгардагвэ?
- Хэдийчинээ ном уншсанаараа л ялгардаг.
- Хараалаас энэ шившлэг уншдаг хүмүүс хамгаалж чадах уу?
- Чадалгүй яахав.
|
– Кто читает заклинания (шившлэг)?
– Монахи гэлэны, гавджи, аграмбы. Это тибетские звания лам.
– А чем они различаются?
– Тем, сколько книг знают.
– От проклятий могут защитить люди, которые читают заклинания?
– Конечно, могут.
|
|
Харалч и шаман
|
- Бөө шившлэг хийдэг үү?
- Хийдэг байх аа. Яртай модны ярыг авчихаад тэр нүхээр нь шагайгаад байхаар бөөгийн онгод нь ирж чаддагүй юм гэнэлээ. Хараал хүрдэггүй гэсэн.
- Бөө хараал хийж чадах уу?
- Чадна. Хараал хийж байгаа бөөгийн өмнөөс самардаад өөрөөс нь цус гаргачихлаар хараал нь хүрдэггүй гэж бас ярьдаг юм байна лээ.
- Бөө биш зүгээр хараалч хүний өөдөөс яртай модны нүхээр харвал хараалч хараалаа хийж чадахгүй байх уу?
- Бөө биш бол чадахгүй байх аа. Хараалч бөөгийн номноос өөр номоор хараал хийдэг.
- Хараалч, бөө хоёр яагаад ялгаатай байгаа юм бэ?
- Хоёр өөр ном уншиж, хоёр өөр юм шүтдэг болоод тэр. Бөө бол дандаа хар зүгийн тэнгэр шүтдэг. Төвдийн ном бол номны дээдийг уншиж байгаа юм.
- Бөө, хараалч хоёрын хараал нь адилхан байдаг уу?
- Бөө бол тэнгэр, газар, лустай холбоотой. Лам хүнийх бол хараалын судар уншдаг.
- Бөө тэд нартай яаж холбоотой байдаг вэ?
- Ухаан нь нэг хүн хулгайчид хараал хийлгэх болбол бөө дээр очоод:
- "Би юмаа тэр хүнд алдчихаад байна. Хараал хийгээд өгөөч гэнэ. Лам ч юмуу бөө ч юмуу тэр хүн тэнгэртээ хандна.
- Хараалч ямар номоор сурдаг вэ?
- Төвд хэлээр хараалын ном гэж байдаг гэсэн.
- Тэр хуучны юу орчин үеийн ном уу?
- Дээр үед гарсан байдаг гэсэн. Тэрийг сурсан хүн хараалч болдог гэсэн.
- Бөө хүнд бас хараалын ном гэж байдаг уу?
- Бөө хүнд онгодын дуудлага гэж байдаг. Лусын дуудлага гэж бий. Бөө хүн:
"Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
Гал могойн ташууртангууд
Галзуу чонон хөлөгтөнгүүд" гээд л уншаад байдаг юм байна лээ.
- Та дахиад хэл дээ?
Гал могой ташууртангууд
Галзуу чонон хөлөгтөнгүүд
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд гээд уншдаг.
- Энийг бөө яах гэж уншдаг вэ?
- Бөө бөөлөхдөө уншдаг. Онгодоо дуудахдаа хэлдэг. Бөө тал хэнгэрэгтэй байдаг.
- Саяны энэ шүлэг хараалын шүлэг үү?
- Үгүй ээ. Онгодоо дуудах дуудлагын шүлэг.
- Бөө эцэг эхтэй бол хүүхэд нь бөө болох уу?
- Сурья гэвэл болдог байх аа.
- Та түрүүний хэлсэн бөөгийн дуудлагыг хаанаас сурсан бэ?
- Хүний ярихыг л сонсож, саваагүйтэн цээжилсэн.
- Эмэгтэй хараалч гэж байж болох уу?
- Болно. Номыг нь сурсан бол болно. Эмэгтэй бөөг удган гэдэг. Төвдийн номыг сурсан эмэгтэй лүйжинч хүн гэж байдаг шүү дээ.
- Ядарч байна уу?
- Үгүй ээ. Асуухлаар нь хариулаад зугаатай л юм.
- За, Их баярлалаа.
|
– Шаманы читают заклинания?
– Наверное, читают. Говорят, если вытащить сучок из сучковатого дерева и посмотреть через это отверстие [на шамана], шаманский дух не сможет придти. И проклятие не пристанет.
– Шаман может наслать харал?
– Может. Еще говорят, что если шаман говорит харал, надо царапать и пустить ему кровь, тогда харал не пристанет.
– А если посмотреть через отверстие от сучка не на шамана, а на харалча, он сможет наслать харал?
– Если не шаман, то, наверное, не сможет. Харалч насылает харал по другому закону-учению.
– Чем различаются харалч и шаман?
– Они читают разные книги, почитают разные вещи. Шаман поклоняется тэнгри темной стороны. А тибетские книги (м.б., ламы?) читают высшие книги.
– Харалы шаманов и харалчей одинаковы?
– Шаман связан с небом, землей, лусами. А ламы читают сутры харалов.
– Как шаман с ними связан?
– Например, если человек хочет наслать харал на вора, он идет к шаману и говорит: Тот человек у меня украл то-то и то-то. Пошлите на него харал. Будь это лама, будь шаман, он обратиться к тэнгри.
– По каким книгам учится харалч?
– Говорят, на тибетском есть книги харалов.
– Это старые книги или современные?
– Появились в давние времена. Изучившие их становятся харалчами.
– А есть книги харалов у шамана?
– У шамана есть призывания онгодов. Призывания лусов. Шаман говорят:
Те, кто питается человеческим мясом,
Те, кто имеет бронзово-каменное сердце,
Те, у кого змеиные плетки,
Те, кто ездит верхом на волках…
и так далее.
– Скажите еще раз.
Повторяет.
Те, у кого змеиные плетки,
Те, кто ездит верхом на волках,
Те, кто питается человеческим мясом,
Те, кто имеет бронзово-каменное сердце…
– Зачем шаман это говорит?
– Шаман говорит это, когда камлает.
– Эти стихи – стихи харала?
– Нет. Это стихи призываания онгонов.
– Если родители шаманы, то и дети шаманы?
– Если захочет научиться, то наверное, и ребенок может стать шаманом.
– Где вы научились призыванию шаманскому, которое сказали?
– Слышал, как люди говорили, просто так и выучил.
– Может быть женщина харалч?
– Может. Если выучилась, то может. Женщин шаманок называют удган. Есть женщины, которые выучили тибетские книги и стали луйджинчами.
– Вы устали?
– Отвечать на вопросы приятно.
– Спасибо.
|
|
Прощание
|
Ж.Намжил гуайтай бид уулзав. Өндөр Ж.Намжил гуай бидэнд хандан:
- "Хүний асуулт дуусах гэж байдаггүй юм. Та нарын асуулт дууссан хойно энэ удаагийн та нарын ажил дуусаж байгаа хэрэг" гэж хэлэв.
- "Тантай хамт зураг авахуулья" гэхэд дуртай зөвшөөрөв. Бид тэдний хашааны гадаа, машиныхаа дэргэд зургаа авахуулав.
|
Мы встретились с Ж.Намжил гуаем. Ж.Намжил Высокий сказал нам:
– Вопросы у человека никогда не кончаются. У вас кончились вопросы, это значит, что кончилась нынешняя работа.
– Можно с вами сфотографироваться?
С удовольствием согласился.
|
21.08.2007
г. Мурэн, Хубсугульский аймак
Увгуний Лханаажав
Автобиография
|
- Үндсэн захиргаа Баянхонгорын хүн. Улаанбаатарт ирээд одоо 50 гаруй жил болж байна. Улаанбаатарт амьдарч байсан. Анх малчин байсан. 20 нас хүрээд цэрэгт яваад тэгээд Улаанбаатарт ажилласан. Тэрнээс хойш 50 гаруй жил Улаанбаатарт байгаа. Тэр хооронд би нэг хань авсан. Тэрэнтэйгээ 50 жилийн нүүр үзээд хоёр жилийн өмнө байхгүй болсон. Тэр ханиас минь 13 хүүхэд гараад 8 хүүхэдтэй үлдсэн. Одоо тэр хүүхдээ дагаад жаргаад сайхан явж байна.
- Та Баянхонгорынх гэсэн үү?
- Баянхонгор бол миний үндсэн захиргаа.
- Улаанбаатарт хэдэн онд ирсэн бэ?
- 1955 онд ирсэн.
- Хөвсгөлд одоо охиноо эргэх гэж ирсэн үү?
- Сая манай хамгийн бага хүү энд захиралтайгаа хамт ирсэн. Саяын энд байсан хүн Япон хүн. Манай хүү магистр төгсөөд тэндээ ажиллаж байгаа.
- Японд уу?
- Тийм. Сая 7 хоногийн хугацаагаар энд ирээд, тэгээд бид дагаад явж байгаа юм. Энд 3 хоног байна.
- Аан, Тийм үү.
- Нэг хүү маань солонгост байгаа. Тэр Есүсийн их сургуульд сурч байгаа юм. Шашны номлогч Пастер болно. Тэгээд магистрийн зэрэг хамгаална.
- Таныг залуу байхад таны хамаатан садан, эргэн тойрны хүмүүс үлгэр домог, Баянхонгорынын газар усны домог ярьдаг байсан уу? Та одоо санаж байна уу?
- Сонсож байсан. Сайн тогтоогоогүй. Одоо байхгүй болсон. Мартчих юмаа.
- Таны хамаатнууд одоо хаана голдуу байна вэ?
- Ах дүү нар Баянхонгор аймагт байгаа. Зарим нь Улаанбаатарт ирсэн. Дээр үед амьдрал сайхан байсан. Одоо амьдрал жаахан нарийсч л байна.
|
- Родом из Баянхонгора. Живу в Улан-Баторе уже более 50 лет. Сначала был скотоводом. В 20 лет пошел в армию. После этого стал работать в Улан-Баторе. Прошло с тех пор уже более 50 лет. Я был женат, прожили мы 50 лет, и жена два года тому назад умерла. У нас с ней родилось 13 детей. Остались 8. Теперь живу с детьми.
- Вы сказали, что из Баянхонгора.
- Это моя родина.
- Когда вы приехали в Улан-Батор?
- В 1955 г.
- А сейчас в Хубсугульский аймак приехали, чтобы навестить дочь?
- Мой младший сын приехал сейчас сюда со своим директором. Человек, который был здесь, японец. Мой сын закончил магистратуру и работает там.
- В Японии?
- Да. Сейчас приехал сюда на 7 дней. Мы поехали с ним. Здесь 3 дня.
- Вот оно что.
- Другой мой сын в Корее. Он учится в христианском институте. Будет проповедником, пастором. Будет защищать магистерскую.
- Когда вы были молодым, ваши родственники, окружающие рассказывали легенды о различных местностях в Баянхонгоре? Вы помните что-нибудь?
- Слышал. Но хорошо не запомнил. Сейчас ничего не помню. Все забыл.
- Где живут в основном ваши родственники?
- В аймаке Баянхонгор. Некоторые переехали в Улан-Батор. Раньше жизнь была хорошая. Сейчас стала немного труднее.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Долоон бурхан одны тухай домог мэдэх үү? Өөр янз бүрийн үлгэр домог хэр мэдэх вэ?
- Үлгэр домог сайн мэдэхгүй. Долоон бурхан одыг би шүтэж явдаг. Бүр өөрийнхөө хүүхэд шиг л шүтэж явдаг. Алтан гадас од, дэлхийн шар нар, тэргэл сарыг бусад ийм жишээний однуудыг бас шүтэж явдаг.
|
- Вы знаете легенду о "Семи бурханах" ("Большая Медведица")? Или другие сказки и легенды?
- Легенды и сказки хорошо не знаю. Я поклоняюсь "Семи бурханам". Как своих детей [почитаю]. Еще поклоняюсь Полярной звезде, желтому солнцу, полной луне и другим таким же звездам.
|
|
Космогония и космография
|
- Та Долоон бурхан од хаанаас гарсан тухай домог мэдэх үү?
- За, Түүнийг бол мартсан байна. Тэр их сайхан од байдаг.
- Алтан гадас одыг тэнгэрт зоосон гадас шиг гэж хүмүүс ярьдаг юм байна лээ. Тийм домог сонссон уу?
- Сонсож байсан. Одоо бол бас санаанд байхгүй байна. Бас мартчихаад байна.
- Од мичидийн тухай домог, Хөхдэй мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Сонсож байсан. Одоо бол сэтгэлд байхгүй байна.
- Эрхий мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Зөндөө л сонсож байсан. Бас л санахгүй байна.Тийм л зовлонтой байна. Мартчих юмаа.
- Газар дэлхий мэлхийний нуруун дээр тогтдог гэсэн домог сонссон уу?
- Тэр мэлхий ч юмуу ер нь дөрвөн арслангийн дээр дэлхий тогтдог гэж ярьдаг л юм. Тийм л юм сонсож байсан. Орчлон дэлхий тийм юман дээр л тогтдог гэсэн.
- Тийм яриаг хэнээс сонсож байсан бэ?
- Өө, Дээр үеийн хөгшчүүлээс л сонсож байсан.
|
- Вы знаете легенду о появлении "Семи бурханов"?
- Забыл. Очень хорошие звезды.
- Про Золотой кол (Полярную звезду) люди говорят, что она похожа на кол, воткнутый в небо. Такую легенду слышали?
- Слышал. Сейчас вспомнить не могу. Тоже забыл.
- А легенду об "Обезьянах" ("Плеяды"), о Хухдэй-мэргэне?
- Тоже слышал. Сейчас никак на ум не приходит.
- А легенда об Эрхий-мэргэне?
- Много раз слышал. И тоже не могу вспомнить. Вот какая незадача. Все забываю.
- Знаете легенду о том, что земля стоит на спине лягушки.
- На лягушке – не на лягушке, а рассказывали, что земля стоит на четырех львах. Вот так слышал. Земля вот на чем стоит.
- От кого вы это слышали?
- Ну, от стариков, раньше слышал.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Та түрүүн Долоон бурхан од, Алтангадас одыг шүтдэг гэсэн. Шүтэхдээ яаж шүтдэг вэ?
- Яах вэ гэвэл "Намайг, миний үр хүүхдүүдийг аз жаргалтай байлгаж, бүх монголыг сайн сайхан байлгаарай" гэж залбирч шүтдэг.
- Ингэхдээ ямар үйлдэл хийдэг вэ?
- Онц үйлдэх юм байхгүй. Дээрх маягаар л шүтдэг.
- Ямар нэгэн сайн муу юм тохиолдоход залбирдаг уу, аль эсвэл өдөр болгон одонд залбирдаг уу?
- Өдөр болгон. Би өдөр болгон өглөө 6 цагт гарч гүйдэг. Тэгээд гүйх замдаа бүх юмны төлөө залбирдаг.
- Та хол гүйдэг үү?
- Гүйнээ. Би ямар ч байсан 1000 м гүйдэг.
- Та залбирахдаа зөвхөн нэг л тогтсон үгээ хэлж залбирдаг уу?
- Тийм ээ. Өөрийнхөө хэлдэг тогтмол хэллэгээр, бодож байгаа юмаа залбирдаг.
- Тэр үе бүрдээ бодсон бодол чинь биелж байна уу?
- Тийм шүү. Яг бодсон бодлоороо л залбирдаг.
- Жишээлбэл та одоо яаж залбирч байна?
- Одоо монгол улсынхаа төлөө, хүүхдүүдийнхээ төлөө залбирдаг. Ер нь бүх ах дүү нараа бүгдийг оролцуулж залбирдаг.
- Дотороо залбирдаг уу?
|
- Вы сказали, что поклоняетесь "Семи бурханам", Полярной звезде. А как вы поклоняетесь?
- Ну, как, как… Молюсь, мол, дай мне и моим детям счастья, дай всей Монголии благополучия.
- А что вы делаете в это время?
- Ничего особого. Поклоняюсь, как сказал раньше.
- Молитесь, когда что-то хорошее или плохое происходит, или прост так - каждый день?
- Каждый день. Я встаю каждый день в 6 часов и бегаю. И когда бегу, молюсь обо всем.
- Далеко бегаете?
- Бегаю. Уж 1 км-то бегаю.
- Когда вы молитесь, вы говорите одни и те же слова?
- Да. Повторяю слова так, как всегда. Обо всем, о чем, думаю, о том молюсь.
- А ваши помыслы сбываются?
- В общем, да. Я молюсь точно про то, что думаю.
- Ну, например, как вы молитесь?
- О Монголии, о детях. Обо всех родственниках, обо всех молюсь.
- Про себя?
|
|
Христианство
|
- Та ямар бурханыг хүн дэлдэг шүтдэг, ханддаг вэ?
- За, Эхлээд шарын шашинд залбирдаг байсан. Манай хүүхэд Солонгост очоод Христийн шашныг сурталчлагч Пастер болж байгаа. Тийм учраас хүүхдээ дагаад Есүсийг шүтэхийг баримталдаг.
- Та залбирахдаа эхлээд Есүс бурхнаас өршөөл энэрэл гуйдаг юмуу, эсвэл Долоон бурхан, Алтангадас одондоо түрүүлж хандаж, өршөөл эрдэг үү? Алинаас нь түрүүлж гуйдаг вэ?
- Аль алийг нь нь. Би бол одоо тэрэнд ч залбираад хажуугаар нь бас Есүст ч залбирдаг.
- Та залбирахдаа аль зүг рүү хардаг вэ?
- Тэр байгаа бүх байрлал руу нь хардаг.
- Юм гуйхдаа зүгээр тэнгэр лүү ханддаг уу?
- Тийм тэнгэр рүү харж залбирдаг...
- Настангууд юу газар дэлхийг юу гэж байсан бэ
- Харанхуйг Есүс гийгүүлсэн.
|
- Каким бурханам поклоняетесь?
- Ну, сначала молился согласно желтой религии. Наш сын поехал в Корею. Учится там на христианского пастера. Поэтому теперь вслед за сыном поклоняюсь Иисусу.
- Когда вы молитесь, вы сначала просите о милости Иисуса, или у Семи бурханов, Полярной звезды? У кого в первую очередь?
- У тех и других. Я поклоняюсь им, и тут же Иисусу.
- А когда вы молитесь, вы в какую сторону смотрите?
- Во все стороны, где они находятся.
- Когда что-то испрашиваете, на небо смотрите?
- И на небо смотрю и молюсь.
- Что старики говорили о земле?
- Иисус осветил темноту.
|
|
Антропогенез
|
- Хүн хаанаас бүтсэн бэ?
- Хүн анх сармагчнаас үүссэн гэж ярьдаг. Одоо бол арай л ондоо байх шиг байгаа юм даа.
- Та өөрөө яг юу гэж яаж үздэг вэ?
- Би сармагчнаас хүн үүссэн гэж үздэг. Төстэй учраас.
- Бурхан хүнийг яаж бүтээсэн тухай домог ярьж өгөөч?
- Жоохон байхад ярьж байсан. Тэр тухай тогтоогоогүй. Бурханыг бол намайг залууд гуулин бурхан гэж л ярьж байсан даа.
|
- А как появился человек?
- Говорят, произошел от обезьяны. А сейчас говорят что-то другое…
- А как вы считаете?
- Я считаю, что от обезьяны. Потому что похожи.
- Расскажите легенду, как бурхан создал людей.
- Слышал, когда маленький был. Не запомнил. Когда я был молодым про бурханов говорили гулин бурхан ("медный (латунный) бурхан").
|
|
Затмение
|
- Нар хиртэлтийн тухай домог сонссон уу? Юу гэж боддог вэ?
- Нар хиртэлт гэдэг чинь гурван жилд нэг хиртэлт болдог. Гурван жилийн хугацаанд хиртдэг гэдэг. Одоо мэдэхгүй. Гурван сар болдог юм уу. Тийм байдалд орчихоод байх шиг байгаа юм. Би бол гурван жил гэж сонсож байсан. Тал, бүтэн хиртнэ гэж хоёр янз байдаг юм. Тал барина гэдэг нь хэдэн минут барина.
- Раах гэдэг амьтан нарыг залгидаг тухай домог сонссон уу?
- Сонссон. Одоо сэтгэлд байхгүй ээ.
|
- А легенду про затмение солнца слышали? Или что сами думаете?
- Значит, затмение солнца бывает раз в три года. Затмевается в трехлетний срок. Дальше не знаю. Или три месяца длится что ли. Кажется, так говорят. Я слышал, что три года. Затмение бывает полное и частичное. Частичное, бывает, длится всего несколько минут.
- А легенду о том, что существо, именуемое Рах, проглатывает солнце, слышали?
- Слышал. Но в голове не сохранилась.
|
|
Пятна на луне
|
- Саран дээр толбо яагаад байдаг вэ? Тэрний тухай яриач.
- Янз бүрийн амьтны дүрс саран дээр байдаг гэж дуулсан. Их том амьтны дүрс байдаг. Тэр л одоо сарыг барьдаг байсан байх гэж урьдны хөгшчүүл ярьдаг байсан.
- Тэр амьтдын дүрс саран дээр яаж очсон бэ?
- За, Тэрийг бас сайн мэдэхгүй байна.
- Саран дээр байгаа дүрс ямар ямар амьтдын дүрс байгаа бол?
- Жишээ нь бурхных ч юмуу ямар нэг амьтны дүрс харагдаж байгаа.
- Ямар, яг ямар дүрс вэ?
- За байз, Тэр дүрс луу маягийн байх.
|
- Откуда на луне пятна? Расскажите об этом.
- Слышал, что на луне есть образы всяких живых существ. Есть образ очень большого живого существа. Старики раньше рассказывали, что это-то живое существ и хватало луну.
- А как появились образы этих живых существ на луне?
- Об этом я тоже хорошо не помню.
- А какие живые существа там есть?
- Видны разные образы, например, кажется, бурхана.
- Какие-какие образы?
- Подождите-подождите… кажется, образ луу (лу), что ли…
|
|
Гром
Молния
Лу
|
- Луу гэж ямар амьтан бэ?
- Луу гэж дээр үед том могойноос арай том. Тийм их хүчтэй амьтан байсан гэдэг.
- Одоо луу байдаг уу?
- Байхгүй ээ.
- Луу яагаад алга болчихсон бэ?
- Тэр одоо аяндаа уусчихдаг юм уу. Хүн ярихаа байсан. Одоо мартагдсан.
- Таны бодлоор луу нисдэг байсан уу? Газраар явдаг байсан уу?
- Одоо тэнгэрийн дуу гэдэг чинь луу л байгаа юм. Тэгэхлээр тэнгэрт л байдаг байх.
- Луу чинь одоо бороо, аянга, цахилгаантай холбоотой юу?
- Холбоотой гэсэн.
- Ямар холбоотой байх вэ?
- Тэнгэрийн дуу дуугарах гэдэг чинь хоёр цахилгаан хоорондоо мөргөлдсөнөөс тэнгэрийн дуу үүсдэг гэж шинжлэх ухаан үздэг. Ийм л болсон.
- Цахилгаан гэж юу вэ?
- Миний бодлоор хоёр хүчтэй юм мөргөлдсөнөөс...
- Хүчтэй амьтан уу?
- Үгүй амьтан ч биш юмаа. Цахилгаан, хоёр юм мөргөлдсөнөөс болоод үүсдэг болов уу?
- Хоёр луу мөргөлдөхдөө санамсаргүй мөргөлддөг үү? Эсвэл дайн майн хийж мөргөлддөг үү?
- Тэр бол янз бүрээр тайлбарладаг байсан. Хоорондоо дайн болоод. Зарим нь янз бүрийн цаг муудаад гэдэг.
- Цахилгаан юунаас үүсэх вэ?
- Хоёр луу.
- Хоёр луу байлдсанаас уу, эсвэл санамсаргүй мөргөлдсөнөөс үү?
- Байлдсанаас л.
- Хоёр луу тэнгэрт байлдаад нэг нь магадгүй газар луу унах уу? Газарт унахдаа юу болдог вэ?
-За, Тэгээд л тэндээ дуусах байх аа.
- Цахилгаан газар унаж болох уу?
- Газар унаснаас аянга буудаг. Ямар нэг амьтныг хөнөөдөг. Хүн ч бай, мал ч бай бүх юмыг хөнөөдөг. Модыг ч нам унагана. Аль буусан газраа зад цохино. Хүн бол нам үхнэ. Мод бол хүчтэй унана.
- Ямар нэгэн юмыг онилж буудаг уу?
- Янз бүрийн цахилгааны холбогдолтой болгон дээр л бууна. Өөр юм байхгүй.
- Албаар буулгадаг уу?
- Тэр заавал доороо цахилгаан гүйдэлтэй юм байвал түүн дээр бууна. Бүх юмыг устгана. Өөр юм байхгүй. Хаа хамаагүй буугаад байхгүй цахилгаан дамжуулдаг юм л байна.
-Тэнгэрийн луу газар унахдаа ямар нэгэн амьтан болж хувирдагуу?
-Аа, Тийм юм мэдэхгүй. Аянга аяндаа сум болон буудаг.
|
- Что за животное - луу (лу)?
- Луу было такое животное раньше, больше чем огромная змея. Очень сильное животное.
- А сейчас луу есть?
- Нет.
- А почему луу исчезли?
- Они, кажется, сами собой исчезли. Люди перестали об этом говорить. Поэтому забыл.
- Как вы думаете, луу летали? Или ходили по земле?
- Про гром, или голос неба, говорят, что это луу кричит. Значит, луу живут на небе.
- Луу связаны с дождем, громом, молнией?
- Говорят, связаны.
- Гром, это когда две молнии сталкиваются, и раздается звук. Так считает наука. Вот так.
- А что такое молния?
- Две сильные вещи сталкиваются…
- Сильные существа?
- Нет, не существа. Вроде, молнии возникают от столкновения двух вещей…
- Когда два луу сталкиваются, они случайно сталкиваются? Или воюют друг с другом?
- Об этом говорили по-разному. Воевали между собой. Другие говорил, что из-за того, что время уходшалось.
- От чего возникает молния?
- От двух луу.
- От войны двух луу или от их случайного столкновения?
- От войны.
- Когда они воюют, один может упасть на землю? Что будет, если он упадет?
- Наверное, там и кончается.
- Может молния упасть на землю?
- Тогда раздается гром. Уничтожает разных живых существ. Может и человека, и скот уничтожить. Валит деревья. Бьет туда, куда попадает, сильно. Человек сразу погибает. Деревья сразу валятся.
- Она попадает во что-то прицельно?
- Попадает в то, что связано с электричеством. Вот и все.
- Специально направлна?
- Если внизу что-то есть, по чему идет ток, туда она и попадает. Все уничтожает. Другого ничего нет. Куда угодно не падает. Проводит ток.
- Небесные луу, когда падают на землю, могут превратиться в животных?
- Такого не знаю. Гром может стать стрелой.
|
|
Лус-савдак
|
- Луус гэдэг амьтны тухай сонссон уу, Та?
- Луус аа! Сонсоогүй. Илжигний луус гэж бий.
- Лус савдаг гэж
- Өө, Лус савдаг гэдэг савдаг л юм даа. Тэрийг дээр үед бас лус савдгийг дошгируулна гээд энд тэнд нүх ухаж болохгүй, ус руу янз бүрийн хийж болохгүй гэж л сонссон доо.
- Лус савдгийг уурлуулахаар яадаг бол?
- Уурлахаараа муухай загнадаг. Ухаан нь янз бүрийн тохиолдол байдаг шүү дээ. Од, мичид, сар хоорондоо тохионо. Тэрний дараа аюултай шуурга, бороо орно. Тэгж байж зүгээр болдог. Би бол өөрөө үзэж байсан. Хоёр од сар голдуу байдаг. Нар ч байна. Гурван нар гэж хоёр талдаа солонго шиг дугуй тэмдэг байдаг. Тэрийг нар хүрээллээ, сар хүрээллээ гэдэг. Нараа тойрсон сараа тойрсон байдаг.
- Солонго уу?
- Тийм солонго Лус савдаг муудна гэсэн үг. Тэгсэн үед тэнгэр сайн байна гэж ерөөсөө байхгүй. Нэг бол цас, нэг бол бороо орно.
- Лус савдгийг уурлуулахад бороо тэднийг тайтгаруулж болох уу?
-Тэрнийг лам нар л яадаг байх. Тэрнээс биш өөр хүн чадахгүй ээ.
- Бөө лус савдаг тайтгаруулж чадах уу?
- Болно, болно. Лам, бөө бол бүх юмыг л тайтгаруулдаг.
- Жишээ нь ажил явдал хийж байхад гэнэт бороо орвол лус савдгийг уурлуулсан байна гэж үзэх үү?
-Тэр бол уурлуулсаных биш. Цаг үеийнхээ орох хэмжээгээр л орно. Шуурах хэмжээ байвал шуурна. Миний түрүүний хэлдгээр ямар нэгэн нөлөөлөл байвал ердөө шуурна, орно аль нэг нь болно.
- Лус савдгийн бөө яаж тайтгаруулдгийг та мэдэх үү?
- За, Мэдэхгүй.Ерөнхийдөө бол бөө бөөлж, онгод нь орж байж л тайтгаруулна. Бүх өмсгөлөө өмсөөд онгод ороод л..
- Луу, Лус савдаг хоёр ондоо юу? Нэг амьтан уу?
- Ер нь ойролцоо. Нэг амьтан.
- Луу тэнгэрийг захирдаггүй гэсэн. Харин Лус савдаг яадаг юм бол?
- Сайн мэдэхгүй байна.
- Савдгийг юу захирдаг вэ? Тэнгэр үү?
- Өө, Тэрийг одоо захирах юм байхгүй. Тэнгэр л зохицуулна..
- Лус савдаг нь захирах уу?
- Өө, Тэр нь захирнаа.
- Юуг захирдаг вэ?
- Тэр огторгуйн зохион байгуулалт, цас бороо, юу л бол юуг өөрөө очоод захираад байх юм байхгүй.
- Савдагууд юуг захирдаг вэ. Жишээ нь: Та луу тэнгэрийг захирдаг гэсэн шүү дээ. Лус савдаг нь юуг захирдаг вэ?
- Тэр бол бороо цасыг ямар хэмжээнд байлгах. Зун-бороо, өвөл-цас, зэргийг л захирдаг даа.
|
- А о луусах слышали?
- Луусы? Нет, не слышал. Есть ослиные луусы (мулы).
- А лус савдаки?
- А, лус савдаки это савдаки. В давние времена говорили, что лус савдаки могут разгневаться, поэтому не разрешали рыть ямы где попало, а в воду бросать всякое. Так слышал.
- А что будет, если лус савдаки разгневаются?
- Если они рассердятся, показывают дурной нрав. Бывают разные случаи. Могут звезды, планеты, луна встретиться. После этого бывают бури, дождь. Потом все проходит. Я сам видел. В основном встречаются звезды и луна. Или солнце. Бывают три солнца, это тогда, когда у солнца круги с двух сторон, вроде радуги [гало]. Тогда говорят: солнце окаймляется, луна окаймляется … Или солнце окаймлено, луна окаймлено…
- Радугой?
- Да, радугой. Говорят, лус савдаки разгневались (букв. испортились). Тогда погода портится обязательно. Или снег, или дождь пойдет.
- Когда лус савдаки рассердятся, их может успокоить дождь?
- Ламы успокаивают. Другие люди не могут.
- А шаманы могут успокоить лус савдаков?
- Могут. Ламы и шаманы и успокаивают всё.
- Например, все работают, и вдруг пойдет дождь, это значит, чем-то лус савдаков рассердили?
- Это не из-за того, что их рассердили. Дождь идет тогда, когда время приходит. Если время буре, то приходит буря. Как я сказал, что-то служит толчком, и начинаются буря, дождь.
- Как шаманы успокаивают лус савдаков?
- Ой, не знаю. В общем, шаманы камлают, в них входят онгоны, так они успокаивают. Надевают все одеяние и камлают…
- Луу и лус савдаки это разные существа? Или одинаковые?
- Они близкие. В общем, одно существо.
- Говорят, луу не заведуют небом (тэнгэр). А лус савдаки?
- Хорошо не знаю.
- А кто управляют савдаками? Небо?
- О, никто ими не управляет. Небо упорядочивает.
- А лус савдаки управляют?
- Они управляют.
- Чем?
- Порядком на небе (огторгуй), снегом, дождем. Всем.
- А чем управляют савдаки? Например, вы сказали, что луу управляют небом. А лус савдаки чем управляют?
- Сколько идти снегу или дождю. Летом управляют дождем, зимой - снегом…
|
|
Бык из озера
|
- Танай энд эргэн тойрон том уул, сайхан нуур байна. Тэд өөрийн гэсэн эзэнтэй юу?
- Урьд бол эзэн байна гэж үздэг. Нууран дотроос том том бух гарч ирдэг гэж ярьдаг байсан.
- Бух аа?
- Тиймээ. Урьдын улсууд тэгэж ярьдаг байсан. Үнэхээр л тус тусдаа эзэнтэй юм байна лээ гэж.
- Бух нь одоо тэнгэрийн эзэн үү? Нуурын эзэн байсан уу?
- Тэр бол нуурын эзэн.
- Бух нь ямар хэмжээтэй, ямар өнгөтэй байсан, тэрний тухай та дуулсан уу?
- Одоо хөх бух л гэж урьд нь ярьж байсан. Дээр үед тэгж ярьж байсан юм.
- Та энийг хэнээс сонссон бэ?
- Хуучин хөгшчүүлээс.
- Нуур болгон өөр өөрийн гэсэн эзэнтэй байдаг уу?
- Ерөөсөө л бух л байдаг. Тус тусдаа юм байхгүй ээ. Нэг эзэнтэй.
- Уул нь юмар эзэнтэй вэ?
- Уул нь эзэнтэй.
- Тэр бух нь ямар нэгэн шинж чанартай байсан уу?
- Тэрийг өөрөө хараагүй. Хөгшчүүл л ярьж байсан болохоор мэдэхгүй байна. Тийм л юм сонсож байсан. Тийм л таамаг байдаг.
- Тэр бух нь тэгвэл нуураасаа яах гэж гардаг байсан бол, зүгээр л гараад байсан уу?
- Зүгээр л гарч ирээд л зун гардаг байсан юм уу даа. Тэгээд л бух байхгүй газар ирж мал үржих талд л байсан байх.
- Тэгэхээр тэр бух нь сайн үүлдэрийн байсан уу? Хүнд их ээлтэй байсан уу?
- Ээлтэй. Хэрэв гарч ирэх үед маш сайхан жил болдог байсан байх.
- Цагаан өвгөн гэсэн бурханы тухай сонссон уу?
- Үгүй ээ. Сонсоогүй.
- Нуурнаас гарсан бухад мөргөдөг байсан уу? Ямар нэгэн өглөг өгдөг байсан уу?
- Тийм өглөгийг өгдөг байсан тухай сонсоогүй.
- Ер нь бухтай холбоотой ямар нэгэн үлгэр сонсож байсан уу?
- Үгүй ээ.
|
- У вас здесь есть высокие горы, красивые озера. У них есть их хозяева?
- Раньше считали, что есть. Говорили, что из озер выходят громадные быки.
- Быки?
- Да. Люди раньше так говорили. Правда, у каждого есть хозяин.
- Бык был хозяином неба? Или озера?
- Хозяином озера.
- Какого он размера, цвета, что вы о нем слышали?
- Раньше говорили, что синий бык. Давно рассказывали.
- От кого вы это слышали?
- От стариков.
- У каждого озера есть свой хозяин?
- Один бык. Отдельных нет. Один хозяин.
- А у горы какие хозяева?
- Есть хозяин у горы.
- Бык имел какие-то особенности?
- Я его сам не видел. Старики так рассказывали. Сам не знаю. Слышал такое. Вроде, есть такое предположение.
- Зачем тогда этому быку выходить из озера? Просто так?
- Просто так. Кажется, летом. Вроде, приходил туда, где скота не было, и там его разводил.
- Он был хорошей породы? Был расположен к людям?
- Да. Если он выходил, год был хороший.
- Слышали о бурхане Цаган-увгуне?
- Нет, не слышал.
- А быку, который выходил из озера, поклонялись? Приносили подношения?
- Не слышал про такие подношения.
- А какие-нибудь сказки про быков знаете?
- Нет.
|
|
Шаманы и ламы
|
- Та түрүүн лам, бөө гэж ярьсан. Тэгвэл лам бөө хоёр хоорондоо эвтэй байдаг уу?
- Тэр чинь тус тус тусдаа. Тус тусынхаа юмыг л хөөцөлддөг.
- Хоорондоо тэмцэлддэг үү?
- Тэмцэлдэх үе байсан. Одоо байхгүй.
- Лам, бөө хоёр хоорондоо тэмцэлддэг байсан тухай юмар нэг домог яриа сонссон уу?
- Ер нь домог л сонсож байсан болохоос тусгай яриад байх юм байхгүй. Ямар ч байсан хоорондоо тэмцэж байсан.
- Тэр хоёр тэмцэлдхээр хэн нь ялдаг байсан бол?
- Ер нь энэ тэнцүү аль аль нь гарч ирж байсан. Одоо ч гэсэн энэ тэнцүү л байгаа.
- Нэг нэгнийгээ алж чаддаг байсан уу?
- Үгүй ээ. Алалдах барих юм байгаагүй.
- Лам , бөө хоёрын хүч нь юугаараа ялгаатай байдаг вэ?
- Нэг нь хэнгэрэг цан, нөгөө нь онгод орох тийм л байсан. Тэр хооронд чухам ямар ялгаа байсныг мэдэхгүй.
- Лам нь яадаг байсан гэсэн бэ?
- Лам нь дээр үед дийлэнх хувь нь байсан. Тэр үед бөө нар нутаг нутагтаа байсан..
- Ламын мэдлэг нь юунаас гарч ирдэг бэ? Өөрөөсөө гарч ирдэг үү, хүн зааж өгдөг үү?
- Зааварлаж л гарч ирсэн.
- Хэн тэднийг сургаж болох вэ?
- Тэр үедээ хамгийн дээд лам нь сургамжилж ирсэн. Үе үеээ дамжсан.
- Бөөгийн тэр мэдлэгийг хэн олгодог байсан бол?
- Тэр анхан тэр нутгийнхаа заншлаар Хөвсгөл нутгаас гач ирсэн. Бөө бол өөр газар байхгүй. Ганцхан энэ нутагт л байдаг.
- Өөрөө бөө мэддэг үү, харж байсан уу?
- Харж байгаагүй. Мэдлэг байхгүй.
- Бөө нар шууд төрөхдөө л тийм мэдлэгтэй төрдөг үү? Эсвэл хүн мүн зааж өгдөг үү?
- Угсаагаа залгамжилж, залуу үе нь халаа авч ирж байсан.
- Яаж мэдэх вэ? Тэр хүүхэд л бөө болно гэдгийг.
- Тэр нутагт бөө хүний хүүхэд л залгамжилаад гарч ирдэг.
- Хэрвээ 5 хүүхэдтэй айл байвал яаж тэр...
- Аль нэг нь бөөг залгамжилна.
- Яаж мэдэх вэ?
- Мэдээж тэр л бөөгөө л бөөлөөд тэр залгамж үеэл авч чадсан л байвал тэр хүн гарч ирнэ.
- Одоо тэгэхээр тэмцэлдэнэ гэсэн үг үү?
- Одоо тэмцэх юм байхгүй ээ. Өөрийн хүүхдээс ямар л хүүхэд гарч ирнэ тодорхой. Бүгд гарна гэж байхгүй.
- Тэрийг чинь л харин яаж мэдэх вэ?
- Аль овсгоотой үе дамжсан нь гарч ирнэ.
- Заавал эрэгтэй хүүхэд үү, аль эсвэл эмэгтэй хүүхэд үү?
- Аль нь ч байж болно.
- Хүнтэй харьцахдаа намуухан, ухаантай тийм бөө гэж байдаг уу? Аль эсвэл ууртай бөө гэж байдаг уу?
- Тэр залгамжилсан үеийнх нь онгон ямар байна. Тэр хуучин байсан бөө нь ямар л ааштай байнав дараагийн бөө тийм байдаг байсан. Ухаантай хүн байсан бол залгамжлаад ухаантай бөө гарч ирнэ.
- Их ууртай бөө байдаг. Хүнтэй харьцахдаа ч гэсэн ууртай байдаг. Тийм бөө юу хийх вэ?
- Ууртай бөө, ямар ч хүн ууртай байвал юу ч хийж чадахгүй. Сайхан зантай хүн л хүний хайр татаж, өөртөө бүр элсүүлж чаддаг. Аль л сайхан зантай хүн дээр гарч ирнэ.
- Одоо тэр хоёр бөө өрсөлддөг биз.
- Өрсөлдөж болно.
- Тэгэхээр ухаантай бөө нь нөгөөхөө яаж давж гарах вэ?
- Чадлаараа л гарч ирнэ.
- Чадлаараа юу.
- Тийм өөр юм байхгүй.
|
- Вы говорили про лам, шаманов. Ламы и шаманы между собой были в согласии?
- Они каждый по себе. Каждый делал свое.
- Боролись друг с другом?
- Раньше боролись. Сейчас не борются.
- А вы не знаете сказок или легенд о том, как они сражались между собой?
- Всякое слышал, но рассказывать нечего. Так или иначе, боролись между собой.
- А если они боролись, кто побеждал?
- Они равные были, и тот и другой выходили победителями. И сейчас они равны.
- А могли они убить друг друга?
- Нет. Не убивали.
- А в чем различие между силой ламы и шамана?
- Один использовал барабан и литавры (цан), другой призывал онгона. Какая была разница между ними, не знаю.
- Что делал лама?
- Лам было раньше больше. Шаманы жили в отдельных местах.
- Откуда получает знания лама? Изнутри себя или научается от других?
- Обучается.
- Кто обучает?
- В прошлые времена высшие ламы обучали. Через поколения это передается.
- А кто обучает шаманов?
- Согласно местным обычаям, они появлялись на Хубсугуле. В других местах шаманов нет. Только в этих местах.
- Вы сами видели шаманов, знаете их?
- Не видел. Не знаю.
- Шаманы рождаются с таким знанием? Или их тоже обучают люди?
- Они следуют друг за другом. Молодые наследуют старым.
- А как узнать? Что этот ребенок будет шаманом?
- В тех местах шаманами становятся дети шаманов.
- А если в семье 5 детей…
- Один из них станет шаманом.
- А как узнать?
- Ну, конечно, если кто сможет камлать и наследовать, тот и наследует.
- Значит, они будут конкурировать?
- Да нет, какая конкуренция… Кто будет шаманом из детей, ясно. Так чтобы все стали шаманами, не бывает.
- Так как это-то понятно?
- Кто поспособнее, тот и станет.
- Девочка или мальчик?
- Все равно.
- Бывают шаманы, общающиеся с людьми тихо, спокойно? Или бывают сердитые шаманы?
- Это зависит от того, какой онгон у этой линии шаманов. Какой был характер у предыдущего шамана, такой будет и у последующего. Если был умный, то и будет умный.
- Бывают сердитые шаманы. Они и с людьми гневные. Что делают такие шаманы?
- Сердитый шаман… да всякий человек, если будет впадать в гнев, ничего не сможет сделать. Только человек с хорошим характером может вырвать симпатию людей, может привлечь их к себе. У кого хорошее обхождение, тот и поднимается над другими.
- Такие шаманы враждуют?
- Могут и враждовать.
- Тогда как умный победит другого?
- Способностью (умением).
- Способностью?
- Да, и ничего другого.
|
|
Харалч и харал
|
- Хараалын тухай дуулж байсан уу?
- Дуулаагүй ээ. Байдаг л гэж ярьж байсан.Янз бүрийн юм байдаг гэсэн. Мэдэхгүй ээ.
- Хараалч юу хийдэг вэ?
- Хамгийн муу юмыг хийдэг.
- Хамгийн муу юмыг хийнэ гэсэн чинь юу гэсэн үг вэ?
- Хүнийг алж болно. Янз бүрийн юм хийлгэж болно.
- Яаж хүн алах вэ?
- Тэр бөөгийн номоороо л хараал хийдэг гэдэг.
- Ямар нэгэн тийм шинж тэмдэг байдаг уу?
- Байхгүй.
- Хэл мэл нь зүгээр хүнийх шиг л байдаг уу?
- Адилхан шүү дээ. Яг л хүн. Өөр мэдэх юм байхгүй .Тэр нууц байдаг гэсэн.
|
- А о харалах (проклятиях) слышали?
- Не слышал. Говорят, были. Всякое бывает. Не знаю.
- Что делает харалч?
- Все самое плохое.
- Что значит – самое плохое?
- Может человека убить. Все что угодно, может сделать.
- А как он убивает человека?
- Он насылает харал, согласно шаманскому учению.
- А какие-то есть особенности у них?
- Нет.
- И язык у них, как у обычных людей?
- Как у всех. Обычный человек. Больше ничего не знаю. Они скрываются.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус савдаг ч юмуу, гэрийн эзэн гэж байдаг уу?
- Байдаг л гэж дуулсан болохоос бараг мэдэхгүй. Гэрийн эзэн гэвэл тэр гэрийн өрхийн тэргүүнийг хэлдэг.
- Энэ гэрт ч гэсэн үү?
- Энэ гэрт ч гэсэн адил. Заавал өрхийн толгойлогч байна. Тэр нь эрэгтэй хүн ч байж болно. Эрэгтэй хүн байхгүй бол эмэгтэй хүн нь үлдсэнийгээ толгойлно.
|
- Лус савдаки, или хозяева юрты существуют?
- Слышал, что существуют. Другого ничего не знаю. А хозяином юрты называют главу семьи.
- И в этой юрте?
- И в этой юрте. Есть глава у каждой семьи. Может быть мужчина. А если нет мужчины, семью может возглавить и женщина.
|
|
Удзмэрч
|
- Үзмэрч хүний талаар сонсож байсан уу? Та
- Сайн мэдэхгүй.
- Сонсоогүй юу?
- Ер нь үзмэрч гэдэг чинь заавал нэг тусгай хүн байсан юм шиг байгаа юм. Тэрнийг ойлгохгүй л байгаа юм.
- Тэд ер нь юу хийдэг байсан бэ?
- Ном л сайн мэддэг хүн тийм юм хийнэ, ярина.Тэрнээс зүгээр зохиомлоор тийм юм байхгүй.
- Тэрнээс ямар нэгэн юм асуухад хариулж чадах уу?
- Тэрнийг бол мэдэхгүй. Далд нууц арга байдаг байх. Ер нь муу юм хийдэг хүмүүс чинь нууц байдаг юм. Тийм учраас мэдэх юм байхгүй. Хүнд хэлдэггүй юм.
|
- А о гадателях (узмэрч) слышали?
- Хорошо не знаю.
- Не слышали?
- Вообще-то, говорят, это были особые люди. Я не понимаю этого.
- А что они делали?
- Только знавший хорошо учение (ном), мог заниматься этим. Просто так никто не мог.
- А если их спросить о чем-то, они ответят?
- Этого не знаю. Наверное, у них есть тайные способы. Вообще, люди, которые творят дурное, все делают тайно. Поэтому никто о них не знает. Они людям не говорят.
|
|
Луйджинч
|
- Лүйжинч гэж бас тусгай хүн байдаг уу, эсвэл лам нар уу?
- Лам нар л байдаг.
- Жирийн лам нар уу?
- Тийм. Лүйжингийн номыг нас барсан хүний араас л уншдаг. Ямар ч лам уншдаг байх аа.
|
- А луйчджинч - это особые люди или ламы?
- Ламы.
- Простые ламы?
- Да. Луйджинчи читают молитвы после смерти человека. Наверное, всякий лама может прочитать.
|
|
Душа (сунс)
|
- Хүн үхэхээрээ юу болдог вэ? Сүнс нь яадаг вэ? Сүнс алга болдог юм болов уу?
- Сүнсийг бол хуучин байхгүй гэдэг байсан. Одоо бол байна гэж ярьж байгаа. Муу сүнс бол өт хорхой болоод дуусна.Өөдтэй юм хийж байсан бол сайхан жаргалын ордонд очно. Шамбалын оронд очиж чадвал амьд байхдаа дээд хүн байсан гэсэн үг. Чадахгүй бол буг чөтгөр болно. Юу ч болно. Хорхой ч болно. Тэгээд хүнд гишгэгдээд дуусна. Ингэсэн л үг шүү дээ.
- Сүнс хорогдсон гэж ярьдаг.
- Тийм.
- Тийм юм байдаг уу?
- Тийм юм бол байдаг гэсэн. Дуулж байсан.
- Юу дуулсан бэ?
- Жишээ нь сүнс хоргодсон бол гэртээ байна.
- Хүнд муу юм хийж болох уу?
- Болно. Ямар нэг засал хийлгэхгүй бол болохгүй.
- Харж болох уу?
- Харах юм байхгүй. Хий үзэгдэл болсон юм чинь.
- Сүнс нь юу хийж болох вэ. Хүнд гэм хийж болох уу?
- Тэрнийг нь сайн мэдэхгүй байна.
|
- Что бывает, когда человек умирает? Что делается с его душой (сунс)? Она исчезает?
- Раньше говорили, что души нет. Сейчас говорят, есть. Плохие души становятся червяками, насекомыми, и этим всё кончается. Если человек вершил хорошие дела, он попадает в счастливую страну. Если человек сможет достичь Шамбалы, значит, он был высшей персоной. Если не сможет, то станет буг чутгуром. Всем чем угодно станет. Червяком. Человек наступит, тот и умрет. Вот что это значит.
- Есть такое выражение "душа спряталась" (хорогдох).
- Есть.
- Такое бывает?
- Говорят, бывает. Я слышал.
- Что вы слышали?
- Например, душа спряталась и находится дома.
- Может сделать что-то плохое людям?
- Может. Нужно обязательно совершить очистительный ритуал (засал).
- Ее можно увидеть?
- Там нечего видеть. Она же становится пустой видимостью (хий узэгдэл).
- А что делает душа? Может нанести вред человеку?
- Об этом ничего не знаю.
|
|
Демоны
|
- Шулмасын тухай сонсож байсан уу?
- За, Ер нь одоо шулмас, чөтгөр гэж энд тэнд жишээ нь хүн тавьсан газар гал асдаг. Янз бүрийн дуу гардаг гэж байгаа юм.
- Шулмас хүнд харагдах уу?
- Байхгүй ээ, хий үзэгдэл.
- Хүнд муу юм хийж болно биз дээ.
- Болно. Шулмас юм чинь. Энд тэнд явахад нь хойгуур урдуур нь дагадаг. Янз бүрийн нохой, чоно моно ч болдог, үзэгдэж байсан тухай домогт ярьдаг байсийм. Одоо бол мэдэхгүй ээ.
- Яагаад заавал хүн дагадаг юм бол оо?
- Хүн дагах гэдэг бол заавал харанхуй шөнө тэгж дагадаг байсан гэж байгаа юм. Намайг бол дагаж байгаагүй. Ер нь бол тэгж ярьдаг.
- Мангас гэж юу вэ?
- Мангас гэж одоо ерөөсөө л махчин л амьтан байх. Ямарч хүн, мал ч бай ямар нэгэн юмыг иддэг л хүн байж таарна. Мангас гэдэг чинь тийм л юм байх.
- Одоо байдаг уу?
- Байхгүй. Дээр үед байсан.
- Тэд нар яагаад алга болсон юм?
- Тэр устаад алга болохгүй юу. Тэр үедээ байж байгаад бурханы ном шашнаар аргалж байдаг учраас алга болсон. Одоо бол тийм юм байхгүй ээ.
- Одоо шулмас байдаг уу?
- Байхгүй.
|
- А о шулмасах слышали?
- Теперь то там, то здесь говорят о шулмасах, о чутгурах. Мол, появляется огонь там, где похоронили (положили) человека. Всякое рассказывают.
- Человек может увидеть шулмаса?
- Нет, это пустая видимость
- Он же может повредить человеку?
- Может. Это же шулмас. Когда человек идет, он следует за ним впереди или сзади. Иногда становится разными собаками, волками, и тогда становится видным, так рассказывали раньше в легендах. Больше ничего не знаю.
-Почему они следует за людьми?
- Говорят, обязательно ночью, в темноте, следуют за человеком. За мной никогда не шли. Так говорят.
- А что такое мангас?
- Мангас- это просто людоед (махчин). Человека, или скот, он поедает всякое… Мангас - это вот такое существо.
- Сейчас они есть?
- Нет. Раньше были.
- Почему сейчас их нет?
- Исчезли, и их не стало. В давние времена были, потом с ними справились учением Будды, и их не стало.
- А шулмасы есть?
- Нет.
|
|
Лхам-бурхан
|
- Лхам бурхан гэж байдаг уу?
- Тэрний талаар би сайн мэдэхгүй. Дээр үед л байсан.
- Тэрэнд хүмүүс залбирдаг байсан уу?
- Залбирдаг байсан. Лхам бурхан ирнэ гэж улсууд цагаан сар болоход гэр дээрээ хар цагаан ийм гурван юм тавьдаг байсан. Тэгээд золгодог байсан. Лхам бурхан ирнэ гэж ус, гурван төрлийн юм тавьдаг байсан. Хар цагаан ийм гурван мөс тавьдаг байсан. Одоо ч монголчууд Лхам ирнээ л гэдэг.
- Лхам бурхан ирнэ гэж цагаан сарын өмнө гэр дээрээ гурван янзын юм гаргаж тавьдаг байсан нь дуудаж байгаа юм уу?
- Үгүй ээ яахав. Тэр ирж, түүнийг л хамгаалж байгаа.
- Хамгаалж байгаа юмуу?
- Тийм. Монголчуудын заншил шүү дээ. Өөр орнууд ямар байдгийг мэдэхгүй л дээ.
- Мөс, цас тэгээд өөр юу байсан гэнээ?
- Хар адууны хомоол, гурван төрлийн юм, адууны баас л гэсэн үг л дээ.
- Гэхдээ тэрэнд бас залбирдаг байсан уу?
- Аа, залбирдаг. Дотроо бурхандаа залбирна уу гэхээс өөр юм байхгүй ээ.
- Яах гэж залбирдаг байсан юм.
- Сайн сайхны төлөө. Дараа жилдээ сайн сайхан байхын төлөө. Өөр юм байхгүй ээ.
- Тэр бурхныг хамгаалдаг байсан мөртлөө яагаад түүнд мөргөдөг байсан бэ?
- Өөр өөрийнхөө бурханд л мөргөнө үү гэхээс өөр юмгүй.
- Дээр үед бурхан байсан гэсэн шүү дээ. Тэгээд яагаад бурхан байхад тэрнээс хамгаалж, юм тавьдаг байсан юм бэ?
- Тэр чинь хар цагаанаар тайлж л тийм юм тавьдаг байсан. Лхам бурхан өглөө эрт ирдэг байсан учраас тэр.
- Дараа тантай дахин уулзаж болох уу?
|
- Бурхан Лхам есть?
- Об этом хорошо не знаю. Раньше был.
- Ему люди молились?
- Молились. Во время Цаган-сара люди клали на юрту три черных и белых вещи, говоря, что придет Лхам-бурхан. Так встречали его. Ставили воду, предметы трех родов. Лед черный и белый - трех видов. И сейчас монголы говорят, что Лхам-бурхан придет.
- Что значит три предмета на юрте во время Цаган-сара? Это призывания бурхана?
- Да нет. Он является, его защищают.
- Защищают?
- Да. Это обычай монголов. Как в других странах, не знаю.
- Значит, лед, снег, а что еще?
- Катыш черного коня, то есть кал коня.
- И им поклоняются?
- Поклоняются. Про себя читают молитвы бурхану, вот и все.
- Зачем молятся?
- Для всего хорошего. Для того, чтобы в будущем году было все благополучно. Вот и все.
- Бурхана защищают и ему молятся? Почему?
- Каждый молится своему бурхану.
- Вы сказали, что раньше был бурхан. Почему же, когда есть бурхан, от него защищают и ему что-то подносят?
- Ставят черное и белое, этим объясняется. Лхам бурхан являлся утром.
- Можно с вами встретиться позже?
|
|
Солнце
|
- Нар хүн байсан тухай домог мэдэх үү?
- Аа, Мэдэхгүй.
|
- Вы знаете легенду о том, что солнце было человеком?
- Нет, не знаю.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Эрвээхэй яагаад гэрэл рүү нисдэг юм бэ?
- Аль нэг бурханы зарлигаар хүмүүст гэрэл аваачиж өгөх гэж яваад өөрөө гэрэлд шатаж үхдэг юм.
|
- Почему мотылек летит на свет?
- Он летит по приказу какого-то бурхана, чтобы принести людям свет, а потом сама сгорает в этом свете.
|
|
Демоны
|
- Чөтгөр гэж юу юм бэ?
- Хий үзэгдэл. Өөр юм байхгүй. Биетэй юм байхгүй.
- Чөтгөр, шулам гэж нэг үү?
- Нэг л үг. Ерөөс адилхан. Өөр юм байхгүй. Бараг биелсэн гэсэн үг. Ухаан нь энд тэнд дуугарч ярьдаг, гал асдаг, гэрэл гардаг үзэгдлийг чөтгөр шулам хийж байна гэж үздэг.
|
- Что такое чутгур?
- Призрак (хий узэгдэл). Ничего там нет. Тела у него нет.
- Чутгур и шулам – это одно и то же?
- Одно и то же. Совершенно то же самое. Ничего другого. Означает, что почти обрели тело (? бараг биелсэн гэсэн уг). То есть если там и сям слышатся голоса, возникает огонь, свет, говорят, это делают чутгур и шулам.
|
|
Автобиография
|
- Аав, ээж хоёр тань аль нутгийн хүн бэ?
- Баянхонгор нутгийн хүн
- За, Танд баярлалаа.
|
- Ваши родители из каких мест?
- Из Баянхонгора.
- Спасибо.
|
22.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
З. Хандсурэн
Знакомство
|
- Таныг хэн гэдэг вэ?
- Хандсүрэн гэдэг
Та хэдэн настай вэ?
- 70 настай
- Та энэ сумын хүн үү?
- 1979 онд Хөвсгөл аймгийн Шинэ Идэр сумаас ирсэн.
- Халх уу?
- Тиймээ би халх хүн. Идээ идэцгээ. Боорцог, өрөм ид.
- Та нар хаанаас ирэв. Эрдэм шинжилгээний улс уу?
- Бид Хэл Зохиолын Хүрээлэнгээс явж байна. Орос улсын эрдэмтэдтэй цуг аман зохиол цуглуулж явна.
-Та ямар мэргэжилтэй вэ. Ямар ажил хийж байсан бэ?
- Мал зүйч. Зоотехникч мэргэжилтэй. Энэ суманд эдийн засагч, намын дарга, Ханх хотын Үйлдвэрчний дарга хийж байлаа. Тэтгэвэрт гараад сумандаа нефть шатахууны мэргэжилтэн хийж байсан. Одоо тэтгэвэрт гараад 10-аад жил болж байна. Зах зээлд манай орон ороод түүнээс хойш албан газар маань татан буугдсан. Би гэр бүлийн хүн эндэхийнх тул тэтгэвэртээ гараад Мөрөн хот руу яваагүй.
- Та энд хаанаас ирсэн бэ?
- Улаанбаатар хотод Намын дээд сургууль төгсөөд энэ суманд 1979 онд томилолтоор ирсэн. Уг нь би Шинэ-Идэр сумын хүн.
- Таны төрсөн нутаг хол уу?
- Мөрөн хотоос цааш, урагш байдаг Шинэ-Идэр гэдэг нэртэй, халх сум.
- Та энэ нутгаар их явж, олон хүнтэй уулзсан байх даа?
- Энэ Ханх хотын Үйлвэрчний Зөвлөлийн дарга байсан тул сумынхаа энд тэнд бишгүй явж, олон хүнтэй уулзаж байсан.
- Хуучин амьдрал ямар байв даа?
- Сайхан амьдарч байлаа. Би залуудаа 45 хоног Зөвлөлт Холбоот Улсад үйлдвэрчний эвлэлийн шугамаар курст суралцаж, Хар далайд очиж, Орос улсын том хотоор явж, шинэ юм их үзэж байлаа.
- Та ардын үлгэр, хуучны дуу мэддэг хөгшдийг сайн мэдэх үү?
- Мэддэг байсан. Би бас залуудаа дуу дуулж явлаа. Одоо хөгшрөөд хоолой гарахаа байсан.
- Домог, үлгэр, дуу санаж байна уу?
- Мартжээ. Та нарт ямар домог хэрэгтэй байна.
- Хөвсгөл нуурын тухай домог мэдэх үү?
- Мартжээ. Манай өвгөн л сайн мэднэ. Түүнээс асуу. Өө, манай нөхөр ч ирлээ.
- Та Хатгал хавийн түүхэн дурсгал, сүм дуганы тухай хэр мэдэх вэ?
- Хатгал хот анх Хөвсгөл аймгийн төв байсан. 1933 онд анх байгуулагдсан орон нутгийн хот. Анхны Ноосны үйлдвэр Хатгал хотод 1933 онд байгуулагдаж, ашиглалтад орж байсан юм. Ноосны үйлдвэрийг Зөвлөлт Холбоот Улсын тусламжаар байгуулсан.
- Энд яагаад тог цахилгаан байхгүй байгаа юм бэ?
- Зах зээлд ороод л ийм болчихоод байна. Хуучин Хатгал чинь манай улсын хоёрхон орон нутгийн хотын нэг нь байсан юм. Мөнхийн гэрэлтэй сайхан хот байлаа. Зах зээлд шилжих үеэр зах зээлийн шуурганд дайрагдаж, овсгоотой нь ингээд энэ үйлдвэрийг хувьчлаад тараагаад хаясан.
|
- Как вас зовут?
- Хандсурэн.
- Сколько вам лет?
- Семьдесят.
- Вы из этого сомона?
- Приехала в 1979 г. из сомона Шинэ-Идэр Хубсугульского аймака.
- Халхасец?
- Да, халха. Угощайтесь. Борцоги, урюм (пенку) ешьте. А вы откуда? Ученые?
- Мы из Института языка и литературы. Вместе с учеными из России собираем фольклор. Вы кто по специальности? Кем работали?
- Зоотехник. В этом сомоне работала экономистом, партийным секретарем, председателем профсоюзов в г. Ханх. После выхода на пенсию, стала работать в сомоне специалистом по нефтепродуктам. Уже 10 лет на пенсии. После перехода нашей страны к рынку, организация, в которой я работала, расформировалась. Мой муж из этих мест, поэтому, выйдя не пенсию, в г. Мурэн не поехала.
- А сюда вы откуда приехали?
- Закончила в Улан-Баторе высшую партийную школу и по назначению приехала в 1979 г. Родом я из сомона Шинэ-Идэр.
- Место вашего рождения далеко?
- За городом Мурэном, южнее, в сомоне Шинэ-Идэр. Это халхаский сомон.
- Вы, наверное, много ездили по этим местам, встречались со многими людьми.
- Я же была председателем профсоюзов г. Ханх, поэтому, конечно, ездила по разным местам своего сомона, видела многих людей.
- Какой была жизнь в прошлом?
- Хорошо жили. Я в молодости ездила в Советский Союз, 45 дней училась на курсах по линии профсоюзов, ездила на Черное море, ездила по большим городам в Советском Союзе, много нового видела.
- Вы хорошо знаете стариков, которые знают народные сказки, старинные песни?
- Знала. Я сама в молодости пела. Сейчас постарела и голос стал плохим.
- Помните какие-нибудь легенды, сказки, песни?
- Забыла. Какие вам нужны легенды?
- Знаете легенды об озере Хубсугул?
- Забыла. Мой старик хорошо знает. Спрсите у него. Да, вот он пришел.
- Что вы знаете об исторических местах, монастырях в районе Хатгала?
- Хатгал был раньше центром Хубсугульского аймака. Был основан в 1933 г. В 1933 г. была построена первая шерстомойная фабрика в Хатгале. Фабрику построили с помощью СССР.
- Почему здесь нет электричества?
- После перехода к рыночным отношениям не стало электричества.
Раньше Хатгал был одним из двух городов в этих местах. Был прекрасным городом с "вечным" светом. После перехода к рынкупопал под ветер перемен. Кто побойчее приватизировал фабрику и все пустили по ветру.
|
|
Шаманы
|
- Энд бөө байна уу?
- Байгаа. Энд ховор. Хойшоо байгаа.
- Бөө хүн угаасаа тэнгэрээс заяагдсан байдаг уу ?
- Удам угсаанаасаа заяагдсан бөө байдаг байх. Одоо залуу бөө олон боллоо Үнэн ч юмуу, худлаа бөө ч юмуу мэдэхгүй. Амьдрахын эрхээр бусдаас худлаа мөнгө салгах гэсэн зарим нэг бөө байдаг байх аа. Дээр үед энд сайн бөө байсан гэдэг. Ханхын төвийн ар талаар бөө байсан гэж ярьдаг. Би угаасаа эндэхийн хүн биш болохоор, халх учраас сайн мэдэхгүй. Дархатын сумаар л бөө элбэг байдаг гэдэг. Дархат талдаа л бөө их байдаг юм.
- Лам, бөө хоёр үргэлж зөрчилдөж тэмцэлдэж байсан гэл үү ?
- Хар, шар хоёр бөө үргэлж тэмцэлдэж байсан гэдэг. Дархатууд голдуу бөө удганаа шүтэж, халх нар нь шарын шашнаа, буддын шашнаа илүү шүтдэг байсан..
- Шарын шашин, харын шашин хоёр яаж тэмцэлдэж байсан юм бэ?
- Удмаа дагаж бөө болдог байх. Энэ хоёр шашин хоорондоо харш. Шарын шашин шүтдэг хүн бөөг шүтэхгүй. Шарын шашин монголын үндэсний шашин болтлоо хөгжсөн. Монголын түүх, Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүхэнд монгол хүний зургаагийн нэг нь лам, зууны нэг нь сүм дуганд шавилан сууж байлаа гэж түүхэнд бичиж, сургууль номонд заалгаж байлаа.
- Бөө тэнгэртэй холбоотой юу ?
- Бөө тэнгэртэй холбоотой гэж дуулсан. Бөө тэнгэрээс онгодоо дууддаг гэсэн. Бөө хүнд тэнгэр мэдрэмж өгдөг гэж ярьдаг юм байна лээ.
- Лус савдаг бөө хүнд туслах уу ?
- Туслах байх аа. Лус савдагтай холбоотой юм гэсэн. Бөөлж байхдаа – "За, за" гээд байдаг юм байна лээ. Лус савдагтай, онгодтой ярьдаг байх.
|
- Здесь есть шаманы?
- Есть. Здесь мало, больше на севере.
- Шаманы имеют силу и судьбу от неба?
- Есть, наверное, шаманы, дар которых получен по наследству. Сейчас много молодых шаманов. Настоящие, ненастоящие – не знаю. Есть и такие, кто хочет просто деньги с людей получить. В давние времена здесь, говорят, были хорошие шаманы. Рассказывают, что был шаман на северных склонах от центра Ханха. Я не местная и халха. Поэтому хорошо не знаю. Говорят, шаманов больше всего в дархатских сомонах. В дархатских местах их много бывет.
-Говорят, ламы и шаманы всегда конфликтовали между собой?
- Черные и желтые шаманы, говорят, постоянно враждовали. Дархаты почитали шаманов и шаманок, халхи больше [придерживались] желтой религии, буддизма.
- Как боролись между собой черная и желтая веры?
- Шаманами становятся по наследству. Эти две веры друг другу враждебны. Тот, кто придерживается желтой веры, не почитает шаманов. Желтая вера стала монгольской национальной религией. В истории Монголии, в истории МНРП писали, что одна шестая населения Монголии были ламы, в истории написано, что в каждом из ста монастырей жили послушники и обучались закону (ном).
- Шаманы связаны с небом?
- Я слышала, что шаманы связаны с небом. Шаманы призывают c неба своих онгонов.
- Шаману небо дает знание, так говорят.
- А помогают ли шаманам Лус-савдаки?
- Наверное, помогают. Говорят, что они связаны с Лус-савдаками. Когда шаманы камлают, они говорят: "Дза, дза". Это они, вроде, разговаривают с Лус-савдаками и онгонами.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус, савдаг гэж юу вэ ?
- Хүмүүс лусын хорлол болжээ гэж ярьдаг. Ан агнасан, загас, ан амьтныг шунахай зэрлэг алсан хүнийг лусын хорлол болжээ. Урт наслахгүй гэж ярьдаг. Лусын хорлол болох нь байгальтай холбоотой байх.
- Савдаг, лус ялгаатай юу ?
- Сайн мэдэхгүй. Лусын хорлол болжээ гэдэг. Загас зүй бусаар алсан байвал лусын хорлол болно гэж боддог.
- Тэгвэл хүмүүс яагаад лусаас айхгүй загас барьдаг юм бэ ?
- Байгалиа ашиглаж, зүй ёсоор нь загас барихад болно. Харин их шунавал л, зүй бус баривал лусын хорлол болдог байх.
- Лус, луу холбоотой юу ?
- Холбоотой л байх даа. Мэдэхгүй юм.
|
- А что такое Лус-савдак?
- Люди говорят: "Это вред, нанесенный Лус-савдаками". Про людей, которые охотятся, слишком много убивают животных и ловят рыбу, говорят: "Лусы его накажут (лусын хорлол болсон). Долго не проживет". Наказание лусов (лусын хорлол), кажется, бывает связано с природой.
- Савдаг и лус разтличаются?
- Хорошо не знаю. Говорят: "Это наказание лусов (лусын хорлол)". Если рыб убивают не не как положено, считается, что лусы накажут (лусын хорлол болно).
- Почему тогда люди не боятся лусов и ловят рыбу?
- Природу можно использовать, рыбу можно ловить, но как и сколько положено. Если же ловить слишком много, не так, как положено, тогда лусы наказывавают (лусын хорлол болдог).
- А лус и луу связаны между собой?
- Наверное, связаны. Не знаю.
|
|
Лу
|
- Луу хаана амьдардаг вэ ?
- Тэнгэрт байдаг гэж домогт гардаг. Луу унжих гэж ярьдаг. Их шуурга болох, цахилгаан цахихыг луу унжиж байна гэж хүмүүс ярьдаг. Яг ямар амьтан байдгийг мэдэхгүй.
- Аянга, цахилгаан цахих луутай холбоотой гэсэн үг үү?
- Нэмэх, хасах цэнэг нийлэхээр цахилгаан цахиж байгаа гэж шинжлэх ухаан үздэг.
- Хоёр луу мөргөлдөхөөр аянга цахилгаан цахиж байна гэж ойлгож болох уу?
- Дээр үед бүдүүлэг үед тэгэж ярьдаг байсан гэсэн. Лууны тухай өөр юм мэдэхгүй.
- Луу газарт унаж болох уу?
- Луу гэж ямар биетэй юм байдаг талаар мэдэхгүй. Зөвхөн тэнгэр дуугарахыг луу унжиж байна гэж л дуулсан.
|
- Где живут луу?
- В легендах говорят, что на небе. Еще говорят "Луу свесился". Когда поднимается ветер, сверкают молнии, говорят, что, мол, луу свешиваются. А что это за существа, точно не знаю.
- Значит, гром и молния связаны с луу?
- По науке, когда плюсовой заряд соединяется с отрицательным, тогда и появляются молнии.
- Значит, это можно понять, что когда два луу сталкиваются, тогда сверкает молния?
- В прошлом, когда не было знаний, так говорили. Про луу больше ничего не знаю.
- А может луу упасть на землю?
- Я не знаю, какой из себя луу. Только слышала, что говорят про гром, будто это луу свешивается.
|
|
Радуга
|
- Солонго руу хүн гараараа зааж болох уу?
- Нарны гэрэлд борооны дусал л тэгэж солонго болж харагдаж байгаа юм. Солонгын дэргэд нь ойрхон очихоор цаашаа яваад баригдахгүй болчихдог.
|
- Можно человеку рукой указывать на радугу?
- Это дождевая вода на солнце выглядит радугой. Подойдешь поближе к радуге, а она отодвигается дальше, и ее поймать нельзя.
|
|
Лус-савдак
|
- Савдаг гэж байх уу ?
- Савдаг газрын эзэн юм болов уу. Мэдэхгүй юм. Лус савдаг гэж л хоршиж хэлдэг юм. Яг лус, савдаг гэж ялгаж сэдэхгүй. Лус газрын эзэн байх аа.
|
- А савдаги существуют?
- Савдаг – это, кажется, хозяева местностей. Не знаю. Говорят вместе "Лус-савдак". Это лус, это савдаг, так не различают. Лусы – это тоже хозяева местностей.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурханы тухай мэдэх үү?
- Манай өвгөн л сайн мэддэг юм. Тэнгэрт хойно л байдаг долоон гариг даа. Цөм нэртэй юм байна лээ.
- Долоон бурханд мөргөдөг үү?
- Би шашин шүтдэггүй. Тийм болохоор мөргөдөггүй.
|
- А о Большой медведице (Долон бурхан) знаете?
- Мой старик знает. Это семь планет, которые расположены в северной части неба. У каждой есть имя.
- Поклоняетесь Большой медведице?
- Я не верующая. Поэтому не поклоняюсь.
|
|
|
- "Эрхий мэргэн"-ий тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Дэлхий яст мэлхийний нуруун дээр тогтддог гэж эрт үед ярьж байсан уу ?
- Зааны нуруун дээр дэлхий тогтддог гэж ярьдаг байв. Одоо бол дэлхий зааны нуруун дээр биш бөөрөнхий, эргэдэг гэж хүн бүр мэднэ.
- Юунаас болж газар хөдөлдөг вэ?
- Газрын доорхи галт уул дэлбэрч, газар хөдөлдөг байх. Сайн мэдэхгүй.
|
- Знаете сказку об Эрхий-мэргэне?
- Не знаю.
- Раньше рассказывали, что земля держится на спине черепахи?
- Рассказывали, что земля стоит на спине слона. Сейчас каждый знает, что земля не на слоне стоит, а круглая и вращается.
- Отчего бывают землятресения?
- Внутри происходит взрыв вулкана, от этого, кажется, бывают землятресения. Хорошо не знаю.
|
|
Синий бык
|
- Уснаас хөх үхэр гарч ирдэг гэж дуулсан уу?
- Тийм яриаг хүмүүс ярьж л байдаг юм. Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын Сангийн далайгаас нэг том хөх бух гарч ирээд буцаад далай руу орсон гэж хүмүүс ярьдаг юм.
- Нэг л удаа юу?
- Нэг л удаа юм гэсэн байх аа.
- Бух уснаас гарч ирсэн нь хүмүүст гай зовлон авчирсан уу?
- Үгүй байх аа. Харин хүмүүс баяжсан, сайн болсон гэж яьдаг.
|
- Слышали о том, что из воды выходит синий бык?
- Люди говорят такое. В сомоне Шинэ-Идэр Хубсугульского аймака из Сангийн-далай вышел большой синий бык и снова вошел в озеро, так люди говорили.
- Один раз?
- Вроде, говорили, один раз.
- Выйдя из воды он принес людям несчастье?
- Да нет, наверное. Наоборот, люди разбогатели, стали хорошо жить.
|
|
Затмение
|
- Нар хиртэлтийн тухай мэдэх үү?
- Дэлхийн бөмбөрцөгийн эргэлттэй л холбоотой байх.
|
- А о затмениях что-то знаете?
- Они связаны, кажется, с вращением земного шара.
|
|
Луна
|
- Сарны дүрсийн тухай та юу мэдэх вэ?
- Саран дээр хоёр хүүхэд бортогтой ус дундаа барьсан дүрс байдаг. Нэрээ харахад хүүхдийнх шиг. Дээр үед хоёр хүүхэд усанд яваад удаад тоглоод ирэхгүй болохоор нь эх нь: -"Усаа хурдан авчир" гэсэн чинь сар аваад явчихсан юм гэнэлээ. Тэгээд одоо саран дээр хоёр хүүхдийн сарвайсан дүрс байгаа юм гэж ярьдаг. Тийм учраас одоо усанд явсан хүүхдийг дуудахдаа:
-"Усаа түргэн авчир гэдэггүй
- "Нохой хахлаа" гэдэг. Энэ нь усаа түргэн авчир гэсэн утгатай үг гэсэн.
- Сар татаж авсан уу яаж авсан бэ?
- Мэдэхгүй
|
- А о образах на луне что знаете?
- На луне есть образ двух детей, которые несут вдвоем ведро воды. И правда, посмотришь, как будто там двое детей. Давным-давно двое детей пошли по воду, заигрались и долго не возвращались. Мать им скзаала: "Быстро принесите воду!" Тогда луна их забрала. Вот теперь на луне есть изображение двух детей. Поэтому теперь, когда зовут детей, ушедших по воду, не говорят: "Быстрее несите воду!" А говорят: "Собака подавилась!" Это значит, что нужно быстро нести воду!
- Как луна забрала детей, притянула?
- Не знаю.
|
|
Космография
|
- Аав, ээж тань аль нутгийн улс вэ?
- Шинэ-Идэр сумын халх хүмүүс. Хөвсгөл аймгийн урд талын Шинэ-Идэр, Жаргалант, Галт сумыг халхын гурван сум гэдэг.
- Сар, нар хоёр урьд хүн байсан гэж дуулсан уу ?
- Дээр үед аав, ээж тэгж ярьдаг байсан.
- Хөхдэй мэргэний тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Алтан гадас одны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Хойно л том цагаан од байдаг.
- Өөр домог, үлгэр та мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Мартчих юм.
- Хүн юунаас үүссэн тухай домог мэдэх үү?
- Хүн сармагчингаас үүссэн гэж л мэднэ. Өөр юм дуулаагүй.
- Сүмбэр уул уул хаана байдаг вэ?
- Мэдэхгүй.
|
- А ваши родители откуда родом?
- Халхасцы из сомона Шинэ-Идэр. В Хубсугульском аймаке три халхаских сомона – Шинэ-Идэр, Джаргалант и Галт.
- А слышали что-нибудь о том, что солнце и луна раньше были людьми?
- Давно родители рассказывали об этом.
- А сказку о Хухдэй-мэргэне знаете?
- Не знаю.
- А про Полярную звезду?
- Не знаю. На севере большая белая звезда.
- Другие сказки и легенды знаете?
- Не знаю. Забыла.
- Откуда появился человек? Об этом знаете легенды?
- Знаю только, что произошел от обезьяны. Другого не слышала.
- Где находится гора Сумбэр?
- Не знаю.
|
|
Луйджинч
|
- Яагаад лүйжин тавиулдаг вэ. Лам хүн л лүйжин тавих уу?
-Лам хүн л муу муухайг зайлуулах гэж лүйжин тавьдаг.
- Лүйжинч хүн тусгай хүн байна уу Лам нар л тавьдаг уу?
- Лүйжинч лам л тавьдаг.
|
- Когда совершают луйджин? Его совершает только лама?
- Лама, чтобы устранить плохое, совершает луйджин.
- Луйджинчи – это специальные люди, или ламы совершают луйджин?
- Луйджинч (?) делают ламы.
|
|
Удзмэрч
|
- Үзмэрч хүний тухай сонссон уу?
- Үзмэрчин хүн байдаг гэж ярьдаг. Би сайн мэдэхгүй.
- Үзмэрч хүн юм харж хэлдэг үү. Мэргэлээд мэддэг үү. Юугаар мэргэлдэг вэ?
- Зоос хараад, шоо хаяаад мэддэг байсан гэсэн. Хүнийг хараад мэддэг хүнийг үзмэрч гэж хэлдэг байсан байх аа.
- Хараалч, үзмэрч ялгаатай юу?
- Ялгаатай. Хараал хийнэ гэдэг хамгийн их нүгэл. Хараалын үзүүрт цус гэдэг. Үзмэрч хүн бол өөр.
- Үзмэрч хүн хараалч байж болох уу?
- Болохгүй байх аа. Мэдэхгүй юм. Ер нь сонирхож байгаагүй.
|
- А про узмэрчей (ясновидящих) слышали?
- Говорят, бывают узмэрчи. Я плохо знаю.
- Узмэрчи видят? Или гадают? Если гадают, то на чем?
- Смотрят на монеты, кидают кубики, и так узнают. Посмотрят на человека и видят, таких, наверно, называют узмэрчами.
- Узмэрч и харалч – это разные люди?
- Разные. Наслать проклятие – это самый большой грех. Говорят, что на конце проклятия – кровь. А узмэрч – это другое.
- Может узмэрч быть харалчем?
- Наверное, не может. Вообще-то, не знаю. Не интересовалась.
|
|
Харалч и шаман
|
- Танай нутагт хараалч хүн байна уу?
- Байсан байх аа. Дархатуудыг л их хараалч гэж ярьдаг, хүмүүс айдаг байсан. Халхад хараалч байхгүй. Дархатын хараал л гэж ярьдаг.
- Хараалч, бөө хүн хоёр нэг хүн үү?
- Хараалч бөөтэй холбоотой байх.
- Юугаараа адил гэж ?
- Харын шашин нь нэг байдаг гэсэн.
- Харын шашинг гэж юуг хэлж байна вэ?
- Бөөгийн шашныг харын шашин гэдэг.
- Хараалч, бөө хоёр юугаараа ялгаатай вэ?
- Ялгаагүй байх.
- Хар номын тухай мэдэх үү?
- Мэдэхгүй
- Хонь малаа алдаад хулгайч хүний хойноос хараал хийж болох уу?
- Мэдэхгүй. Малаа сураглаад хүнээс асуугаад олж л байдаг.
- Бөөгөөс малаа олж өгөөч гэж гуйх уу?
- Гуйдаг байлгүй. Малаа алдсан хүмүүс ламаас бус харин мэргэн хүнээс их асуудаг. Мэргэн хүн чулуу татаад мэдэж байдаг.
- Хараалч хүний хэл хар, хэл нь могой шиг байдаг гэж хүмүүс ярьдаг уу?
- Хар хэлтэй хүн шүү. Хамаагүй хэрэлдэж болохгүй гэж ярьж байдаг. Могой шиг хэлтэй хараалч хүн байдаг гэж сонсоогүй.
|
- В ваших местах есть харалчи?
- Были. Говорят, что дархаты – большие харалчи. Люди их боялись. Среди халхасцев харалчей нет. Дархатское проклятие – так говорят.
- Харалчи и шаман – это один человек?
- Харалчи и шаман, по-моему, как-то связаны между собой.
- Чем они похожи?
- У них одна черная вера (харын шашин).
- Что вы называете черной верой?
- Шаманскую веру называют черной верой.
- А чем харалчи и шаман различаются?
- Кажется, ничем.
- А знаете что-нибудь о черных книгах (хар ном)?
- Не знаю.
- Если скот украли, можно наслать на вора проклятие?
- Не знаю. Обычно расспрашивают людей и ищут свой скот.
- Просят ли шамана помочь найти свой скот?
- Наверное, просят. Потерявшие скот спрашивают больше не ламу, а мудрого человека (мэргэн хүн). Такой человек разбрасывает камушки и на них гадает.
- Говорят лбюди, что у харалчи язык бывает черным или похож на змеиный.
- У человека черный язык, с ним нельзя ругаться – так говорят. Про харалчи со змеиным языком ничего не слышала.
|
|
Докшиты
|
- Догшин бурхадын тухай та мэдэх үү?
- Догшид гэж байдаг. Таван хангалыг догшин бурхан гэдэг. Гэхдээ би сайн мэдэхгүй.
|
- Что знаете о гневных бурханах?
- Их называют догшитами. Говорят, что Таван хангал – гневные божества. Но я хорошо не знаю.
|
|
Демоны
|
- Мам гэж юу вэ? Бурхан уу?
- Бурхан биш. Мам гэж чөтгөр.
- Чөтгөр гэж юу?
- Мэдэхүй.
- Чөтгөрийг харж болох уу?
- Мэдэхгүй.
- Мам хүнд муу юм хийх үү?
- Мэдэхгүй. Муу юм хийдэг байлгүй.
- Мамаас яаж амиа хамгаалах вэ?
- Мэдэхгүй.
- Шулам гэж юу вэ?
- Шулам гэж ярьдаг. Дээр үед хүний мах идсэн хүн, үхсэн хүний элэг идсэн хүн шулмас болдог юм гэнэлээ гэж ярьдаг байсан.
- Яагаад хүний мах иддэг байсан юм бэ?
- Хүмүүсийн ярьдагаар бол нэг хүн хүний элэг идэж гэнэ. Аймаар амттай байжээ. Тэгээд хүний элэг идсэн хүн шулмас, махчин болдог гэдэг.
|
- А что такое мам? Бурхан?
- Нет, не бурхан. Мам – это чутгур.
- А что такое чутгур?
- Не знаю.
- Чутгура можно увидеть?
- Не знаю.
- Мамы вредят людям?
- Не знаю. Наверное, вредят.
- Как защитить жизнь от мамов?
- Не знаю.
- Что такое шуламы?
- Говорят, шулам. Раньше говорили, что человек, съевший человеческое мясо, съевший печень умершего человека, становятся шулмасом.
- Почему они ели человеческое мясо?
- Рассказывали, что однажды некий человек съел человеческую печень. Оказалось, очень вкусно. Человек, съевший печень, стал шулмасом, людоедом (махчин).
|
|
Легенды о людоедах
|
Нэг эхнэр, нөхөр хоёр амьдран суудаг байжээ. Нөхөр нь нэг удаа санаандгүй хүний элгийг амтлаад үзсэн чинь хачин гоё амттай байжээ. Тэгээд л хүний элэг иддэг болжээ. Эхнэр нь:
- "Чи юу идээд байгаа юм" гэхэд хэлсэнгүй. Хүн алаад элгийг нь иддэг болж гэнэ. Сүүлдээ бүр авгайгаа алаад идсэн гэнэ. Тэгээд л тэр хүн шулмас чөтгөр болжээ. Идэх юм ховор байсан үед хүний мах идсэн юм болов уу.
|
Жили-был муж и жена. Муж однажды случайно попробовал печень человека, оказалось, очень вкусно. После этого он стал есть человеческую печень. Жена скзала:
- Что ты ешь? — Он не ответил. Стал убивать людей и есть их печень. В конце концов он убил жену и съел ее печень. Так он стал шулмасом-чутгуром. Может, во времена, когда еды не хватало, ели человечину?
|
|
Демоны
|
- Одоо мангас, шулам байна уу?
- Үлгэрт л байна. 15 толгойтой атигар хар мангас айлын хүүхдийг аваад явж гээд л үлгэрт гарт юм.
- Ямар үлгэрт тэгж гардаг вэ?
- Үлгэр, туульд. Нэрийг нь санахгүй байна.
- Үхсэний дараа хүн чөтгөр болох уу?
- Сүнс нь чөтгөр болдог гэж ярьдаг.
- Ямар хүний сүнс чөтгөр болох вэ?
- Буруу юм хийж байсан, муу үйл хийсэн хүний сүнс шулмас болдог.
- Шулмасаас биеэ хамгаалж чадах уу?
- Шуламсыг хөөж болдог байлгүй. Сайн мэдэхгүй. Хүний мах идвэл л махчин болдог гэж дуулсан.
- Муус гэж мэдэх үү?
- ¨стой мэдэхгүй.
- Ягчис гэж дуулсан уу?
- Мэдэхгүй.
|
- А сейчас есть мангасы и шуламы?
- Только в сказках. В сказках рассказывают, как 15-головый черный сморщенный мангас (атигар хар мангас) забрал чужого ребенка.
- В какой сказке?
- В сказке, в эпосе. Название не помню.
- После смерти человек становится чутгуром?
- Рассказывают, что душа (сунс) становится чутгуром.
- Душа какого человека становится чутгуром?
- Плохо поступившего. Шулмасом становится душа человекасовершившего дурной поступок.
- Можно защититься от шулмаса?
- Наверное, шулмаса можно прогнать. Хорошо не знаю. Съевший челоческое мясо, сановится махчином. Так слышала.
- А что такое муус, знаете?
- Никогда не слышала.
- А якшас?
- Не знаю.
|
|
Душа (сунс)
|
- Сүнсийг харж болох уу?
- Болохгүй. Гэхдээ шинжлэх ухаан сүнс байна гэж үзэж байгаа шүү дээ.
- Хүн үхэхээр сүнс нь хаачих вэ ?
- Мэдэхгүй. Сүнс хоргоддог гэж ярьдаг.
- Сүнс хоргодож үлдвэл яах ёстой вэ?
- Хоргодсон юмыг нь зайлуулдаг. Ламаар бурхны ном уншуулж, сүнсийг нь сайн төрөл олуулдаг гэсэн. Өөр юм мэдэхгүй.
- Оршуулганд явсан хүмүүс буцаж ирэхдээ яагаад өөр замаар ирдэг юм бэ?
- Лам л ирэх зүг чигийг нь зааж өгдөг байх аа.
- Хүн төрөхөөр сүнс нь цуг төрөх үү?
- Сүнс, сүлдтэйгээ цуг төрдөг байлгүй. Өөр яах вэ.
|
- Можно увидеть душу (сунс)?
- Нельзя. Но наука тоже считает, что душа есть.
- Когда человек умирает, куда девается душа?
- Душа прячется (сүнс хоргоддог) - так говорят.
- Если душа спрячется и останется, то что надо делать?
- То, что спряталось, выгоняют. Ламу просят прочитать молитвы бурхану и душе дают хорошее перерождение. Другого ничего не знаю.
- Почему люди, которые возвращаются с похорон, идут другой дорогой?
- Вроде бы, лама им уазывает, как идти.
- Когда человек рождается, душа рождается вместе с ним?
- Наверное, душа (сунс) рождается вместе с сулд. Как иначе?
|
|
Беседа
|
- Хандсүрэн гуай, Та малыг ардын эмчилгээгээр эмчилдэг үү?
- Өвс ургамалаар ардын эмчилгээ хийдэг.
- Та шившлэг хийж, малыг эмчилдэг үү?
- Үгүй. Би шинжлэх ухааны аргаар л мэргэжлийн үүднээс малыг эмчилдэг.
|
- Хандсурэн-гуай, вы лечите скот методами народной медицины?
- Лечу растениями.
- А заговорами лечите?
- Нет. Я лечу только научными методами.
|
|
Марал-мичид
|
- Марал мичид одны тухай юу мэдэх вэ?
- Сонссон. Тайлбарлаж мэдэхгүй байна.
|
- Что вы знаете о звездах Марал-мичид?
- Слышала. Но объяснить не могу.
|
|
Лхам-бурхан
|
- Цагаан сараар гэрийнхээ тотгон дээр яагаад гурван мөс тавьдаг юм бэ?
- Одоо ч гэсэн цагаан сараар гэр дээрээ мөс тавьдаг. Манайх ч мөс тавьдаг.
- Лхам бурхнаас хамгаалж мөс тавьдаг уу?
- Хайр хишиг гуйж таьдаг.
Лхам бурхан битүүний орой ирдэг гэдэг тул хүмүүс гэрийнхээ тотгон дээр мөс тавьдаг. Энэ тухай манай өвгөн л сайн мэднэ гэв.
|
- Почему в Цаган-сар на притолоку кладут три куска льда?
- И сейчас на Цаган-сар на юрту кладут лед. Мы тоже кладем лед.
- Лед кладут, чтобы защититься от Лхам-бурхана?
- Для испрашивания счастья.
Говорят, что Лхам-бурхан приходит вечером перед Цаган-саром, поэтому люди кладут на притолоку лед. Про это знает хорошо муж.
|
|
муж Хандсурэн
Лхам-бурхан
|
| Сар шинийн үеэр Балданлхам бурхан дэлхийг тойрч, айл амьтнаар ирж, шинэлдэг гэнэ. Ингэж явахад Балданлхам бурханы морь нь цангадаг тул ус ууг гэж монгол хүмүүс битүүний орой гэр дээрээ мөс тавьдаг. Балданлхам бурхан далай ээжийн бурхан. Далай ээж гэж Хөвсгөл далай. Балданлхам бурхан эмэгтэй дүртэй бурхан, ус хамгаалдаг" гэв.
|
В Новый год бурхан Балданлхам облетает землю, заходит в семьи и встречает с ними Новый год. Когда он так летает, его конь испытывает жажду. Вот люди и кладут лед на юрту, чтобы тот попил воды в вечер битуна (накануне Нового года). Бурхан Балданлхам — бурхан Далай-эджи. Далай-эджи — это озеро (далай) Хубсугул. Бурхан Булданхлхам имеет женский образ, она защищитник вод. — Так тот рассказал.
|
|
Хандсурэн
Легенда о возникновении Хубсугула
|
Эрт урьд цагт Далай ээжийг байхгүй байхад ердөө л таргийн таван ямаатай тарчиг нэг чавганц амьдарч байжээ. Тэр чавганц ганц хүүтэй. Байгаль дэлхийг мэддэг сүрхий чавганц байсан тул газар дэлхийг малтаж байгаад ус гаргасан гэнэ. Тэр уснаасаа ууж, таргийн таван ямаагаа усалчихаад усаа юмаар бүтээгээд орхижээ. Маргааш нь ирээд харсан чинь нөгөө ус нь халиад, малтсан газар нь олдохгүй болсон байв гэнэ. Хальсан ус нь гүнзгий болсоор далай болжээ. Тэр Хөвсгөл далайг тэгж таргийн таван ямаатай чавганц үүсгэсэн юм гэдэг.
Нөгөө чавганц далайгаас зуу гаруй км хол байдаг Уран дөш хэмээх уулын оройг тайрч авчраад ус малтсан газраа тавьж, Модон хүү гэж нэрлэжээ. Одоо Хөвсгөл далайн дунд байдаг Модон хүү хэмээх газар жимс ихтэй, сайхан газар байдаг юм.
Бас далайн дунд Хадан хүү нэртэй арал бий. Гозгор уулын оройд хад байсныг чавганц өнхөрүүлж авчраад Хадан хүү гэж нэрлэсэн юм гэдэг Тэнд усан онгоц, завиар очдог бөгөөд цахлай өндөглөдөг үзэсгэлэнтэй газар.Энэ домог ортой байх аа.
|
Давным-давно, когда еще не было Далай-эджи, жила-была бедная старуха-чавганц, у которой было всего пять коз, дававшие тарак. У нее был единственный сын. Эта старуха хорошо разбиралась в природных явлениях, поэтому она выкопала [колодец] и добыла воды. Она попила воды, напоила 5 своих коз, дававших тарак, накрыла [колодец] и оставила его. Назавтра она пришла к воде, смотрит — вода разлилась, а места, где она копала, нет. А разлившаяся вода стала все глубже, так появлилось море. Поэтому говорят, что Хубсугул появился благодаря старухе-чавганц с пятью козами, дававшими тарак.
Старуха-чавганц отрезала верхушку с горы Уран-душ, которая находится на расстоянии более 100 км от Хубсугула, поставила ее на яму, которую выкопала, и назвала Модон-ху (Деревянный сын). Сейчас на Хубсугуле есть такое красивое место, которое назвается Модон-ху, там много ягод.
Посереди Хубсугула также есть остров, который называется Хадан-ху (Скальный сын). На высокой горе был каменный утес. Старуха прикатила его и назвала Хадан-ху. На него можно добраться только на лодке. Там цапли выводят птенцов. Кажется, эта легенда имеет под собой какие-то основания.
|
|
Душа (сунс)
|
- Догшин сүнс гэж байдаг талаар та мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Бөөгийн тухай хэр сайн мэдэх вэ?
- Нэг их сайн мэдэхгүй
|
— Что вы знаете о гневной душе (сунс)?
— Ничего.
— А о шаманах?
— Не знаю хорошо.
|
|
Лу
Гром
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг болсон тухай домог мэдэх үү?
- Луу хилигнэж дуугарахаар тэнгэр дуугардаг гэж домогт өгүүлдэг байх аа.
|
— Знаете легенду о том, почему появился гром?
— Кажется, говорят, что лу сердятся и кричат, поэтому получается гром.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Хөвсгөл далайгаас холгүй Даян дээрхийн агуй гэж байдаг. Ямар учиртай газар вэ?
- Бөө нарын шүтдэг уул. Барцадтай хүн бол тэр уулан дээр гарч чадахгүй тээглэнэ. Барцад багатай бол гараад явчихна гэж ярьдаг.
- Даян дээрх гэдэг бөөгийн сүнс оршсон газар уу?
- Бөө нарын шүтдэг уул юм гэсэн.
|
— Недалеко от Хубсугула есть место, которое назвается пещера Даян-дэрхи. Что это за место?
— Это — гора, которую почитают шаманы. Неудачник на нее взобраться не может, спотыкается. А удачливый спокойно забирается.
— Даян-дэрхи — это место, где обитает душа (сунс) шамана?
— Эта гора — почитаемая шаманами, так говорят.
|
22.08.2007
Урочище Унгулуг нуур Хатгальского сомона Хубсугульского аймака
Энхтуяа, шаманка
Рассказ о шамане
|
(пересказала Санжааханд)Нэг чойжин лам хонио хариулаад явж байжээ. Цаахан нь бас нэг удган эмгэн хүүхэдтэйгээ малаа хариулаад явж байж гэнэ. Тэр хоёр ялихгүй юмнаас маргаад хэрэлдэж гэнэ. Бүр:
– "Би чамайг иднэ. Чи намайг идэх юм уу" гээд маргалджээ. Удган:
- "Би чамайг тав хоногийн дараа иднэ" гэжээ. Тэр өдөр нь тэргэл сартай шинийн 15-ны өдөр байлаа. Лам:
- "Би тэгвэл чамайг гурван өдрийн дараа иднэ" гэв. Удган:
- "Таван өдрийн дараа шинийн 15-нд 9 цаг 40 минутад хоёулаа онгодоо илгээж, хүчээ үзье" гэжээ.
Тэр өдрийн өглөө лам зүв зүгээр босжээ. Бөө бөөлж эхэлж гэнэ. Гадаа их хуй салхи босч, шороо Пор Пор буцлан эргэлдэж, ламын гэрийн зүг асуй гэнэ. Хажуу гэрт байгаа хүмүүс тэр их салхи хуйг хараад:
- "Бөөгийн онгод хүч хараал болон ирж байгаа юм биш үү" гэхэд лам тоохгүй байжээ. Гэтэл аймшигт хуй салхи ойртох бүр хүмүүс бөөгийн хараалаас айн зугатаж гэнэ. Лам яг болзсон 9 цаг 40 минутад гэрээсээ гараад нас барсан гэнэ.
|
Один чойжин-лама как-то пас овец. Недалеко одна старуха-шаманка вместе с детьми также пасла свой скот. Из-за какой-то ерунды они поспорили и поругались. Уже стали говорить:
- Я тебя съем. А ты меня съешь?
Шаманка:
- Я тебя съем через пять дней.
Этот день выпадал на 15 число месяца, полнолуние.
Лама:
- А я тебя съем через три дня.
Шаманка:
- Через пять дней 15 числа месяца в 9 часов 40 минут пошлем своих онгонов и померяемся силой.
В назначенный день лама встал как ни в чем не бывало. Шаманка стала камлать. На улице поднялся смерч, пыль заклубилась пор-пор, стала приближаться к юрте ламы. Люди из соседних юрт увидели столб пыли и стали говорить:
- Кажется, шаманский онгон приближается с проклятиями.
Страшный смерч приближался, и люди, испугавшись проклятия шаманки, стали убегать.
Лама же никакого внимания не обращал. А в назначенное время - в 9 часов 40 минут вышел из юрты и умер.
|
23.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Бат-Очир (муж), Дуужий (жена)
Знакомство
|
Бат-Очир гуай хөөрөг гарган, монгол заншлаар бидэнтэй тамхилж мэндлэв. Монголчууд дээр үед гаансаар тамхилдаг байсан гэж тэр хууч хөөрөв. Биднийг хаанаас ирсэн хэрэг зоригийг асуун сонирхов.
- Таныг хэн гэдэг вэ,хэдэн настай вэ?
- Миний нэр Бат-Очир. 83 настай.
- Та бүх амьдралаа энд өнгөрүүлж байна уу?
- Би хар багаасаа ийшээ Хөвсгөл аймгийн баруун талд өссөн. Төрсөн нутаг бол Тэсийн гол.
- Та дархат хүн үү?
- Би хотгойд. Эхнэр маань дархат хүн. Миний эхнэрийг Дүүжий гэдэг. Бид хоёр долоон хүүхэдтэй.
Бат-Очир гуай:
- Тэсийн гол, Жарантайн намаг, Ринчинжугнайн нуур гэж миний төрсөн нутагт байдаг. Жарантай намаг монголдоо алдартай. Тунамал нуур гэж байдаг. Ринчинжугнай нуур гэж Цэцэрлэг Цагаан-Уулын залгаа байдаг.
- Энэ нутаг чинь түүх домог ихтэй газар уу? Хүмүүс ирж, тахиж шүтдэг үү?
- Нэрний хувьд түүхэн юм байдаг. Би сүүлийн үеийн хүний тоонд орох тул надаас дээр үеийн хүн л түүхийг нь мэднэ. Би сайн мэдэхгүй. 1937,1938 он бол төрийн их үймээнтэй хэцүү үе байсан. Энэ үед л би хүний мэдээ орж, өсөж байсан үе. Тэр үед түүх соёл байсан ч устгаж үгүй хийж байсан. Ийм учраас үүх түүх, үлгэр домог, юм сайн мэдэхгүй. Тэр үеэс хойш түүх, судалгаа байхгүй яваад 80 жил боллоо шүү дээ.
|
Бат-Очир-гуай достает табакерку, по монгольскому обычаю приветствует нас табаком.
-Монголы раньше курили табак, использовали трубку ганс, - говорит он. Спрашивает, откуда мы.
- Как вас зовут, сколько вам лет?
- Меня зовут Бат-Очир, мне 83 года.
- Всю жизнь живете здесь?
- С детства рос недалеко отсюда, на западе Хубсугульского аймака. Родина моя - на реке Тэс.
- Вы дархат?
- Я хотгойт. Моя жена - дархатка. Мою жену зовут Дуужий. У нас 7 детей.
Бат-Очир-гуай:
- Моя родина - Тэсийн-гол, Джарантайн-намаг, Ринчинджугнайн-нур. Джарантай-намаг в Монголии знают. Еще есть Тунамал-нур. А Ринчинджугнай-нур примыкает к Цэцэрлэн Цагаан-ул.
- Об этих местах много легенд? Люди приезжают туда на поклонение?
- Есть истории об этих названиях. Я - человек нового времени, поэтому эти истории знает только тот, кто старше меня. Я хорошо не знаю. В 1937-1938 гг. были большие государственные притеснения, тяжелое было время. Я в то время только в разум входил. А в то время если и была какая-то культура – все уничтожили. Поэтому я ни истории, ни сказок и легенд – ничего не знаю. С тех пор уже 80 лет прошло без всякой истории
|
|
Бат-Очир, Дуужий
О том, как возникло озеро Хубсугул
|
- Хөвсгөл нуур монголдоо томд ордог. Түүний тухай домог ярьж өгөөч.
- Хөвсгөл нуурын тухай домог байдаг. Би энэ нутгийн жинхэнэ хүн биш тул зарим нэг зүйл дээр зөрөөтэй ярьж магадгүй.
Эрт урьд цагт энэ нуур гараагүй байхад ганц эмгэн охинтойгоо амьдардаг байжээ. Нэг худагтай байсан гэнэ. Тэр худагаасаа ус аваад тагладаг байсан гэнэ. Нэг өдөр юунаас болоод ч юм билээ нөгөө охин нь усаа аваад таглалгүй орхижээ. Нэг харвал худгийн нь гадуур нь их ус болжээ. Тэгэхлээр нь худагийг таглахын тулд ойрын ойрын уулнуудын оройг авч, Уран дөш уулын оройг усны дунд нь тавиад ч болсонгүй гэнэ. Хүү толгойг авч тавьсан боловч ус таглалдалгүй орой нь цухуйгаад хоцорсон гэдэг. Ингэж Хөвсгөл далай үүссэн гэсэн домогтой.
Дүүжий гуай:
- Далайн голд нь усан дотор дөрвөлжин Хадан хүү гэж чулуун уул байгаа. Модон хүү гэж бас бий.
- Тэр хоёр уул худаг тагласнаас үүссэн үү?
- Тэгсэн. Ус нь хүчрэгдэхгүй их байсан тул тэгээд Хадан хүү, Модон хүү хоёр усанд үлдэж, орой нь одоо цухуйж байгаа гэдэг. Тэр хоёр уул яг тайрсан юм шиг харагддаг.
- Модон хүү нь яаж үүссэн гэнээ?
- Охиныг авахаар ирсэн хүү л Модон хүү болсон юм шиг байгаа юм.
- Модон хүү хаанаас ирсэн юм бэ?
- Уг нь уул л байсан гэж ойлгоод байгаа юм.
- Модон хүү, тэр охин хоёр ханилж суусан уу?
- Ханилан суусан юм гэсэн. Модон хүү, охин хоёр худгийн ус халин урсахад сандрахдаа: - "Ээж ээ! хэмээн хашгирснаас Далай ээж гэж нэрлэсэн юм гэдэг. Модон хүү уул гэж жимстэй, том уулыг байгаа. Тэр домогт Модон хүү хүргэн нь болсон юм шиг байгаа юм.
- Модон хүү, Хадан хүүд хүмүүс мөргөдөг үү?
- Мэдэхгүй. Мөргөдөг байж ч магадгүй. Хадан хүү уул бол ан гөрөө ихтэй, том уул. Хадан хүүгийн орой дээр шувуу үүрлэдэг.
Бат-Очир гуай:
- Та нар Нуур хамгаалахынхан дээр очсон уу? Тэд л энэ Хөвсгөл уул үүссэн талаар сайн мэднэ дээ.
- Модон хүү, охинтой суугаад хүүтэй болсон болов уу?
- Дуулаагүй. Лав л нуурын дунд Хүү толгой гэж байдаг. Тэр хоёрын дундаас хүү гарсан юм болов уу. Хүү толгойгоос одоо хадлан бордоо авдаг.
|
- Хубсугул - в Монголии большое озеро. Расскажите легенду о нем.
- Легенда о Хубсугуле есть. Но я не из этих мест, поэтому могу рассказать не так, как рассказывают.
Давным-давно когда этого озера еще не было, жила-была одна женщина с дочерью. У них был колодец. Они брали из него воду и накрывали крышкой. Однажды дочь набрала воды, а накрыть колодец крышкой забыла из-за чего-то. Смотрят, а вокруг колодца вылилось много воды. Для того, чтобы накрыть колодец, они взяли верхушки ближайших гор, верхушку горы Уран-душ поставили посередине воды. Поставили верхушку Ху, но ничего не помогло. Вода не закрылась, а верхушка осталась торчать. Так появилось озеро Хубсугул, говорят.
Дуужий-гуай:
- Посередине озера есть квадратный каменный утес, который называется Хадан-ху. Есть и Модон-ху.
- Эти горы появились от того, что колодец накрывали?
- Да. Воду не могли удержать, поэтому Хадан-ху и Модон-ху остались в воде, торчат сейчас из нее. А две горы - как будто с них срезали верхушки.
- Как, говорите, появился Модон-ху?
- Юноша, котоый пришел за девушкой, кажется, стал Модон-ху.
- Откуда пришел Модон-ху?
- Вообще-то это была гора, я так понимаю.
- Этот Модон-ху и девушка поженились?
- Поженились. Модон-ху и девушка испугались, когда вода стала переливаться из колодца и закричали: "Ээжээ (матушка!)". Поэтому озеро назвали Далай-ээж. Модон-ху - большая гора, на ней много ягод растет. В легенде Модон-ху стал, вроде, зятем.
- Модон-ху и Хадан-ху люди поклоняются?
- Не знаю. Может, и поклоняются. На Хадан-ху водится много зверья. На его верхушке птицы вьют гнезда.
Бат-Очир-гуай:
- А вы были у охранников озера? Они-то хорошо знают, как оно появилось.
- Модон-ху и девушка поженились, и у них родился сын?
- Не слышал. Одно знаю - посередине озера есть гора Ху. Может, это их сын? Сейчас на горе Ху косят траву для корма скоту.
|
|
Бат-Очир
Легенда об озере Тунамал
|
- Хөвсгөл нуураас хөх бух гардаг гэсэн домог дуулсан уу?
- Бат-очир гуай ярьсан нь: Цагаан-Уул суманд байдаг Тунамал нуурын тухай домог ярьж өгье. Бага байхад урьдны улсаас сонсож байсан юм. Энэ Хөвсгөл нуураас хойшоо, улсын хил орчим, Цэцэрлэг сумын хойгуур Тагна гэж уул бий. Тагна тува гэж та нар дуулсан уу. Мэднэ биз дээ.
Эрт урьд цагт нэг хүүхэн Тагнад бэр болж очжээ. Тэр хүүхэн Тагнын зээ хүүтэй сууж байжээ. Нэг удаа тэр хүүхэн нөхөртөө туниад орон нутаг руугаа гүйсэн гэнэ. Тэгээд манай Цагаан-Уул нутагт ирээд нуур болоод тогтсон гэнэ. Тэр нуурыг түүнээс хойш Тунамал нуур гэдэг болжээ. Тунисан гэдэг үгнээс Тунамал нэртэй болсон гэдэг.
Тагнын зээ хүү нөхөр нь гэргийнхээ хойноос нь дагаж ирээд Тунамал нуурын хойд талд нь уул болжээ. Одоо тэнд модтой, адууны дэл шиг уул бий. Тэр залуугийн ачиж ирсэн тэмээ хөсөг нь хаднууд болоод Тэмээн нэртэй газар болжээ.
Цагаан уул суманд Цогбадрах гэж их үхэртэй баян айл байсан. Тунамал нуурын дэргэд тэдний үхэр нь бэлчиж байжээ. Тэгтэл хэдий үед юм бэ дээ нуур дотроос тогоон чинээ том, загасны хэлбэртэй нүдтэй, шар цоохор, монголын бух гарч, үнээг нь дагаж байсан гэнэ. Хүн үзээд тэр бух ус руу орж байсан гэнэ. Тэгээд тэр үнээнээс хойтон жил нь шар цоохор тугал гарчээ. Тэр тугал нь мал болоогүй гэнэ. Тэгээд Цогбадрах тугалынхаа арьсыг өвчиж аваад хишгийн сав хийснээс хойш тэр айл их баяжсан юм гэнэлээ. Цогбадрахынх гэж их баян айл байсан.
- Хишгийн сав гэж юу вэ? Дотор нь алт мөнгө байсан юм уу?
- Дотор нь алт мөнгө байгаагүй. Монгол хүнд хишгийн сав гэж байдаг юм.
Хүн ер нь ямар нэг юмнаас азтай хийморьтой болдог тал бий. Хүүхэд төрөх, айлаас нэг хүүхэд өргөж аваад эсвэл ямар нэг юм аваад тэр хүнд өлзийтэй болж, баян тарган болдог. Шүтлэгтэй холбоотой юм даа. Шүтлэгээс үүссэн ойлголт.
Одоо шүтлэгтэй, тахилгатай уул, овоо гэж байдаг.
|
- Вы слышали легенду о том, что из озера Хубсугул выходит синий бык?
Бат-Очир:
- Расскажу вам легенду об озере Тунамал, которое находится в сомоне Цаган-Ул. В детстве слышал ее от стариков. На север от озера Хубсугул, рядом с государственной границей, севернее сомона Цэцэрлэг есть гора Тагна. Вы наверное, слышали про Тагна-Туву. Знаете же.
Давным-давно одна девушка стала невесткой семьи, проживавшей на Тагна. Она вышла замуж за внука Тагна. Однажды та девушка поссорилась с мужем (туних ‘заартачилась, закапризничала) и убежала в родные края. И в нашем сомоне Цаган-Ул стала озером. Озеро стали называть с тех пор Тунамал. От слова туних произошло название Тунамал [На самом деле Тунамал – ‘Прозрачное’]. Внук Тагна пошел за женой и стал на севере от озера горой. Там есть гора, поросшая лесом, словно грива лошади. А верблюды, на которых юноша привез скарб, стали скалами под названием Тэмэ (Верблюды).
В сомоне Цаган-ул была богатая семья, у которой было много коров. Их коровы паслись рядом с озером Тунамал. Когда-то давно - когда это было, сказать трудно - из озера вышел монгольский желто-пестрый бык размером с котел, с глазами в форме рыбы, и стал ходить за их коровой. Когда он видел людей, уходил в воду. На будущий год у коровы родился желто-пестрый теленок. Этот теленок не вырос, а умер. Цогбадрах снял шкуру с теленка и сделали из нее мешок для пожертвований. С тех пор эта семья разбогатела. Цогбадрахинские были очень богаты.
- Что такое мешок для пожертвований? Внутри были золото, серебро?
- Золота и серебра не было. У монголов есть такие мешки для жертв. Люди получают силу, счастье (азтай хиймор) от чего-нибудь конкретного. Например, от рождения ребенка или от того, что возьмут приемного ребенка, от получения еще чего-нибудь, человек становится счастливым (хүнд өлзийтэй), богатым. Это связано с верой. Понятие, возникающее от веры. Есть сейчас горы, обо, которым поклоняются.
|
|
Обо
|
- Овоо яаж үүсдэг юм бэ?
Монгол хүн уул усны эзэн лус, савдагт өөрийгөө даатгаж, азтай хиймортой байлгаж, ажил үйлсээ саадгүй бүтээхийг хүсэж, тахиж шүтэж, идээнийхээ дээжийг өргөдөг. Захын ганц модонд юм уу эсвэл дов, замын хажууд, уулын оройд аль нэг газар хэдэн чулуу өрөөд, мод хатгаад нэг овоо болдог. Тэгээд хадаг уяад л болно. Тэгээд дараа дараагийн хүмүүс ирж, чулуу нэмж, шүтсээр том овоо болдог. Бас том ноён уулын оргилд, өндөр даваа, гүвээнд, түүх дурсгалт газар, Монгол, Хятадын, Монгол, Оросын хил дээр овоо босгож, нэр өгдөг. Манай энэ аймагт Өлийн 13 давааны овоо, Хишигтийн овоо, Нуур далайн овоо гэж байдаг. Эдгээр давааг давсан бүхэн чулуу тавьж, хадаг, идээ өргөж байсаар тахилгатай уул, овоо үүсдэг.
- Овоо бүрт лус, савдаг байх уу?
- Овоо бүрд лус, савдаг байдаг. Далайн овоонд далайн эзэн байна гэсэн үг
|
- Как появляется обо?
Монголы вверяют себя хозяевам гор и рек - лусам и савдагам, просят, чтобы было счастье (азтай хиймортой байлгаж), чтобы их дела были успешными, почитают их и подносят лучшую часть пищи. У одинокого дерева, на каком-то холме, на верхушке горы, около дороги собирают несколько камней, вставляют в кучу палку и делают обо. Привязывают хадаки. Потом приходят люди, прибавляют камни, молются, так появляются большие обо. На вершинах высоких гор, на высоких перевалах, на исторических местах, на границе между Монголией и Китаем, Монголией и Россией, ставят обо и дают им имена. В нашем аймаке есть обо Тринадцати перевалов Ули, Хишигтийн-обо, Нур-далайн-обо. На этих перевалах каждый, кто их переходит, прибавляет к обо камень, хадаки, пищу. Так появляются обо, которые почитают.
- В каждом обо есть лус-савдаки?
- Да, в каждом есть. То есть в обо у озера находится хозяин озера.
|
|
Одинокое дерево
|
- Тахидаг мод заавал ургаа байх ёстой юу?
- Тахидаг мод бол ямар ч байж болно. Тайрсан ч байж болно, ургасан байж болно.
- Захын ганц мод гэж ямар модыг хэлж байгаа юм бэ?
- Зайдуу ургасан ганц модыг захын ганц мод гэнэ.
- Тахилга шүтлэгтэй мод уу, зүгээр мод уу ?
- Тэр модыг шүтлэгтэй ч болгож болно.
- Орон зах мод гэж байна уу?
- Энэ бол зүгээр л нэг үг байна.
|
- А палка, которую ставят, должна быть растущим деревом?
- Какая угодно. Может быть палкой, может быть растущим деревом.
- Что значит одинокое дерево?
- Дерево, выросшее в отдалении,
- Почитаемое или простое?
- Из одинокого дерева могут сделать почитаемое.
- Есть одинокое дерево орон?
- Это просто такое слово.
|
|
Обо
|
- Монголын овоо, цаатангийн овоо гэвэл өөр өөр утга санаатай юу?
- Монголд байгаа овоо бүр нэг л утга санаатай.
|
- Монгольское обо и обо цататнов - разные?
- Все обо в Монголии имеют один смысл.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Хөвсгөлийн Даян дээрхийн агуйг мэдэх үү?
- Очсон хүмүүсээс үзэснээс наашгүй сонсож байсан. Яаж үүссэн домгийг нь мэдэхгүй.
|
- Знаете пещеру Даян-Дэрхи на Хубсугуле?
- Только слышал от людей, которые видели ее. Легенды, как она возникла, не знаю.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан, мичид, марал, одны домог мэдэх үү?
- Огторгуйн Долоон бурхан од гэдэг бол долоон гариг юм даа.
- Долоон бурхан одонд мөргөдөг үү?
- Мөргөдөг.
- Бүх одонд мөргөх үү?, эсвэл зөвхөн Долоон бурхан одонд мөргөх үү?
- Алинд нь ч мөргөж болно. Ер та нар Долоон бурхан од, Алтан гадас одыг юу гэж үздэг юм?
- Бид нар Долоон бурхан одны тухай монгол домгийг л мэдэх гэсэн юм. Орост бол нар, сарны l домог байдаг. Харин одны тухай домог байхгүй.
Дүүжий гуай:
- Долоон бурхан одны аль нэгэнд хүн төрдөг. Тийм жилтэй хүн Долоон бурхан одны тийм одонд нь мөргөдөг гэдэг.
|
- Знаете легенды о Большой Медведице, Плеядах, других звездах?
- Большая Медведица - это семь планет.
- Поклоняются им?
- Поклоняются.
- Всем звездам поклоняются. Или только Большой Медведице?
- И тем и другим могут поклоняться. А вы что думаете про Большую Медведицу, про Полярную звезду?
- Мы хотим узнать монгольские легенды про Большую Медведицу. В России есть легенды о солнце, луне. О звездах нет.
Дуужий-гуай:
- На какой-то звезде из Большой Медведицы живут люди. Человек с того или иного года [по животному циклу] поклоняется своей звезде, говорят (Тийм жилтэй хүн Долон бурхан одны тийм оонд нь мөргөдөг гэдэг).
|
|
Луна
|
- Та сар бүтнээрээ гарахаар хүн шиг, эсвэл амьтан шиг дүрс гардгийн учрыг мэдэх үү?
- Шанагаа барьсан хүүхдийн дүрс байдаг юм. Харин яагаад хоёр хүүхдийн дүрс байдаг юм бэ? Би эд нараас асуумаар байна?
- Бид амьтны дүрс саран дээр байдаг гэж л мэднэ.
Бат-Очир гуай:
- Усанд явсан хүүхдийг нэрээр нь дууддаггүй гэдэг. Усанд явсан хүүхдийг нэрээр нь дуудсан чинь сар аваад явчихсан гэсэн. Тэгээд шанагаа барьсан хүүхдийн дүрс саран дээр гарсан гэсэн домог дурсамж байдаг.
- Хүүхдийг сар яаж авсан юм бэ?
- Чухам яаж авсныг мэдэхгүй. Хөтлөөд аваад явсан юм уу, сороод аваад явсан юм уу, шүүгээд аваад явсан юмуу мэдэхгүй.
- Та нарны домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Орос ардын домогт бол хувинтай ус дамнасан хүүхний дамнуургын дүрс саран дээр байна гэж үздэг
- Саран дээр туулай байна гэж монголчууд үнэхээр боддог болов уу?
- Мэдэхгүй. Сарыг шинжлэх ухаанд чулуу шороотой сөнөсөн ертөнц, мөстэй гэж үздэг. Тэгээд ангал нь сүүдэртэж харагддаг юм болов уу гэж би боддог.
|
- Вы знаете, почему на полной луне появляется образ человека или животного?
- Бывает, появляются дети с ковшом. Но почему двух детей? Мне хочется у них спросить.
- Мы знаем только, что на луне бывают изображение живых существ.
Бат-Очир:
- Говорят, что ребенка, пошедшего за водой, когда зовут, имени не произносят. Поэтому есть легенда-напоминание о детях с ковшом на луне.
- Как луна забрала ребенка?
- Не знаю точно. Увела за руку, или засосала, или схватила - не знаю.
- О солнце легенды знаете?
- Не знаю.
- В русской легенде рассказывается, что на луне есть изображение девушки с коромыслом. А монголы действительно думают, что на луне заяц?
- Не знаю. Наука считает, что луна - каменистое мертвое тело, там есть лед. И задняя сторона входит в тень и так она виднеется.
|
|
Бат-Очир
Эрхий-мэргэн
|
- Та дээр үед долоон нар байсан гэсэн домог сонссон уу? "Эрхий мэргэний домог" мэдэх үү?
- "Эрхий мэргэний домог"-ийг бага зэрэг мэднэ.
Дэлхийд найман нар гарчээ. Эрхий мэргэн харваад долоон нарыг сөнөөж гэнэ. Бурхан багш нэг нарыг нь аягаараа хаачихаж гэнэ. Бурхан багшийн аяган дотор Эрхий мэргэний сум нь тусаад ганц нар үлдээсэн гэнэ. Тэгээд Эрхий мэргэн "Найман нарыг бүгдийг харваад харанхуй болгож чадсангүй. Эрхий хуруугаа аваад, эрэг нүхэлж ороод, эр хүний ганзанд явна" гэж хэлсэн тэр тангарагаараа тарвага болж гэнэ.
(Бат-Очир гуайн ярьсан домог үлгэрийг
Р.Чүлтэмсүрэнгийн дахин найруулж бичсэн хувилбар)
Эрт урьд цагт энэ дэлхийд найман нар гарчээ. Эрхий мэргэн найман нарыг харваж чадахгүй бол "Эрхий хуруугаа огтолж, эрэг нүхэлж ороод, эр хүний ганзага мялааж явúя" гэж тангараглажээ. Тэгээд Эрхий мэргэн долоон нарыг харван сөнөөж гэнэ. Нэг нар үлдэхээр нь харватал Бурхан багш тэр нарыг бадар аягаараа хааж авч гэнэ. Эрхий мэргэний сум нь нарыг онолгүй Бурхан багшийн аяган дотор үлдэж гэнэ. Тэгээд Эрхий мэргэн найман нарыг харван, энэ дэлхийг харанхуй болгож чадсангүй тул "Эрхий хуруугаа огтолж, эрэг нүхэлж ороод, эр хүний ганзага мялаасан тарвага болж гэнэ.
|
- Знаете легенду о том, что раньше было 7 солнц? Легенду об Эрхий-мэргэне?
- Немного знаю.
На земле было 8 солнц. Эрхий-мэргэн выстрелами из лука поубивал 7 солнц. Бурхан-багши чашкой накрыл одно солнце. Стрела Эрхий-мэргэна ударилась в чашку Бурхан-багши, и одно солнце осталось. Тогда Эрхий-мэргэн сказал клятву: "Не смог я попасть во все 8 солнц и создать темноту. Оторву большой палец, сделаю нору и попаду в торока мужчин!" Согласно этой клятве, он стал тарбаганом.
Стилистическая редакция Чултэмсурэна
Давным-давно на этой земле взошло 8 солнц. Эрхий-мэргэн сказал: Если я не смогу расстрелять эти солнца, я оторву свой большой палец, вырою нору на берегу, и совершу обряд одарения тороков мужчины! Эрхий-мэргэн стал стрелять и уничтожил 7 солнц. Осталось одно. Бархан-багши накрыл его своей чашей для подаяний. Стрела Эрхий-мэргэна не попала в солнце и осталась в чаше. Так как Эрхий-мэргэн не смог уничтожить все 8 солнц, он оторвал большой палец, вырыл нору и стал тарбаганом, который бывает даром в тороках.
|
|
Дуужий
Тэнгэрийн зам
|
- Тэнгэрийн замын тухай домог мэдэх үү? Та.
- Тэнгэрийн заадал харагдаж байдаг. Шинжлэх ухаан юу гэж үздэгийг мэдэхгүй.
- Мичид марал одны тухай домог мэдэх үү?
- Бага зэрэг мэднэ.
Мичид марал анх газар доор байжээ. Тэр үед найман нар гарсан тул энэ дэлхийг айхтар халааж, их халуун болж, хэцүү байжээ. Монгол үхрийн хамар нь битүүрээд тэсэж ядахдаа:
- "Яана аа, Ямар их халуун байна вэ" гээд газар шавар дээгүүр гишигсэн чинь монголын мөрөөр нь Марал мичид огторгуйд гарч иржээ. Тэгээд дэлхий дээр маш их хүйтэн болсон гэнэ. Түүнээс хойш хүмүүс:
- "Энэ муу монголоос (монголын үхрээс ) болж, зүгээр Мичид гарч ирээд аюултай хүйтэн болсон" гэж ярьдаг болсон гэдэг.
|
- А легенду о Млечном пути знаете?
- Млечный путь виден бывает. Не знаю, что об этом думает наука.
- А легенды о Плеядах, об Орионе?
- Знаю немного.
Плеяды и Орион вначале были под землей. В то время вышло 8 солнц, которые страшно грели землю. Стало очень жарко, было тяжело. У монгольской коровы засох нос, и она уже еле-еле терпела это.
- Что делать? Какая жара! - С этими словами она ступала по глинистой почве. По ее следу Плеяды и Орион вышли на небо. Тогда на земле стало очень холодно. После этого люди стали говорить:
- Из-за этой монгольской коровы вышли Плеяды и стало ужасно холодно.
|
|
Дуужий
Мичид
|
- Мичид гэж барцгар цагаан од байдаг. Мичид од нь зун байдаггүй. Өвөл л тэнгэрт гардаг. Тэгээд ч
Зун голын
Зургаан цагаан бургас
Зун ч ургахгүй
Өвөл л ургадаг" гэсэн оньсого гарчээ.
Зун голын
Зургаан бургас
Зун ургадаггүй
Өвөл ургадаг
|
- Есть такие белые неровные звезды Плеяды. Летом их нет. А зимой они появляются на небе. Поэтому появилась загадка:
На реке Дзун
Шесть белых кустов,
Летом не растут
Зимой только вырастают.
На реке Дзун
Шесть кустов
Летом не растут
Зимой вырастают.
|
|
Гурван марал
Мичид
|
- Марал нь тусдаа гурван бөгөөд өвөл зунгүй л тэнгэрт байдаг. Мичид од нь зөвхөн өвөл гардаг. Мич од гараагүй байвал их дулаан байна гэдэг. Намар болоод Мичид од гарвал хүйтэн боллоо гэдэг Мичид од намар гарч ирдэг барцгар од. Зуны эхэн сарын шинийн гурванд мичид од сартай тохиохоор:
"Гуу мөргөлөө
Гал од
Газарт уналаа"
гэж хөгшчүүл ярьдаг. Мичид од намар болохоор гарч ирдэг барцгар зургаан цагаан од. Марал ойролцоо нь гардаг гурван од.
- Хөхдэй мэргэнийн домог гэж сонссон уу?
- Дуулж байсан. Сайн мэдэхгүй.
|
- Орион - отдельные три, тоже только зимой бывают. Плеяды только зимой видны. Если Плеяд не видно, говорят, что очень тепло. Осенью, если Плеяды появляются, говорят, наступили холода. Плеяды появляются осенью. Когда 3 числа первого месяца лета Плеяды встречаются с луной, старики говорят:
Наткнулись на овраг.
Огненные звезды
Упали на землю.
Плеяды выходят осенью, шесть белых неровных звезд. Орион расположен близко, это три звезды.
- Знаете легенду о Хухдэй-мэргэне?
- Слышала. Но помню плохо.
|
|
Цолмон
|
- Цолмон одны тухай домог мэдэх үү?
- Мэднэ.
[ Үүрйн цолмон, үдшийн цолмон ]
Бат-Очир гуай:
Үүрийн цолмон, үдшийн цолмон хоёр дэлхийг тойроод л явж байдаг гэдэг.
Дүүжий гуай:
Үдшийн цолмон, Үүрийн цолмон гэж хоёр гялгар од байдаг.
"Үүр цайхын тэмдэг
Үен цагаан цолмон" гэдэг.
Үүрийн цолмон нь үүрээр гардаг. Нэг од. Тийм хоёр нэртэй юм уу, сайн мэдэхгүй. Нэг л од тэгэж яваад байгаа байх. Үүрийн цолмон нь орой үдшийн цолмон болдог байх.
Бат-Очир гуай:
- Цолмон од намар урдаас гардаг. Тэгээд Цолмон од өглөө гарахаар Үүрийн цолмон болдог. Өдөр гарахаар өдрийн од болдог. Орой тэнгэрийн хойно очихоороо Ховдог эмгэн од нэртэй болог. Өвөл Маралын гялаан од болдог.
- Яагаад Ховдог эмгэн гэж нэрлэдэг вэ.
Тэр од тэнгэрийн хойно гарахаар нь тэгж нэрлэдэг юм.
Цолмон зарим жил хавар, зарим жил намар гардаг юм.
|
- А о Цолмон (Венере)?
- Знаю.
Утренняя звезда, Вечерняя звезда
Бат-Очир-гуай:
Говорят, что Утренняя Цолмон и Вечерняя Цолмон кружатся вокруг земли.
Дуужий-гуай:
- Есть две такие яркие звезды: Утренняя и Вечерняя Цолмон.
Говорят:
Знак рассвета -
Белая Цолмон.
Утренняя Цолмон выходит на рассвете. Одна звезда. У нее два имени, что ли, хорошо не знаю. Наверное, одна звезда так ходит. Утренняя Цолмон вечером становится Вечерней Цолмон.
Бат-Очир-гуай:
- Цолмон осенью появляется на юге. Когда Цолмон появляется утром, становится Утренней (Рассветной) Цолмон. Когда днем - Дневная звезда. Вечером уходит на север неба, тогда ее называют Прожорливой старухой. Зимой становится блестящей звездой Ориона (Овол Маралын гялаан од болдог).
- Почему ее называют Прожорливой старухой?
Когда она на север неба перемещается, тогда только ее так называют. Цолмон в какой-то год весной, в какой-то год осенью выходит.
|
|
Затмения
|
- Яагаад нар хиртдэг вэү?
- Сайн мэдэхгүй.
Дүүжий гуай:
Сүүдэрт л орчоод байгаа юм шиг харагддаг.
- Нар сарыг залгидаг гэдэг домог байдаг. Яах гэж залгидаг юм бэ?
[ Раахын тухай домог ]
Раах мангас гэж харамч, хэцүү амьтан байдаг. Раах мангас өшөө хонзонгоор нар, сарыг залгидаг гэдэг. Раах их нүгэлтэй амьтан юм. Бурхан багш дарах гэж Раах мангасыг сураглан хөөж яваад ололгүй алдчихаад:
-Раах хаачив" гэж нарнаас асуувал нар:
- "Долоон хамар даваад явсан " гэж хэлэв. Сарнаас асуувал:
- "Гурван даваа давсан" гэж хэлжээ. Мичид од бас:
- "Хэдэн хамар давсан" гэж хэлжээ.
Бурхан Раахын араас нь хөөж очоод бөгс цээжийг нь тас цавчаад хаясан гэнэ.
Тэгээд Раах мангас "Нарыг долоон даваа давсан" гэж бурханд хэлсэн болохоор нь долоон сар болоод нэг залгидаг. "Нарыг гурван хамар давсан" гэж бурханд хэлсэн болохоор нь гурван сар болоод залгидаг.
Тэгээд Раах бөгсгүй цээж болохоор нар, сар тэгээд удалгүй амнаас нь гарч ирдэг болсон гэнэ.
- Нар хиртэхэд хүмүүс юу хийдэг вэ? Дээр үед Раахыг айлгадаг байсан гэсэн үү?
- Яахав дээ. Сүсэг бишрэлтэй холбоотой болохоор зул өргөн, бурханд залбирч, ном уншдаг. Буу тавина. Сүм хийдийн газар бол авралын ном гүрэм ихээр уншдаг. Аргаддаг. Ард түмэн ч гэсэн.
|
- А почему бывают солнечные затмения?
- Не знаю хорошо.
Дуужий-гуай:
- Так, будто оно попадает в тень.
- Есть легенда о том, что солнце и луну проглатывают. Как проглатывают?
Легенда о Рахе
Есть такое жадное, опасное существо – Рах-мангас. Рах-мангас, говорят, проглатывает солнце и луну из мести. Рах – многогрешное существо. Бурхан-багши, чтобы победить мангаса Раха, расспрашивал о нем, искал повсюду. Но не нашел.
- Куда Рах подевался? - спросил он у солнца.
- Перевалил за семь мысов, - ответило оно.
Спросил у луны.
- Перевалил за три перевала, - ответила луна.
Спросил у Мичита (Плеяд).
- Перевалил через сколько-то мысов, - ответили они.
Бурхан-багши погнался за Рахом и отрубил ему зад по грудь.
Тогда мангас Рах из-за того, что солнце сказало, что он ушел за семь мысов, в семь месяцев один раз стал его проглатывать. Луна сказала, что перевалил через три перевала, поэтому он заглатывает ее один раз в три месяца. А так как у Раха нет зада, солнце и луна выходят у него изо рта.
- Когда случается затмение солнца, что делают люди? Говорят, раньше они пугали Раха?
- Ну что… Это же связано с верой, поэтому люди возжигали лампады, читали спасительные молитвы. Совершали разные ритуалы. Простые люди тоже.
|
|
Луна
|
- Арван тавны сар дугариг байдаг. Дараа нь тал болдог. Энэ ямар учиртай юм бол?
- Ертөнц гаригийн эргэлтээр тийм болдог гэж боддог. Сар дэлхийн араар орж, өврөөр гарч ирдэг болохоор өөр өөр хэлбэртэй болдог. Сар шинийн гурванд дугариг, хорин долоонд шинийн гурван шиг, хорин найман, хорин есөнд алга болдог. Шинийн хоёронд сар хойно гарч ирдэг.
- Саранд мөргөдөг үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Луна 15 числа - круглая. Потом становится месяцем. Почему это так?
- Думаю, из-за вращения планет. Луна попадает за землю, выходит из-за нее, поэтому видно в разных формах. 3-го числа - месяц, 27 числа как 3-го числа, 28–29-го исчезает. 2-го числа на севере появляется.
- Луне поклоняются?
- Не знаю.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Тэнгэрт мөргөдөг үү?
- Залбирдаг. Сүүний дээжээ өргөдөг. Биднийг харж байгаа учраас шүтдэг. Од мичид нар сар бүгд биднийг харж, ивээж, амьсгал өгч, нас буян өгч байгаа юм.
- Тийм учраас залбирдаг юм уу?
- Тийм. Дээр байгаа хан хурмаст доор байгаа алтан дэлхий энэ хоёрын хүчинд бид амьдарч байна. Эдэндээ залбирдаг.
- Хөх тэнгэр, Хурмаст тэнгэр хоёр өөр үү? Ижил үү?
- Ижил байлгүй яахав. Тэнгэр л бол тэнгэр. Хөх мөнгөн тэнгэр, хөрст алтан дэлхий гэдэг.
- Хөх тэнгэрийн тухай домог мэдэх үү?
- Үгүй. Яаж хүн болж яваа дээрх тэнгэр доод газраас бүтсэн тул энэ хоёроос өөр шүтэх юм гэж юу байх вэ.
- Оросын үлгэр домогт тэнгэрийг өвөг эцэг, газрыг эх гэж гардаг. Та домгийн ийм ойлголт сэтгэлгээг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Алтан дэлхий, Хөх мөнх тэнгэрийг хэн бий болгосон юм бол?
- Өөрөө болоо биз. Сайн мэдэхгүй. Шинжлэх ухаан мэднэ биз.
|
- Небу поклоняются?
- Молятся. Подносят молочную пищу. Почитают, так как оно нам покровительствует. Звезды, Мичид, солнце и луна - все следят за нами, покровительствуют, дают дыхание, даруют жизнь.
- Поэтому им молятся?
- Да. Наверху – Хан Хурмаста, внизу - Золотая земля, благодаря им люди живут. Им и молятся.
- Синее небо (тэнгэр) и Хурмаста тэнгэр - это одно и то же?
- Конечно. Тэнгэр это тэнгэр. Говорят: Синее серебряное небо, Золотая користая земля.
- О Синем небе легенды знаете?
- Не знаю. Человек создан небом наверху и землей внизу, чему ему еще поклоняться кроме этим двум?
- В русских легендах и мифах небо называют отцом батюшкой, землю матушкой. Вам знакомо такое Знакомство?
- Нет.
- А кто создал Золотую землю, Синее вечное небо?
- Сами, наверное, появились. Хорошо не знаю. Наука знает.
|
|
Космогенез
|
- Тэнгэр, газар хоёр цуг байж байгаад дараа нь салсан гэсэн домог мэдэх үү?
- Галавын үед галав юүлнэ гэж урьд нэг байдаг юм гэнэлээ. Галан галав юүллээ гэхэд бүх дэлхий шатаж, бүх юм нурам болно. Дэлхий байхгүй болж хумхийн тоос болно.
Усан галав юүлвэл бүх юм усанд автаж, усанд урсаад алга болно. Салхин галав юүлбэл бүх юм хийсч алга болно. Шороон галав гэвэл шороонд хийснэ. Тэгээд галав юүлсэний дараа дэлхий болсон юм гэнэлээ. Ус чийг нь дээш хөөрч, Тэгээд л дэлхий дээр, газар дээр чулуу, мод үүсэж, нүүрс бий болсон байх. Таван махбодын онолоор бүх юм устдаг учиртай. Тэгээд одоогийн байдал үүссэн. Дээр үед газар тэнгэр нийлээд салсан л юм байлгүй. Тэнгэр, газар цуг нэг байсныг нь тэр олон галав юүлж салгасан юм болов уу.
- Дэлхий яст мэлхийний нуруун дээр тогтдог байсан гэсэн домог мэдэх үү?
- Тэгж үзэж байсан үе байсан юм байна лээ.
- Та тэр тухай ямар домог байдгийг мэдэх үү?
- Үгүй.
|
- А легенду о том, что небо и земля были раньше вместе, а потом расстались?
- Говорят, раньше было такое: кальпа истекает (галав юулэх). Огненная калпа истекает, это значит, вся земля сгорает и все становится пепелищем. Земля исчезает и становится пылью. Если водяная калпа истекает, все покрывает вода, все утекает с водой. Ветряная калпа истекает - это значит все улетает с ветром. Пыльная калпа - улетает с пылью. После того как калпы истекли, появилась земля, так говорят. Влага поднялась наверх. На земле появились камни, деревья, уголь. По теории о пяти веществах все исчезает. Так появился теперешний мир. Наверное, в древние времена небо и земля были вместе и разделились. Может, они были вместе, а все эти калпы, когда истекали, они их разделили.
- Слышали, что земля лежит на спине черепахи?
- Было время, когда так считали.
- Знаете легенду об этом?
- Нет.
|
|
Бат-Очир, Дуужий
Летучая мышь
|
- Та Сарьсан багваахайны тухай домог мэдэх үү?
Сарьсан багваахай нь жигүүртэний газар очоод жигүүрээ үзүүлж,
- "Би жигүүртэн" гэдэг. Араатны газар очоод соёогоо үзүүлж:
- "Би араатан соёотон гэдэг" гэнэ. Тэгээд араатан, жигүүртний алинд нь ч ордоггүй амьтан гэнэ.
Сарьсан багваахай хавар дулаан орноос ирдэг Хөх цөгцгий гэдэг жижиг болжмортой гэрлэж, нөхөр нь болж гэнэ. Шувууны хааны цуглаан болоход Хөх цөгцгий Сарьсан багваахайнаас :
- "Тэр шувуудын цуглааны эхэнд сууж байгаа том буурал толгойтой, хар шувууг хэн гэдэг юм бэ" гэж асуухад
- "Тас гуай гэдэг" юм гэв.
- "Удаах шувууг, тэрний дараа сууж байгаа гялтганасан шувууг хэн гэдэг юм бэ" гэхэд:
- "За боль доо. Муу хөгшнийгээ битгий явуулаад бай" гэсэн юм гэдэг.
Тэгээд Сарьсан багваахай өдөр болгон л албатай гээд яваад өгдөг байжээ.
Тэгээд ирэхээр нь эхнэр Хөх цөгцгий нь:
- "Чи өнөөдөр юу хийв?" гэж асуухаар:
- " Оо, Модны хуурай нойтонг тооллоо" гэдэг байжээ.
- "Тэгээд аль нь их байна" гэвэл:
- "Хуурай нь л их байна" гэв. "Яагаад хуурай нь их байна" гэж асуувал:
- "Үзүүр нь цэнхэр мод болгоныг хуурайд тооцлоо" гэжээ.
За тийм байз. Маргааш нь Сарьсан багваахай дахиад л албатай гээд явав. Ирэхээр нь асуувал:
- "Эр, эм хүний аль нь их байна гэдгийг тооллоо" гэжээ. Тэгээд энэ дэлхийд эм нь их байна" гэв.
- Яагаад эм нь их байна вэ?" гэвэл
- "За, Яахав дээ, Эмдээ толгойгоо мэдүүлсэн эр бүрийг эмд тооцлоо" гэв.
Орой нь унтахдаа Хөх цөгцгий Сарьсан багваахайг хаашаа яваад байгааг нь мэдэх гэж хөлнөөс нь утас уяад тавьчихаж гэнэ Маргааш нь түүнийг дагаад очвол Сарьсан багваахай нартайд хадны сүүдэрт сууж байна гэнэ.
- "Чи энд юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
- Хад нурах гээд түшиж байна. Чамайг би аль хэдийнээ хаячихаад байхад битгий миний араас дагаад бай" гэж гэнэ.
Сарьсан багваахай тэгээд тийнхүү дандаа худал ярьдаг байжээ. Түүнээс хойш Сарьсан багваахайг хамгийн худалч амьтан гэж хэн ч тоохоо больжээ. Үүнээс үүдэж:
"Санаа муут яван хатна
Сарьсан багваахай наранд хатна" гэдэг үг үүсчээ.
|
- Знаете легенду о летучей мыши?
Летучая мышь, когда шел в то место, где были птицы, показывал свои крылья:
- Я – крылатая [птица].
Когда шел к животным, показывал свои клыки и говорил:
- Я – зубастое-клыкастое животное.
Таким образом, летучая мышь не вошел в сообщество ни животных, ни птиц. Однажды летучая мышь женился на маленькой птичке-жаворонке Хух-цугций, которая прилетела весной из теплых стран и стал ее мужем. На собрании у птичьего хана Хух-цугцгий спросила у летучей мыши:
- Как зовут черную птицу с большой седой головой, которая сидит во главе собрания?
- Гриф-гуай зовут ее.
- А следующую за ней, которая вся блестит, как зовут?
- Прекрати, перестань издеваться над своим стариком.
Летучая мышь улетел куда-то по делам.
Когда он возвратился, жена Хух-цугцгий спрашивает:
- Что ты делал сегодня?
- Считал мокрые и сухие деревья.
- Ну и которых больше?
- Больше сухих.
- А почему больше сухих?
- У которых все верхушки голубые, считал как сухие.
Ну вот, назавтра летучая мышь снова улетел по делам. Опять жена спросила, что тот делал.
- Считал кого больше - мужчин или женщин. На земле женщин больше.
- Почему же женщин больше?
- Да я всех мужчин, над которыми верховодят женщины, считал за женщин.
Вечером перед сном Хух-цугцгий привязала к ноге мужа нить, чтобы узнать, куда он летает. Назавтра полетела за ним (за этой нитью). Летучая мышь пока солнце было, сидел в тени скалы.
- Что ты тут делаешь?
- Скала хочет обрушиться. Я ее держу. Я тебя давным-давно бросил. Не ходи за мной.
Так летучая мышь всегда говорил неправду. С тех пор го никто не уважает, потому что он врунишка. Появилось такое выражение:
[Имеющий] злые мысли сохнет,
Летучая мышь от солнца сохнет.
|
23.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Дуужий
Радуга
|
- Яагаад солонго татдаг тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Солонгыг гараараа зааж болох уу?
- Мэдэхгүй.
|
- Почему появляется радуга, знаете легенду?
- Не знаю.
- Можно на радугу показывать рукой?
- Не знаю.
|
|
Гром
Лу
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг вэ?
- Халуун хүйтний хямралаас болдог. Үүл халаад завсраа нээхээр тэнгэр дуугардаг.
- Луу мөргөлдөхөөр тэнгэр дуугардаг гэсэн домог сонссон уу?
- Дээр үед тэгж ярьдаг байсан байх аа. Би сайн мэдэхгүй.
- Хоёр лууны нэг нь хүйтэн, нөгөө нь халуун гэж ойлгож болох уу?
- Мэдэхгүй.
- Луу газар дээр унавал юу болох вэ?
- Усны загас л өөдөө хөөрч луу болсон гэдэг. Гэхдээ хэн мэдэх вэ.
- Тийм домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Луу гэдэг загас л гэдэг.
- Лууны сүүлийг харж болдог гэж сонссон уу?
- Үгүй.
- Та лууг загас гэж хаанаас сонссон юм бэ?
- Хуучны улс, дархатууд л лав тэгж ярьдаг байсан.
- Луун гэж мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Почему гремит гром?
- От столкновения холода с теплом. Облака нагреваются, между ними гремит гром.
- Слышали легенду о том, что гром гремит, когда сталкиваются лу?
- Кажется, раньше так говорили. Я хорошо не знаю.
- Может быть, можно считать, что один лу это тепло, другой - холод?
- Не знаю.
- Что будет, если лу упадет на землю?
- Не знаю. Лу, говорят, это рыба.
- Слышали, что можно увидеть хвост лу?
- Нет.
- Где вы слышали, что лу - это рыба?
- Раньше так говорили. Дархаты так говорили.
- Знаете [кто такой] луун?
- Не знаю.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Гэрэл асаахаар эрвээхэй ирдэг. Яагаад тэгдэг юм бэ?
- Мэдэхгүй. Дэнгийн цагаан эрвээхэй гэдэг
- Энэ хэн бэ?
- Миний ач хүү Батмөнх.
- Батмөнх өө! Чи яагаад гал авахаар эрвээхэй ирдэг гэж бодсон юм бэ?
- Тийм домог сонссон юм. Чөтгөр эрвээхэйг гал авчир гэж хэлээд явуулсан. Харин эрвээхэй гал авчирч чаддаггүй юм. Тэр галдаа түлэгдэж үхээд байдаг юм. Хүмүүс тэгж ярьдаг.
|
- Когда включают свет, прилетают мотыльки. Почему?
- Не знаю. Их называют белыми светильниковыми (дэнгийн) бабочками.
- Кто это?
- Мой внук Батмунх.
- Батмунх, почему ты думаешь, что мотыльки прилетают за огнем?
- Слышал такую легенду. Чутгур послал мотылька за огнем. Мотылек не может принести огонь. Он сгорает в этом огне. Так люди говорят.
|
|
Молния
Лу
|
- Цахилгаан яагаад цахидаг вэ?
- Сайн мэдэхгүй.Луу сүүлээ шарвахаар цахидаг гэдэг.
- Луу газар унахаар цагаан ботго болдог гэж сонссон уу?
- Үгүй.
Бат-Очир гуай:
- Луу газар унжихаар нойтон ботго шиг юм унждаг гэж ярьдаг юм. Дархат, монгол хуучны хүмүүс л ингэж ярьдаг юм.
|
- Отчего сверкает молния?
- Не знаю. Говорят, когда лу бьет хвостом.
- Не слышали, что лу, упав на землю, становится белым верблюжонком?
- Нет.
Бат-Очир-гуай:
- Говорят, когда лу свешивается до земли, свешивается что-то похожее на мокрого верблюжонка. И дархаты и монголы так раньше говорили.
|
23.08.2007
сомон Эрдэнэ-Булган Хубсугульского аймака
Пурэвжав
Знакомство
|
- Хаанаас яваа хүмүүс вэ?
- Оросоос. Бид нарын талаар танд хэлсэн үү?
- Сая л нэг залуу: "Хүмүүс явж байна" гэснээс өөр юм хэлээгүй.
- Бид нар Монголын Шинжлэх Ухааны Академаас явж байгаа юм. Монголын үлгэр, домог судлах гэж настайвтар хүмүүсээс юм асууж яваа юм. Танаас бас хэдэн асуулт асуумаар байна.
- За, Яахав. Мэдэх юмаа болбол хэлье. Мэдэхгүй юмаа яахав дээ.
- Та хэдэн настай вэ?
- 83 настай.
- Та аль нутгийн хүн бэ?
- Би уг нь энэ Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэ-Булган сумын хүн.
- Халх уу?
- Халх.
- Та залуу байхдаа ямар ажил хийж байсан бэ?
- За, Би ч 20 нас хүртлээ ээж аавынхаа асрамжинд мал маллаж байсан хүн. Тэгээд 20 настайдаа цэргийн албанд очоод 4 жил цэргийн алба хаачихаад хүрч ирсэн. Тэгээд нутагтаа нэг жил гаруй болоод энэ Хатгалын Ноос угаах үйлдвэрт ажилд орсон. 1951 онд. Тэгээд эндээ ажиллаж байгаад дараагаар нь энэ Хатгалыг орон нутгийн хот байх үед Хатгалын Санхүүгийн дарга хийж байгаад тэтгэвэртээ гарсан. Ноосны үйлдвэрт ерөнхий нягтлан бодогч байсан.
Хатгалын Ноосны үйлдвэрийг уг нь Орос улс маань 1930 оноос бариад 1933 онд ашиглалтанд оруулж өгсөн. Ийм түүхтэй үйлдвэрт ажиллаж байсан хүн дээ.
- Хатгалын Ноосны үйлдвэрийг гучин хэдэн онд барьсан гэнээ?
- 1930 онд барьж эхлээд 1933 оны 8 дугаар сарын 25-нд ашиглалтанд оруулж, тэгээд монголд хүлээлгэж өгсөн. Энэ үйлдвэр маань ер нь маш олон хүнийг ажил амьдралтай нь залгуулж өгсөн түүхтэй үйлдвэр шүү дээ.
- Одоо үйлдвэр ажилладаг уу?
- Одоо ажиллахгүй байгаа. Өнөө өмч хувьчлал гэдэг юмаар худалдагдаад бүр байхгүй болсон. Байшин нь харин байгаа. Урд талын том цагаан байшин.
- Бүх ажилд эзэн сахиус гэж байдаг. Үйлдвэрт эзэн байна уу?
- Ноосны үйлдвэрийг одоо худалдаад бүр америк худалдаачинд очсон гэсэн. Одоо тэгээд тэр америк хүн монголд байх хугацаа нь дуусч буцсан. Ирэх оны 4 дүгээр сард ирэх юм гэнэлээ. Тэр хүн хүрч ирээд Ноосны үйлдвэр байсан байшинд урлагийн юмуу оёдолын гэлүү тиймэрхүү л нэг юм ажиллуулах юм шиг байгаа юм. Би бас тэр хүнтэй хальт мулт уулзсан. Тэр хүн болбол өөрөө вааран эдлэлийн мэргэжлийн хүн гэнэлээ. Бас нэг тиймэрхүү талын л юм ч байгуулах санааны юм ярьж байна лээ. Тэгээд чухам юу болох юм бол доо.
|
- Вы откуда?
- Из России. Кто-нибудь говорил вам про нас?
- Только что один молодой человек сказал, что идут какие-то люди.
- Мы из Академии наук Монголии. Расспрашиваем пожилых людей о монгольских сказках, легендах. У вас хотим спросить тоже.
- Ну что ж. Что знаю, расскажу. Что не знаю, того не знаю.
- Сколько вам лет?
- 83.
- Откуда вы родом?
- Я из Хубсугульского аймака, из сомона Эрдэнэ-Булган.
- Халхасец?
- Халхасец.
- Кем вы работали в молодости?
- До 20 лет я жил с родителями, пас скот. В 20 лет пошел на военную службу, 4 года отслужил и вернулся. Провел в родных местах год, потом поступил работать на шерстомойную фабрику здесь, в Хатгале. В 1951 году. Работал, потом когда Хатгал был районным городом (райцентром?), был начальником финансовой службы Хатгала, вышел на пенсию. На шерстомойной фабрике был главным бухгалтером. Хатгальскую шерстомойную фабрику в 1930 г. построили русские и в 1933 году ввели ее в эксплуатацию. На этой вот фабрике я работал.
- В каком году построили Хатгальскую шерстомойную фабрику, вы говорите?
- В 1930 году начали строить, а 25 августа 1933 года пустили в эксплуатацию и передали монголам. Эта фабрика многим дала путевку в жизнь.
- Сейчас работает?
- Сейчас не работает. Во время приватизации была продана и совсем пропала. Здание стоит. Там на южной стороне, большое белое здание.
- У всего есть хозяива, покровители-сахиусы. У фабрики есть хозяин?
- Шерстомойку продали, ею владеет вообще американец, говорят. Срок пребывания в Монголии у этого американца кончился, и он уехал. Вернется, говорят в апреле будущего года. В здании, где была шерстяная фабрика, он откроет какую-то мастерскую - то ли художественную, то ли пошивочную, что-то в этом духе. Я как-то встречался с этим человеком. Он сам про профессии мастер по керамике. Что-то, может, по своей профессии организует. Что будет - кто же знает.
|
|
Душа (сунс)
Лус
Савдак
|
- Ер нь сүнс, лус, савдаг гэж байсан уу?
- Үгүй, Тэрийг одоо хэн мэдэх вэ дээ. Бодвол байх л учиртай юм. Монголчууд бидний бодож санаж явдаг юмаар болбол сүнс, лус, савдаг гэж бий. Орон нутгийн бид нар, яахав, эндээ Далай ээж, Бүрэнхан уулаа л их шүтэж биширч явдаг юм шүү дээ.
|
- Духи (сүнс), лусы, савдаки есть?
- Кто же знает? Наверное, должны быть. Мы, монголы, думаем, что духи, лусы и савдаки есть. Мы, местные люди, почитаем Далай-эджи, да Бурэнхан-ул.
|
|
Легенда об озере Хубсугул
|
- Хөвсгөл нуурны тухай домог мэдэх үү, Та?
- Мэдэхгүй
- Яаж бий болсон гээд л?
- Мэдэхгүй ээ.
- Хөвсгөл нуурнаас нэг хөх үхэр гарч ирсэн юм гэнэлээ, энэ тэр гээд л домог мэдэхгүй юу?
- Мэдэхгүй ээ.
- Хөвсгөл далайд Модон хүү, Хадан хүү гэж байдаг гэсэн?
- Тийм байдаг. Би яг тэрэн дээр нь очиж үзээгүй. Модон хүү, Хадан хүү гэж яриангүй бий. Далай дундаас гарсан уул юм шүү дээ.
- Энэ хавийн уул усны домог, түүх хэр мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй.
|
- Вы знаете какие-нибудь легенды о Хубсугуле?
- Не знаю.
- Как озеро появилось?
- Не знаю.
- Из Хубсугула выходил синий бык и так далее? Не знаете?
- Не знаю.
- Говорят, в Хубсугуле есть Модон-ху и Хадан-ху?
- Есть. Я там не был. Но Модон-ху и Хадан-ху действительно есть. Это горы, которые появились прямо в озере.
- Какие-нибудь легенды о здешних местах знаете?
- Не знаю.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан одны домог мэдэх үү?
- Долоон одны урд талын хоёрдахь одыг бар жилтэй хүн тахиж явах ёстой. Тэр шил одыг би шүтэж явах ёстой юм.
- 12 жил байдаг жил болгон 7 бурхан од шүтэх үү?
- Тэгнэ. Жил бүр тэр одыг нэг нэгээр нь шүтнэ.
- Алтан гадас одыг шүтэх үү?
- Долоон бурхан одыг л илүү шүтнэ.
|
- Легенду о Долон бурхан (Большой Медведице)?
- Вторую звезду с южной стороны из звезд Долон бурхан должен почитать человек, родившийся в год тигра. А вот ту стеклянную (шил од?) звезду я должен почитать.
- Каждый [родившийся в тот или иной год] 12-летия почитает 7 звезд Долон бурхан?
- Да. Каждый, кто родился в тот или иной год, поклоняется той или иной звезде.
- А Алтан гадас (Полярной звезде) поклоняются?
- Так поклоняются только 7 звездам Большой Медведицы.
|
|
Беседа
|
- Хөхдэй мэргэний домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Эрхий мэргэний домог мэдэх үү?
- Дуулж л байсан. Сонссоноос цаашгүй.
- Сарны толбоны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Нарны тухай домог?
- Мэдэхгүй.
- Аянга цахилгааны тухай домог хэлнэ үү?
- Мэдэхгүй.
- Лууны тухай домг мэдэхгүй биз. Луу газар унадаг тухай ч юм уу?
- Мэдэхгүй.
- Хөвсгөл бөөгийн орон. Та бөө шүтдэг үү?
- Би бөөг шүтдэггүй. Буддагаа л шүтнэ.
- Үлгэр домог хэр мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй.
- Мангас, шуламс ялгаатай юу?
- Ялгаатай юм болуу даа. Мэдэхгүй. Би түүх домог мэддэггүй хүн.
|
- Знаете легенду о Хухдхэй-мэргэне?
- Не знаю.
- А легенду об Эрхий-мэргэне?
- Слышал. Но не больше.
- О пятнах на луне?
- Не знаю.
- О солнце?
- Не знаю.
- Легенду о громе и молнии?
- Не знаю.
- О лу? О том, что они падают на землю?
- Не знаю.
- Хубсугул - страна шаманов. Вы почитаете шаманов?
- Я не почитаю шаманов. Поклоняюсь Будде.
- Знаете сказки и легенды?
- Не знаю.
- Мангас и шулмас разтличаются?
- Должно быть, разтличаются. Не знаю. Я ни легенд, ни преданий - ничего не знаю.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан одонд яаж залбирдаг вэ?
- Орой үдэш Долоон бурхан одыг тэнгэрт тодорсон үед идээ будаа өргөж, санаснаа хэлж, мал сүргийг минь хамгаалж эрүүл сайхан явахыг өршөө гэж Долоон бурхан одонд хэлж, цай идээнийхээ дээжийг өргөдөг. Аав, ээж л тэгж сургасан.
|
- Как молятся Долон бурхан?
- Вечером, когда на небе появляются звезды Долон бурхан, подносят им еду (идээ будаа), говорят о том, что задумали, просят, чтобы они дали милость скоту быть здоровым, людям благополучными – для этого, обращаясь к звездам Долон бурхан, подносят им лучшие части (дээжийг) из своей еды и чая. Так учили отец с матерью.
|
|
Цаган-сар
|
- Цагаан сараар гэр дээрээ гурван цагаан юм тавьдаг нь ямар учиртай вэ?
- Цагаан сарын өмнө идээгээ бэлдээд битүүний орой гэрийн тотгон дээрээ гурван мөс тавьдаг.
- Яах гэж?
|
- Почему в Цаган-сар на юрте ставят три белых?
- Перед Цаган-саром готовят пищу, в вечер битуна на притолоку юрты кладут три ледышки.
- Зачем?
|
|
Лус-савдак
|
- Лус савдагийг хангай дэлхийн эзэн гэж ярьдаг шүү дээ. Байгалийн баялаг, булаг шанд, уул модны эзэн нь лус савдаг гээд залбирч явдаг. Ээж аав тэгж сургасан.
- Мод тайрах, амьтан аллаа гэхэд лус савдагтаа ханддаг байсан уу?
- Мод хамаагүй огтолж болохгүй. Хойшоо эгц ургасан хошуу газраас юмуу хянга ирмэг газраас мод авдаггүй. Булаг шандыг бол элдвийн муу муухай юм хийчихгүй, ариун цэвэр байлгах хэрэгтэй. Муу муухай юм булаг шанданд хийх юм бол лус, савдаг уурладаг, хилэгнэдэг гэж ярьдаг юм шүү дээ. Тэрний дагуу л аль болохоор хангай дэлхийгээ хайрлах нь чухал. Одоо мод огтоллоо гэхэд хамаагүй газраас авчихаж болдоггүй гэж ярьдаг юм. Ус уруу элдэв юм хийчихэж болдоггүй. Булаг шандыг хайрлаж хамгаалж явдаг учиртай гэж аав, ээж минь сургаж ярьдаг байсан.
- Мод тайрч болдоггүй газар байдаг уу?
- Одоо ухаандаа, манай энэ урд талд наашаа далай руу орж ирсэн хушуу толгой байдаг. Толгой нь одоо тэр дээр чиг харагдаж байгаа. Эндээс харахад бөөн модтой, нэг ийм жижиг толгой байгаа. Тэр газраас бол мод авч болдоггүй ээ.
- Лус, савдаг уурлавал яах вэ?
- Лус, савдаг уурлах болбол хүн амьтан өвдөх ч юм уу, малын гай гарз их гардаг гэж ярьдаг.
|
- Про лус-савдаков говорят, что они - хозяева земли. Богатство природы, родники, леса и горы - у всего есть хозяева, лус-савдаки, мы им молимся. Так нас научили родители.
- Когда рубили дервья, убивали животных, обращались к лусам и савдакам?
- Деревья, как вздумается, рубить нельзя. Из таких мест, где деревья растут на север и выдаются мысом, а также с гребня [горы] деревья не берут. А в родники и ключи нельзя бросать мусор, надо их держать чистыми. Если бросить в родник мусор, лусы и савдаки сердятся, так говорят. По этим правилам землю свою, хангайские просторы (хангай дэлхийгээ) надо беречь. Деревья откуда вздмается рубить нельзя. Нельзя в воду бросать что попало. Мать и отец учили, чтобы родники и ключи мы защищали, заботились о них.
- Есть места, откуда нельзя брать деревья?
-Например, тут недалеко на юге есть такой мыс, который выдается в озеро. Вершина видна отсюда. Отсюда кажется, что он сплошняком порос лесом, такая небольшая гора. Оттуда рубить и брать деревья нельзя.
- Что значит, лус-савдаки сердятся? Что они делают?
- Когда они сердятся, люди болеют или бывает падеж скота, говорят.
|
|
Радуга
|
- Солонго руу дээр үед гараараа заадаггүй гэж ярьдаг байсан гэсэн. Тэр талаар та юу мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй. Одоо солонго татахад уу
- Тийм.
- Тэрнийг бол мэдэхгүй юм байна.
- Солонгыг гараараа битгий заа гэж ярьдаг гэсэн. Тэр тухай?
- Мэдэхгүй.
|
- Раньше говорили, что на радугу нельзя показывать рукой. Что вы знаете об этом?
- Не знаю ничего. Когда радуга поднимается?
- Да.
- Этого я не знаю.
- Нам сказали, что раньше говорили, мол, нельзя показывать на радугу рукой.
- Не знаю.
|
|
Злые духи
|
- Үргэлж хүнд муу юм хийж явдаг сүнс гэж байдаг уу?
- Мэдэхгүй.
|
- Есть такие духи (сунс), которые все время вредят людям?
- Не знаю.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус, савдаг хоёр адилхан уу? Хоёр өөр юм уу?
- Лус савдаг гэдгийг би нэг л юм гэж ойлгодог.
|
- Лус и савдак - это одно и то же, или они разные?
- Я думаю, что одно и то же.
|
|
Охота
|
- Та залуу байхдаа ан хийж байсан уу?
- Хийж байсан.
- Та анд явахдаа муу муухайн юм бүү учраг, олзтой байг гээд залбирдаг байсан уу?
- Хангай дэлхийдээ залбирдаг байсан даа. Манай аав анч хүн байсан юм л даа. Би арван гурван настайдаа л анх буу дуугаргаж эхэлсэн. Аав маань зааж өгсөн. Эхлээд, зүгээр модонд шав тавиад буудуулж байсан. Тэр үеэсээ л анх эхэлж, ан хийж эхэлсэн хүн байгаа юм. Намайг одоо тэгж буудаж эхэлж байхад чинь одооны энэ буу байгаагүй. Өнөө дээр үеийн цахиур буу гэдэг нь байсан.
- Ан авд явахдаа яаж залбирдаг байсан бэ?
- Үгүй, Яахав дээ. Одоо энэ хойд хангайд анд гарúя гэхэд чинь л: "Хангай дэлхий минь надад хишиг хайрлах болтугай" л гэж залбирч явдаг байсан л даа.
|
- Вы в молодости охотились?
- Охотился.
- Когда вы шли на охоту, молились, чтобы ничего плохого не случилось, чтобы была хорошая добыча?
- Молился земле-хангаю (хангай дэлхийдээ). Отец был охотником. Я в 13 лет в первый раз выстрелил из ружья. Отец научил. Сначала в лесу ставил мишень и учил стрелять. С тех пор стал охотиться. Когда я начинал стрелять, теперешних ружей не было. Были старые кремневые ружья.
- Как молились, когда шли на охоту?
- Ну как… Если пошел на охоту вот сюда, на север, то говорил "Хангай-дэлхий, дай мне счастье-добычу (хишиг)!"
|
|
Хозяин Хангая
|
- Энэ хангайн эзэн чинь тэр бүх амьтдын эзэн гэж ойлгож болох уу?
- Хангайн эзэн гэдэг маань л одоо уул ус тэр бүх амьтдаа харж хамгаалж яваа. Тэр эзний л бүх юм гэж боддог учраас хангайн эзэндээ залбирч гуйж авч байгаа юм шүү дээ. Аав минь ч тэгэж ярьдаг л байсан. Аав минь анд явж ирчихээд:
– "Тэр хангай минь, буурал минь надад юм хайрлалаа" гэж ярьдаг л байсан.
|
- Можно считать, что хозяин Хангая - это хозяин всех животных?
- Хозяин Хангая заботится обо всех горах, реках и животных. Все это его, так думаем, поэтому ему молимся и у него просим. Мой отец так говорил. Мой отец приходил с охоты, говорил: "Мой Хангай, мой Седой одарил меня".
|
|
Змеи и рыбы
|
- Алж болохгүй амьтан байдаг уу?
- Алж болохгүй амьтан байдаг. Намайг бага байхад загас болбол усны эзэн. Их урт настай ийм амьтныг битгий хороож байгаарай гэж аав, ээж минь захидаг байсан. Могойг уурлуулж болохгүй. Алж хороож болохгүй гэдэг. Өөр бусад анг бол хийдэг л байсан.- Яагаад могой битгий алж бай гэдэг байсан юм бэ?
- Могойг манай аав, хөгшчүүл ярихдаа лусын эзэн гэж ярьдаг байсан.
- Могой болгон уу?
- Урт могой байдаг даа. Тэр могойг лус савдгийн эзэн гэдэг байсан.
|
- Есть животные, которых нельзя убивать?
- Есть такие. Когда я был маленьким, говорили, что рыба - это хозяин воды. Отец и мать наказывали, что нельзя убивать таких животных, которые долго живут. Нельзя сердить змей. Нельзя их убивать. На остальных охотились. - Почему нельзя убивать змей?
- Про змей отец и старики говорили, что они - хозяева лусов.
- Каждая змея?
- Есть такие длинные. Про них говорили: хозяева лус савдаков.
|
|
Рыбы
|
- Тэгвэл загас барьдаг байсан хүмүүс яаж барьдаг байсан юм бэ?
- Миний багад бол загас барих гэж юм байдаггүй байсан юм. Одоо бол яахав дээ, загасыг хамаагүй л барьж байна даа.
|
- А как ловили рыбу, кто ловил?
- Когда я был ребенком, у нас не ловили рыбу. Сейчас уже ловят.
|
|
Хозяин Хангая
|
- Хангайн эзэн чинь могой байж болох уу ?
- Хангайн эзэн гэж манай аав, хөгшчүүл ярихдаа өөр юм байдаг л гэж ярьдаг байсан.
- Өөр юу байж болох вэ?
- Одоо хүнд харагддаггүй. Зарим үед юм унасан. Буга хандгайгаа ч юмуу тийм юм унасан юм явдаг гэж ярьдагаас биш түүнийг үзсэн, харсан юм байхгүй.
- Тэгвэл буга алж болох уу?
- Буга одоо агнаад л байх юм. Дээр үед бол бугыг их урт настай амьтан. Хангайн эзний унаа гэж үзэж, их хороодоггүй байсан л даа.
|
- Могла змея быть хозяином Хангая?
- Хозяин Хангая, по словам моего отца, стариков, было что-то другое.
- Что другое?
- Теперь люди его увидеть не могут. Иногда едет верхом на чем-то. На оленях, лосях или еще чем-нибудь. Так только говорили, а никто не видел.
- Ну и можно убивать оленей?
- Сейчас на них охотятся. Раньше считали, что они живут долго, что он - ездовое животное хозяина Хангая, поэтому почти не убивали.
|
|
Охота
|
- Дээр үед хүн анд явахад нь гэрт нь үлдсэн хүмүүс ийм тийм юм хйиж болно, болохгүй гэсэн юм байсан уу?
- Байдаг байсан болов уу. Миний хувьд мэдэхгүй юм байна.
- Бас ан хийж яваад ойд сүнс, сүгтэй тааралдсан гэсэн яриа сонсож байсан уу?
- Үгүй
- Хоёр гурван хүн анд цуг явахад хангайдаа залбирахаас өөр үйлдэл хийдэг үү?
- Үгүй дээ. хангай дэлхийгээ - "Хишиг хайрлаарай л" гэж залбирдаг.
- Одоо бас анд явахдаа буугаа арцаар утдаг уу?
- Байна аа. Бууг их нарийн нандин байлгаж гэртээ л гэхэд тэр дээш нь залдаг байсан болохоос биш одооных шиг энд тэнд хаячихгүй шүү дээ.
- Та буугаа өөрөө тэгж хүндэлж байсан уу? Эсвэл бусдаас сонсож байсан уу?
- Аав маань ч хэлдэг байсан. Өөрөө ч бас би буу маань бузар муухай юм болчихов уу гэж бодсон үедээ гал дээрээ хүртэл ариулдаг байсан. Тэр чинь одоо ариусгаж л байгаа хэрэг юм шүү дээ. Цэвэрлэж л байгаа нь тэр..
- Одоо ан хийхдээ ангийн олзтой байх гэж бөөд ханддаг уу?
- Үгүй ээ, Үгүй. Манай нутагт бол бөө байдаггүй нутаг. Бөөг бол манай нутаг нэг их шүтдэггүй. Манай хойд талын нутгууд л бөөг шүтэхээс биш.
- Ямар нэгэн амьтан аллаа гэхэд сүнс нь тэр хүнд хоргодоод гэр бүлд нь муу юм болдог гэж сонссон уу?
- Буугаар ан хийж байгаа болохоор тэр буу нь тухайн хүний нүгэлийг зайлуулдаг учраас тэр хүнд нүгэл байхгүй гэж ярьдаг байсан.
- Хавхаар ан хийдэг үү?
- Мэдэхгүй.
- Шувуу алж болох уу?
- Агнадаг л байсан.
- Бүх шувууг агнаж болох уу?
- Миний багад бол улсын бэлтгэлд авдаг шувууг л агнадаг байсан болохоос биш шувуу болгоныг агнаад байдаггүй байсан л даа.
|
- А было так, что если кто-то уходил на охоту, домашние, оставшиеся дома, не могли в это время делать то-то и то-то?
- Может, и было. Я не знаю такого.
- А слышали разные истории о том, как на охоте встретились духи и черти (сунс, суг)?
- Нет.
- Если на охоту пойдут два-три человека, они кроме молитвы, еще какие-нибудь ритуалы делают?
- Да нет. Молились только Хангаю (хангай дэлхийгээ): "Одари счастьем!".
- А сейчас если идут на охоту, ружье окуривают можжевельником?
- Бывает. Раньше ружье берегли и содержали как святыню, клали наверх, не то что теперь - бросают где не попадя.
- Вы сами такое почтение выказывали к ружью? Или слышали от других?
- Мой отец говорил. Да и я сам иногда, когда думал, что ружье загрязнилось, очищал его над огнем. Это же очищение. То есть уничтожение грязи.
- А чтобы была добыча на охоте, к шаману обращались?
- Нет, что вы. В наших краях шаманов нет. У нас их не почитают. У нас их только на севере почитают.
- А бывает, что кто-то убьет животное, а его душа (сунс) причиняет дурное семье убившего?
- Говорили, что если охотишься с ружьем, ружье отвращает пороки и грехи хозяина ружья, поэтому тот человек не совершает ничего порочного.
- А с помощью капкана охотятся?
- Не знаю.
- Можно убивать птиц?
- Охотились на них.
- Можно охотиться на всех птиц?
- В моем детстве охотились на тех птиц, которых закупало государство. На других не охотились.
|
|
Птицы
|
- Ямар нэгэн юмны эзэн нь шувуу байж болох уу?
- Мэдэхгүй юм байна. Хэрээ шувууг л одоо муу юмны эзэн гэж ярьдаг байсан.
- Хэрээг алж болох уу?
- Алдаггүй. Алдаггүй байсан.
- Албал яах вэ?
- Албал муу юм ёрлоно гэж ярьдаг байсан болохоор алдаггүй байсан. Хэрээ дуугарвал муу ёр гэдэг.
|
- Может быть птица хозяином чего-то?
- Не знаю. Про ворона говорили, что это хозяин чего-то дурного.
- Можно убивать воронов?
- Нет. Не убивали.
- А если убьют?
- Говорили, что если убьешь ворона, [что-то] дурное произойдет. Если ворон кричит, это плохая примета.
|
|
Тарбаган
|
- Тарвага алж болох уу?
- Тарвага агнадаг.
- Идэж болно биз дээ?
- Болно оо.
- Тарваганы суга цавины махыг идэж болох уу?
- Тэр суга цавинд нь тарваганы даланд нэг махыг идэж болдоггүй л гэж ярьдаг юм. Юу билээ дээ, байз.Мартсан байна. Нэр нь санаанд орж ирэхгүй байна. Булчирхайрхуу маягийн юм байдаг. Тэрийг иддэггүй л гэдэг.
- Яагаад иддэггүйг нь мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Можно убивать тарбагана?
- На тарбаганов охотятся.
- А есть?
- Можно.
- Можно есть мясо из тарбаганьей подмышки (и паха? суга цавины мах)?
- В подмышке у тарбагана есть мясо, которое нельзя есть. Что это, забыл. Название не могу вспомнить. Что-то вроде железы. Вот это не едят.
- Почему не едят?
- Не знаю.
|
|
Огонь
|
- Зуухтай холбоотой ямар зан үйл байдаг вэ?
- Мэдэхгүй. Нарийн юм мэдэхгүй юм байна.Зууханд галаа түлээд л явдагаас биш. Өөр юм мэдэхгүй.
- Хөрш айлын чинь хүн орж ирээд галнаасаа өгөөч гэвэл галнаасаа цогтой мод аваад өгч болох уу?
- Үгүй ээ. Галнаасаа тэгж өгдөггүй юм. Яахав шүдэнз байвал өгнө л дөө. Галнаасаа тэгж хамаагүй гадагш нь гаргадаггүй юм. Гал гэдэг маань тэр айлын нэг бурхан шүү дээ. Галаа шүтэж биширч явдаг. Гал бурхан гэдэг юм. Тэр галнаасаа хүнд өгчих юм бол бурханаа хүнд өгчихөж байна гэсэн үг шүү дээ.
- Гал бурханд залбирдаг уу?
- Залбирнаа. Гал бурханд залбирна. Бүхэл хоол, өөхтэй махнаасаа өөхнөөс нь хөшиглөж, гурван ширхэг аваад гал бурхандаа өргөнө. Цагаан сараар галын бурхандаа тусад нь юм өргөнө шүү дээ, бас. Идээ бэлдэж байгаад л. Дээр үед бурхан сахиусаа тахиж байх үед гал бурханаа л тахидаг байсан даа. Гал бурханаа тахихдаа хонины өвчүү бүхлээр нь өргөдөг байсан. Одоо бол тийм юм байхгүй л дээ. Намайг бага байхад, бурхан шүтээнээ тахиж байх үед тийм юм байсан. Одоо тийм юм хийж байгаа айл амьтан байхгүй ер нь байхгүй л юм шиг байгаа юм. Байхгүй л дээ, ер нь л байхгүй.
- Бас ан агнахад гал гаргадаг. Түүнд галын бурхан гэж байх уу?
- Байна аа. Ялгаагүй. Галд бас л залбирч явна. Ялгаагүй дээ.
|
- Какие есть обряды, связанные с печью?
- Не знаю. Такие вещи не знаю. Зажигаем в печи огонь, вот и все. Другого не знаю.
- Если к вам придет сосед и попросит дать горящую головешку из огня, вы дадите?
- Нет. Огонь так не передают. Если есть спички, дам. А огонь просто так за двери не даем. Огонь это же один бурхан этого айла. Если дать свой огонь, значит отдать своего бурхана другим людям.
- Бурхану огня молятся?
- Молятся. Огню молятся. От свареных кусков мяса отрезаем три жирных куска и подносим огню-бурхану. На Цаган-сар подносим ему отдельно. Готовим пищу и подносим. Раньше, когда почитали бурхан-сахиусов, огню-бурхану-то и поклонялись. Огню-бархану подносили целое баранье ребро. Сейчас уже так не делают. Это когда я был ребенком, так почитали огонь. Сечас таких семей, которые бы делали это, нет. Кажется, нет.
- Когда охотятся, тоже используют огонь. В том огне есть бурхан?
- Конечно, есть. Этому огню тоже молятся. То же самое.
|
|
Моления Небу, Хурмасте-тэнгри
|
- Тэнгэрт хүмүүс залбирдаг уу?
- Хан хурмаст минь гэж залбирдаг. Яахав, бороо орж, тэнгэр дуугарах тэр үед л "Хан хурмаст минь" гэж залбирна. Хан хурмастын маань эзэн нь луу гэж ярьдаг байсан. Одоо чухам юу гэж ярьдаг юм, мэдэхгүй.
- Та өөрөө залбирдаг уу?
- Залбирнаа. Дээр үеэс л залбирч ирсэн.
|
- Небу люди молятся?
- Молятся: "О мой Хан Хурмаста!" Когда идет дождь, гремит гром, молятся "О мой Хан Хурмаста!". Хозяин Хан Хурмасты луу, так говорили. Сейчас что говорят, не знаю.
- Вы сами молитесь?
- Молюсь. С давних времен.
|
|
Лу
|
- Луу гэж юу вэ?
- Лууны зураг л харсан болохоос биш өөр мэдэх юм байхгүй. Зүгээр л луу гэж байдаг л юм гэнэ лээ гэхээс биш, мэдэх юм байхгүй.
- Лууг харж болдог уу?
- Хэн мэдэх вэ дээ. Харагддаг үгүйг нь мэдэхгүй. Луу байна гээд л миний багад аав ээж минь тэр байна гээд л харуулсан ч юм байхгүй. Харсан ч юм байхгүй шүү дээ. Лууны зураг гэж байдаг. Тийм л юм байдаг гэхээс биш өөр мэдэх юм байхгүй.
- Луу нэг байдаг уу? Зөндөө байдаг уу?
- Мэдэхгүй л дээ
- Луу, лус хоёр чинь хоёр өөр үү?
- Үгүй ээ, Ер нь луу гэдэг бол тэнгэрийн амьтан. Огторгуйн эзэн юм. Лус, савдаг гэдэг бол газар дэлхий, булаг шандны эзэн. Тэрний эзнийг могой гэж ярьдаг.
|
- Что дакое луу?
- Я видел лишь на картинках, ничего другого не знаю. Луу и луу, ничего другого не знаю.
- Можно увидеть луу?
- Кто знает. Не знаю, можно его увидеть или нет. Не помню, чтобы мать или отец говорили: "Вон луу" и показывали. Я и не видел ничего. А рисунки луу бывают. Вот я знаю, что бывают лу, больше ничего не знаю.
- Луу много или один?
- Не знаю.
- Луу и лус – это разное?
- Луу – это небесное существо. Хозяин неба (огторгуйн эзэн). А лусы и савдаки - хозяева местностей, ключей. Их хозяин змея, так говорят.
|
|
Бурхан-багши и Хурмаста-тэнгри
|
- Бурхан багш, Хурмаст тэнгэр хоёр нэг үү?
- Өөр байх аа.
- Хэн нь илүү чухал вэ?
- Бурхан багш будда чухал. Одоо бол аль аль нь л чухал. Хамгийн чухал нь Бурхан багш маань. Бидний шүтэж биширч явдаг шашны хувьд тэр шүү дээ.
|
- Бурхан-багши и Хурмаста - это одно и то же?
- Разное.
- Кто важнее?
- Бурхан-багши Будда важнее. Сейчас оба важные, но самый важный Бурхан-багши. Согласно нашей вере.
|
|
Хозяин Хангая
|
- Ан хийхдээ галд өөх өргөдөг гэсэн. Тэгэхээр хангайн эзэнд юу өгдөг вэ?
- Хангайн эзэнд цайныхаа дээжийг өргөнө.
- Гэрээс гарахдаа өргөдөг үү? Эсвэл ойд оччихоод өргөдөг үү?
- Ойд хээр очоод бууна. Цайгаа чанаж ууна. Тэгэхдээ цайныхаа дээжийг өргөнө. Гэртээ байж байхдаа өргөвөл ер нь ялгаагүй шүү дээ. Бид нар үргэлж хангай дэлхийдээ цайныхаа дээжийг өргөдөг. Анд явж байгаа бол хөдөө цайгаа чаначихаад өргөнө.
|
- Вы сказали, что во время охоты подносите огню жир. А хозяину Хангая что подносите?
- Хозяину Хангая подносим лучшую часть (дээжийг) нашего чая.
- Когда выходите из дома? Или отправляясь в лес?
- Пойдешь в лес, станешь на стоянку. Варишь чай. Подносишь чай. Но можно и дома. Мы все время подносим лучшую часть чая хозяину Хангая (хангай дэлхийдээ). Если охотишься, варишь чай вне дома и подносишь.
|
|
Охота, приметы
|
- Ан хийж яваа хүн олзтой сайн болохоо урьдчилж мэддэг үү?
- Мэдэхгүй.
- Гэрээс гарахад чинь хар хэрээ дуугарч байвал муу ёр уу. Тийм үед муу ёр гээд гэртээ буцаад орох уу, эсвэл сайн гэж үзэх үү?
- Ер нь хэрээ дуугарахад муу гэж монголчууд цээрлэдэг байсан л даа. Хэрээ дуугарахад ажил үйлс сайн биш гэж ярьдаг юм.
- Тэгвэл хэрээ дуугарвал яах вэ?
- Тэр ч одоо яахав дээ. Бурхан сахиусандаа, хангай дэлхийдээ л залбирна. Тэр муу муухай юмыг зайлуулж өгөөрэй л гэж залбирна.
|
- Человек, отправляясь на охоту, заранее знает, будет ли добыча?
- Не знает.
- Когда выходишь из дома, плохая примета – если закричит ворон. Тогда заходят обратно в юрту, или идут дальше?
- Монголы считали крик ворона плохой приметой. Если ворон закричит, дела плохи. Так говорили.
- А что делать, если ворон закричит?
- Ну что… Молиться бурханам и сахиусам, молиться Хангаю-земле (хангай дэлхийдээ). Молиться, чтобы они отвратили это дурное.
|
|
Судьба, рождение
|
- Дөнгөж төрсөн хүүхдийнхээ ирээдүйг мэдэж болох уу?
- Миний хувьд мэдэх юм байхгүй л дээ. Одоо болдог болдоггүйг мэдэхгүй юм байна. Миний хувьд бол мэдэх юм алга.
- Хүний хувь заяаг хэн шийдэж өгдөг вэ? Хүүхдүүдийнх нь нэг нь анчин, нөгөө нь эмч болно гэх мэт далдын нэг юм шийдэх үү?
- Одоо чухам тийм юм шийддэг гэх нь ч юу ч юм. Юм бүхэн л сайн сайхан байгаасай гэдгийг бурхан сахиус, бурхан багшдаа л залбирдаг даа, миний хувьд бол. Тэрнээс биш өөр мэдэх юм байхгүй дээ.
|
- Можно узнать будущее только что родившегося ребенка?
- Я не умею. Не знаю.
- Кто решает судьбу человека? Может кто-то решить, что один ребенок будет охотником, другой врачом?
- Ну, чтобы такое решать… Мы молимся бурханам и сахиусам, Бурхан-багши, чтобы все было благополучно. А другого я не знаю.
|
|
Судьба посмертная
|
- Нэг нь муу, нөгөө нь сайн хүн байлаа гэж бодьё. Тэр хоёр нас бараад юу болох вэ?
- Юу болдог гэх юм билээ дээ. Ялгаагүй л байх.
|
- Предположим, один человек хороший, другой плохой. Что будет с ними после смерти?
- Что будет… Наверное, одно и то же.
|
|
Цаган-сар
|
- Цагаан сарын өмнө, шинэ он гарахын өмнө галын эзнээ гаргаж өгдөг ёс байна уу?
- Одоо өнөө хуучин оноо үдэж, шинэ оноо угтана гэдэг шиг л юм асууж байна уу даа?
- Тийм ээ. Нөгөө цагаан сараар идээ будаа тавьж, гурван мөс гэр дээрээ тавьж байгаа нь шинэ он угтаж хуучин он үдэж байгаатай төстэй юм уу даа.
|
- Есть такой обряд, чтобы перед Цаган-саром провожали хозяина огня?
- Вы спрашиваете о проводах старого года и встрече нового? Тогда есть. На Цаган-сар мы подносим еду, три ледышки кладем на юрту – этим мы как бы встречаем новый год и провожаем старый.
|
|
Рах-мангас
|
- Рах мангасын тухай сонсож байсан уу?
- Тийм юм сонссоноос биш мэдэх юм байхгүй.
|
- Что слышали о Рах-мангасе?
- Что-то слышал, но точно не знаю.
|
|
Пила над дверью
|
- Гэрт орохоор тотгоныхоо унинд хөрөө хавчуулсан байдаг. Энэ ямар учиртай вэ?
- Аан, тотгон дээр үү?
- Тийм ээ. Яах гэж тэгж тавьдаг юм бэ?
- Тэр бол гаднаас янз бүрийн муу муухай юмыг оруулахгүй гэж хааж тавьж байгаа юм.
- Муу муухай хүнээс үү? Аль эсвэл муу муухай сүнснээс үү?
- Ер нь янз бүрийн л муу юм байна. Хэл ам, муу хэл ам гэж ярьдаг даа. Тийм юмнаас л хамгаалж байгаа юм.
- Муу, муухай хүн яг тэр хөрөөн доогуур нь орж болох уу?
- Уг нь бол тэрийг оруулахгүй л гэж тэгж тавьж байгаа юм шүү дээ. Тухайн үед орж ч байгаа юм уу, үгүй юм уу, мэдэхгүй шүү дээ.
|
- В юртах, бывает, за уни кладут пилу. Что это значит?
- А, на притолоке?
- Да. Зачем ее туда кладут?
- Это как бы закрывают путь всему плохому.
- Плохим людям? Или плохим духам (сунс)?
- Всякому плохому. Это могут быть наговоры, сглаз (хэл ам, муу хэл ам)… От такого защищаются.
- Плохой человек может пройти под этой пилой?
- В принципе ее кладут, как раз чтобы такой человек не зашел. А конкретно, проходит человек или не проходит, не знаю.
|
|
Харалч
|
- Хараалч хүний тухай сонссон уу?
- Хараалч хүн л гэж ярьдаг байсан.Тэрнээс мэдэхгүй. Хараал хийдэг, хараалч хүн гэж хүний муу муухайг үзэх зорилгоор л тийм юм хийдэг хүн байдаг л гэснээс биш тэр хараал хийж байсан гэж мэдэх юм байхгүй.
- Хараалч хүнд ямар нэгэн шинж тэмдэг байдаг уу? Тэр шинжээр нь хараалчийг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Вы слышали о харалчах?
- Говорят, харалч. Больше ничего не знаю. Говорят, что бывают такие люди, харалчи, делающие харал, которые приносят людям вред. А конкретно не слышал, чтобы кто-то кому-то сделал харал.
- Есть какой-то знак, отмечающий харалча? Чтобы по нему можно было узнать харалча?
- Не знаю.
|
|
Злые духи
|
- Ад гэж догшин бурханы тухай сонсож байсан уу?
- Мэдэхгүй юм байна.
- Эрлэг гэж сонссон уу?
- Сонссоноос цааш мэдэх юм байхгүй шүү дээ. Эрлэг номун хаан энэ тэр гэдэг л байсан. Тэрнээс биш мэдэхгүй. Юу ч байдаг юм. Мэдэхгүй шүү дээ.
|
- Знаете о гневных бурханах, напзываемых ад?
- Не знаю.
- А про Эрлика?
- Слышал, но ничего не знаю. Эрлик-номун-хан, говорили. А больше ничего не знаю. Что это? Не знаю.
|
|
Беседа
|
- Та ядарч байна уу?
- Үгүй, Яахав дээ.
- Ядарч байвал хэлээрэй.
|
- Вы устали?
- Да нет.
- Если устанете, скажите.
|
|
|
- Зурамны нуруун дээр байдаг судал ямар учиртай вэ?
- Жирх л тийм судалтай шүү дээ. Модонд байдаг. Зурам шиг жижигхэн. Тэгээд нуруундаа судалтай. Зурманд тийм судал байдаг юм уу, мэдэхгүй юм байна..
- Яагаад тийм судалтай байдаг юм бэ?
- Мэдэхгүй.
|
- Что значат полоски на спине сусликов?
- У бурундуков такие полоски. Живут в лесу. Маленькие как суслики. На спине полоски. У сусликов таких полосок нет. Больше ничего не знаю.
- А откуда такие полоски?
- Не знаю.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Гэрэл асаахаар дэнгийн эрвээхэйнүүд эргэлдээд байдаг. Яагаад тэгдэг юм бол?
- Мэдэхгүй. Тэр гэрэлд татагдаж байдаг юм болов уу. Мэдэхгүй.
|
- Когда зажигают свет, начинают кружиться мотыльки. Почему?
- Не знаю. Наверное, их свет притягивает. Не знаю.
|
|
|
- Хүний зүүд биелдэг үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Сны сбываются?
- Не знаю.
|
|
|
- Цахилгаан цахихаар аянга бууж, гэр байшин шатах удаа байдаг. Түүнээс ямар аргаар хамгаалж болох вэ? Аянга миний гэр дээр битгий унаасай ч гэдэг юм уу?
- Нэгэнт гарсан гал бол унтраах аргаа л хайдаг юм уу гэхээс өөр ямар нэгэн байдлаар хамгаалах юм гэж юу байхав дээ.
|
- Бывает молния ударяет в дом, и он сгорает. Как от этого защититься? Просят: молния не ударь в мой дом?
- Если уж огонь загорелся, ищут, как его потушить, как еще защититься-то?
|
|
|
- Лус савдаг уул усны эзэн гэдэг шиг гэрийн эзэн гэж байдаг уу?
- Нэг гэрийн эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүний эрэгтэй нь л гэрийн эзэн гэдгийг мэднэ.
|
- У гор и рек есть хозяева лусы и савдаки. А у дома есть?
- Если живет семья - муж и жена, то муж - хозяин, вот только что я знаю.
|
|
|
- Ан агнаж явахдаа шүгэлдэж болдог уу?
- Болохгүй. Ямар нэг чимээгүй, аль болох сэмхэн явна шүү дээ.
- Гэрт шүгэлдэж болох уу?
- Гэрт одоо бол шүгэлдэх, исгэрэх хамаагүй болсон байна шүү дээ. Дээр үед бол гэрт шүгэлдэх, исгэрэх гэдгийг чинь их цээрлэдэг байсан. Муу гээд хориглодог байсан.
- Яагаад?
- Муу л гэдэг байсан. Чухам яагаад тэгдэг байсныг мэдэхгүй.
|
- Можно во время охоты свистеть?
- Нельзя. Надо идти как можно тише.
- А дома свистеть?
- Сейчас дома и свистят и так далее. Раньше запрещали, говорят, что это плохо.
- Почему?
- Говорили, что плохо. А почему плохо, не знаю.
|
|
|
- Хүн үхэхээр сүнс нь хаачдаг вэ?
- Би ёстой мэдэхгүй дээ.
- Хүн нас барахаар сүнс нь явлаа. Сүнсийг нь харлаа гэсэн яриа байдаг. Энэ үнэн үү?
- Тухайн үед нь үхсэн хүнийг гаргах хоног хүлээж, байлгаж байгаад оршуулна уу гэхээс өөр юм байхгүй шүү дээ. Мэдэхгүй.
|
- Когда человек умирает, куда девается душа?
- Вот уж не знаю.
- Умер человек, душа ушла. Некоторые рассказывают, что видели эту душу. Правда?
- Когда человек умирает, устанавливают день похорон и ждут его, вот и все. Другого не знаю.
|
|
|
- Шинэ жилийн өмнө ямар нэгэн юм хугалдаг байсан гэж сонссон уу?
- Мэдэхгүй юм байна. Би ер нь тийм юм хийж, үзэж байгаагүй. Газар газрын заншил өөр дөө.
- Цагаан сарын ямар зан үйл байдаг вэ ?
- Цагаан сар гэдэг чинь нэг баяр шүү дээ. Монголчуудын хувьд бол баяр. Идээ будаагаа бэлдээд, өөр хоорондоо шинэээд золгоод, аав, ээж ах дүү нарынхаараа айлчлан очиж, бэлэг хадгаа барьж, идээ будааныхаа дээжийг хүргэдэг шүү дээ. Бэлэг, хадгаа өгнө.
|
- Перед новым годом что-нибудь ломали. Не слышали такое?
- Не знаю. Я такого не видел. Везде разные же обычаи.
- Какие есть обряды, связанные с Цаган-саром?
- Цаган-сар - это праздник. У монголов праздник. Готовят еду, идут друг к другу, совершают обряд золгох, ходят в гости к родителям, родственникам, подносят подарки, хадаки, лучшую часть пищи. Отдают подарки и хадаки.
|
|
Хангай-земля
|
- Яах гэж овоо босгодог юм бэ?
- Хангай дэлхийгээ л хүндэлж биширч байгаа юм. Овоондоо орон нутгаараа оччихоод хангай дэлхийдээ л залбирч, идээ будааныхаа дээжийг өргөж, залж хүндэтгэж байгаа юм шүү дээ.
|
- Зачем ставят обо?
- Для почитания Хангая-земли. Всем миром идут к обо и поклоняются Хангай-земле, подносят лучшие части еду. То есть приглашают и оказывают почтение.
|
23.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Л. Рагчаа
Знакомство
|
Таныг хэн гэдэг вэ?
-Лувсандашийн Рагчаа гэдэг.
-Та энэ нутгийнх уу?
- Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул сумынх. 1933 онд төрсөн.
- Ямар ажил хийж байсан бэ?
- Гучин таван жил хэл, уран зохиолын багш хийсэн.
- Хаана?
- Сэлэнгэ аймаг, Хөвсгөлийн Мөрөн, Хатгалд багшаар ажиллаж байсан.
- Та ямар ястан бэ, Халх уу?
- Дархат ястан
|
- Как вас зовут?
- Лувсандашын Рагчаа.
- Вы родились в этих местах?
- Из сомона Цаган-Ул Хубсугульского аймака. Родилась в 1933 г.
- Кем работали?
- 35 лет работала учителем языка и литературы.
- Где?
- В Селенгинском аймаке, в г. Мурэне Хубсугульского аймака, в Хатгале.
- Вы какой национальности? Халхаска?
- Дархатка.
|
|
Легенда об озере Хубсугул
|
- Та Хөвсгөл нуурын тухай домог мэдэх үү?
- Сайн мэдэхгүй. Гэхдээ байгаа байдлыг тайлбарлаж чадна.
- Нуурын голд уулын оройг тавьсан гэж домог сонссон уу?
- Сонссон. Энэ бол домог.
- Та энэ домгийн тухай ярьж өгөөч
Эрт цагт нэг хонхорт их мөс ус тогтжээ. Тэр хонхор дотор нь амьтан ч юм уу, хүн ч юм уу, аль нь ч мэдэгдэхгүй нэг хар юм байжээ. Тэгээд хэд хоногийн дараа тэр газарт очиход хонхор дотор сарлагийн бух байжээ. Тэр сарлагийн бух сүүлээ шарваад л уснаас уугаад байж байна гэнэ. Бороо орж, тэнгэр дуугарахад тэр бух усаа тойроод гүйгээд байх юм гэнэ. Тэр уснаас нь орчны нь хүмүүс эхлээд болгоомжилж, амсаж үзэж байгаад ундаалах болжээ. Тэр ус ёроолоосоо ундаргатай. Хамгийн цэнгэг устай тул хүн, малд хамгийн чухал сайн ус байна гээд хүмүүс ууж хэрэглэдэг болсон гэнэ. Энэ нуур тэгж л тогтсон юм гэнэ. Тэгээд тэр нууранд олон амьтад буга, хандгай, ямаан гөрөөс, чоно, үнэг ирж ундаалсан гэнэ. Баахан олон усны шувууд ирж, дуугараад л яваад л ийм сайхан, гүн цэнхэр Хөвсгөл нуур үүссэн гэсэн домог байдаг.
- Модон хүү,Хадан хүү гэж сонссон уу?
- Сонссон. Тийм хоёр уул байдаг. Манай Хөвсгөл нуур чинь 137 км урт гэдэг байх аа. Модон хүү, Хадан хүү хоёр бол их онцгой уул бөгөөд эргэн тойрон устай, нуурын яг голд нь байдаг юм. Энэ хоёр ууланд ан гөрөөс байдаггүй Харин цахлай зэрэг усны олон шувуу л байдаг.
- Модон хүү, хадан хүү хоёр хоорондоо хир зайтай вэ?
- Хатгал талдаа байдаг. Наад тал нь нуурын гуравны хоёрт байдаг юм. Хатгал талдаа ойр. Ханх талдаа бол хол. Яг нуурын голд нь хоёулаа байдаг.
- Яагаад тэгж Хадан хүү, Модон хүү гэж нэрлэсэн юм бэ?
- Өвөл Хөвсгөл нуур хөлддөг. Дээр үед хүмүүс морин тээвэр хийж, Оросоос бензин, хүнс, төрөл бүрийн барааг Хөвсгөл далайн мөсөн дээгүүр морин чаргаар зөөдөг байсан. Анхны морь чаргаар явж байсан улс л үүнийг Модон хүү түүнийг Хадан хүү гэж нэрлэе гэж ярьж байгаад энэ нэрийг өгсөн юм гэдэг.
- Яагаад Хүү гэж нэрлэсэн юм бэ?
- Энхрийлсэн маягтайгаар, өөрөөр хэлбэл энэ нуурын хүү гэсэн утгаар л тийнхүү нэрлэсэн. Хөвсгөл нуурын хүү нь л гэсэн утгатай. Хүмүүс ярьж байгаад өгсөн гэсэн яриа байдаг. Их сайхан байгальтай газар.
- Хөвсгөл далайн эргээс хол уу?
- Яг голд нь байдаг. Хоёулаа модтой, ургамалтай сайхан газар.
- Нуурын дундаас бух гардаг тухай домог сонссон уу?
- Сайн мэдэхгүй. Хүмүүс янз янзын л юм ярьдаг юм.
|
- Вы знаете легенды об озере Хубсугул?
- Не знаю хорошо. Но могу объяснить, что знаю.
- Слышали сказку о том, что в озеро перенесли верхушку горы.
- Слышала. Это легенда.
- Расскажите эту легенду.
Давным-давно как-то в одной впадине лежало много льда. Там появилось что-то черное, непонятно что - то ли животное, то ли человек. Через несколько дней посмотрели туда, а там – бык-сарлык. Этот самец сарлыка махал хвостом и пил воду. Когда шел дождь и гремел гром, бык бегал вокруг этого озерца. Местные люди сначала опасались пить эту воду, потом попробовали и стали употреблять. На дне бил ключ. Там была самая чистая вода, поэтому люди увидели, что она полезнее всего людям и скоту, и стали употреблять ее. Так и возникло это озеро. Потом к этому озеру стали приходить на водопой всякие звери - олени, лоси, козы, волки, лисы и прочие. Стали прилетать птицы, петь там. Такая есть легенда о том, как появилось прекрасное синее озеро Хубсугул.
- А слышали о Модон-ху и Хадан-ху?
- Слышала. Есть такие две горы. Наш Хубсугул длиной 137 км, кажется. Модон-ху и Хадан-ху - это две особые горы, они стоят посередине озера. На этих горах зверей нет. А вот птиц много - цапли и прочие водные птицы.
- Расстояние между Модон-ху и Хадан-ху большое?
- Они находятся ближе к Хатгалу. Где-то на расстоянии одной трети длины озера от Хатгала. От Ханха далеко. Прямо посереди озера стоят.
- Почему их назвали Модон-ху и Хадан-ху?
- Зимой Хубсугул замерзает. Раньше люди на лошадях, запряженных в сани, везли по озеру из России бензин, продукты, разные товары. Те, кто первые стали использовать конные сани, и предложили: давайте назовем эту гору Модон-ху, а ту Хадан-ху. Так рассказывают.
- А почему ху?
- Чтобы передать любовь, нежность, в том смысле, что это - сыновья озера. Сыновья Хубсугула. Люди договорились и дали такие имена. Там очень красивая природа.
- Далеко они расположены от берега Хубсугула?
- Точно посередине. На обеих растут деревья, очень красивые горы.
- А легенду о том, что из озера выходит бык, слышали?
- Не знаю. Люди разное рассказывают.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан, Алтан гадас одны тухай домог сонссон уу?
- Монголчууд ярихдаа Алтан гадас од бол зүг чигийг заана. Түүнийг мэддэг, хардаг хүн хаана ч төөрөхгүй. Очих газраа очно гэдэг.
- Тэр одонд мөргөдөг үү?
- Мөргөнө. Хүн бүр янз бүр. Гараараа залбирна. Сүү цагаан идээ, цайны дээжээ өргөнө. Долоон бурхан одонд ч адил мөргөнө. Долоон бурхан гардаг газраа л гарна. Сайн сайхныг гуйж залбирдаг. Эх дэлхийн Долоон хүү биднийг хамгаалж хайрладаг гэж маш их шүтдэг байсан.
- Долоон хүү тэнгэрт яаж гарсан домогтой юм бэ?
Түрүү үед нэг эх долоон хүү төрүүлсэн байгаа юм. Тэгээд нэг айлын хүүхдүүд тул бүгдэд нь ижил нэр өгсөн гэнэ. Тэнгэрт долоон бурхан харагдаж байна. Миний долоон хүү бас сайн сайхан амьдраад Долоон бурхан од бүгдийг гийгүүлдэг шиг миний долоон хүү хүн амьтанд тус хүргээрэй гэж эх нь хэлсэн тул тэр долоог Долоон бурхан гэж нэрлэх болжээ. Монголчууд долоон хүүтэй бол айх эмээх, зовох аюулгүй аз жаргалтай сайхан амьдардаг гэдэг.
- Яагаад Долоон бурхан гэсэн юм бэ?
- Хорвоогийн хүн бүхэн шороо, газар дэлхийгээс төрсөн тул хүүхдээ Долоон бурхан гэж нэрлэсэн. Тэр одыг монгол хүн бүр шүтдэг. 5-7 хүү төрүүлсэн эх алзахгүй гэсэн янз янзын домог байдаг юм. Бидний шүтээн бол дээр байна. Тэр Долоон одыг бид шүтдэг тул Долоон бурхан гэж байгаа юм.
|
- Знаете легенды о Долон бурхан, Алтан гадас?
- Монголы говорят, что Полярная звезда указывает направление. Человек, знающий это, нигде не заблудится. Всегда найдет дорогу.
- Люди поклоняются этой звезде?
- Поклоняются. Каждый по-своему. Руки, сложив, молятся. Подносят молочные продукты, лучшую пищу. Большой Медведице тоже поклоняются. Большая Медведица появляется там, где положено. Просят у нее милости. Семь сыновей земли-матушки защищают нас, поэтому их очень почитают.
- Что за легенда о возникновении Долон бурхан на небе?
Прежде у одной женщины родилось семь сыновей. Так как они были все из одной семьи, им дали похожие имена. Мать сказала: "На небе видны семь звезд. Мои семь сыновей, правильно живя, как Долон бурхан освещают все вокруг, приносят добро людям. Поэтому их назвали Долон бурхан. Монголы говорят, что в семье, где есть семь сыновей, нет страданий, несчастий, все живут счастливо.
- Откуда такое название - Долон бурхан (Семь бурханов)?
- Земной человек рождается из земли (газар дэлхийгээс), поэтому она назвала сыновей Семью бурханами. Эти звезды монголы почитают. Есть разные легенды о том, что женщина, родившая 5–7 сыновей, не знает тягот. Наши святыни наверху. Мы почитаем Семь звезд, поэтому их называем Семью бурханами (Долоон бурхан).
|
|
Мичид
|
- Мичид од бол хүйтний од гэдэг. Энэ талаар юу мэдэх вэ?
- Мичид бол яах аргагүй хүйтэнд гардаг од гэдэг.
|
- Мичид называют холодными звездами. Что вы знаете об этом?
- Мичид точно появляются в холод. Так говорят.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурханы домгийг та хаанаас сонссон бэ?
- 1947-онд дунд сургуульд байхад манай газар зүйн багш Пүрэвжав бидэнд ярьж өгсөн юм.
|
- Откуда вы услышали легенды о Семи бурханах?
- В 1947 г. в средней школе нам рассказал учитель географии Пурэвжав.
|
|
Другие звезды / созвездия
|
- Өөр од гариг болонХөхдэй мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- А легенды о других звездах, о Хухдэй-мэргэне знаете?
- Не знаю.
|
|
Цолмон
|
- Үүрийн цолмон, Ховдог эмгэний тухай мэдэх үү?
- Нутаг нутаг бүрд Ховдог эмгэн гэж нэрлэдэг. Хамгийн түрүүн гардаг од тул идээний дээжээ өргөдөг юм.
- Үүрийн цолмонд мөргөдөг үү?
- Үгүй, Зүгээр л идээ цагаа л өргөдөг.
|
- А о Цолмон? О Ховдог-эмгэн (Прожорливой старухе)?
- В разных местах ее называют Ховдог-эмгэн. Это звезда, которая появляется первой, поэтому ей подносят лучшую пищу.
- Поклоняетесь Утренней Цолмон?
- Да нет. Просто подносим ей молочную пищу.
|
|
Тэнгэрийн зам
|
- Тэнгэрийн замын тухай мэдэх үү?
- Шинжлэх ухааны ойлголтыг л мэднэ. Домгийг нь мэдэхгүй.
|
- Про Тэнгэрийн зам что-то знаете?
- Знаю только научное определение. А легенду не знаю.
|
|
Небесные обезьяны
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг тухай домог мэдэх үү?
Тэнгэрт бич гэдэг амьтан байдаг Тэр хоёр мөргөлдөхөөр тэнгэр дуугардаг гэсэн домог байдаг. Тэр хоёр бич мөргөлдөхөө больж, эвлэхээр нь эвлэрсний тэмдэг болж, солонго татдаг гэдэг.
- Сонин домог байна. Бич гэж дуулаагүй. Луу л гэж сонссон. Та энэ домгийг хаанаас сонссон?
- Арван настай байхад домог гээд өндөр настай хүн ярьдаг байсан.
|
- Знаете легенду о том, почему раздается гром?
На небе есть такие живые существа - обезьяны. Когда две из них сталкиваются, гремит гром. Когда обезьяны перестают бороться, а приходят в согласие, в знак этого появляется радуга.
- Интересная легенда. Мы не слышали об обезьянах. Слышали про лу (луов). Где вы слышали эту легенду?
- Когда мне было 10 лет, один старик рассказывал.
|
|
Сказитель
|
- Тэр өвгөн дархат байсан уу?
- Тийм. Орой болохоор үлгэр домог ярьдаг байсан.
- Тэр өвгөний ярьж өгсөн өөр үлгэр, домог байна уу?
- Удсан болохоор сайн мэдэхгүй байна. Хүүхэд болохоор сонирхож сонсдоггүй байсан байх.
- Тэр өвгөн зүгээр ярьдаг байсан уу, дуу дуулж хөгжимдөж ярьдаг байсан уу?
- Зүгээр ярьдаг байсан.
|
- Тот старик был дархат?
- Да. Каждый вечер рассказывал легенды и сказки.
- А другие сказки и легенды, которые рассказывал тот старик, помните?
- Много времени прошло, поэтому не помню. Ребенком была, поэтому не очень хорошо слушала.
- Тот старик рассказывал просто или играя на инструменте?
- Просто.
|
|
Лу и верблюд
|
- Лууны тухай сонссон уу?
- Тийм домог байдаг л байх.
- Загас луу болсон тухай сонссон уу?
- Мэдэхгүй. Сонсоогүй.
- Луу газар унахдаа нойтон ботго болдог тухай сонссон уу?
- Сонссон. Тэмээ ботголохдоо их ядарч, хамгийн их зовж төрдөг амьтан. Тиймээс луу унахад ботго болж байна гэдэг тэмээ минь зовохгүй төрөөсэй гэсэн монголчуудын санааг илэрхийлсэн.
- Луу унадаг байсан уу?
- Унадаг л гэж домоглодог. Луу унасан тул энэ тэмээ тэмээ хөөлдөг болсон гэж домог байдаг.
- Луу унасан байхад яагаад тэмээ зовдог юм бэ?
- Луу унасан болохоор л тэмээ амь алдахгүй үхэхгүй төрж байгаа гэсэн ойлголт юм.
|
- О лу легенды знаете?
- Вроде, есть такие легенды.
- Слышали о том, что рыба превратилась в лу?
- Не знаю. Не слышала.
- А о том, что когда лу падает на землю, становятся мокрым верблюжонком?
- Слышала. Верблюдица при родах очень устает, из животных она больше всего мучается при родах. Поэтому то, что монголы говорят, что лу, упав на землю, становится верблюжонком, выражает их мечту, чтобы верблюды рожали не мучаясь.
- Лу, правда, падали?
- Рассказывают в легендах, что падали. Есть легенда о том, что верблюды чистят друг друга от сажи (? Тэмээ тэмээ хөөлдөг), чтобы луу упал.
- Почему верблюды страдают, когда падает лу?
- Смысл такой: если лу падает, верблюдица рожает и не умирает.
|
|
12-летний цикл
|
- Арван хоёр жилийг яагаад амьтны нэрээр нэрлэсэн юм бэ?
- Нэрийг нь монголчууд өөрсдийн амьдралтай холбож тийм нэр өгсөн юм гэж ярьдаг байсан. Мэдэхгүй.
- Өөр амьтны нэрээр нэрлэж байсан домог мэдэх үү?
- Үгүй ингэж л нэрлэж байсан. Дээр үед Манж улс монголыг довтолж байхад зориуд хуралдаж байж энэ нэрийг олж өгсөн юм гэж ярьдаг.
|
- Почему 12 лет названы именами животных?
- Монголы дали такие названия, сообразуясь со своей жизнью. Так раньше говорили. Не знаю.
- А знаете легенды, чтобы их называли именами других животных?
- Нет, их только так и называли. Говорили, что в давние времена, когда маньчжуры напали на монголов, монголы специально собрались и решили так называть.
|
|
Беседа
|
- Зун урт, өвөл богино байдаг тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Зурам яагаад нуруундаа зураастай болсны учрыг мэдэх үү?
-Үгүй.
|
- Знаете легенду о том, почему лето долгое, а зима короткая?
- Не знаю.
- Почему у суслика на спинке полоски?
- Не знаю.
|
|
Космография
|
- Газар дэлхий амьтны нуруун дээр байдаг тухай домог мэдэх үү?
- Зааны нуруун дээр газар дэлхий тогтож байгаа гэсэн домог байдаг.
- Хэдэн зааны нуруун дээр байдаг юм бол?
- Мэдэхгүй. Түм буман зааны нуруун дээр, ганц нэг зааны нуруун дээр гэж янз янзаар ярьдаг. Дэлхий болохоор олон юман дээр тогтож байгаа байх.
- Та үүнийг хаанаас сонссон бэ? Номноос уу?
- Аман ярианаас л сонссон.
|
- Знаете легенды о том, что земля лежит на спинах животных?
- Есть легенда о том, что земля лежит на спине слона.
- Не скольких слонах?
- Не знаю. По-разному говорят: одни, что на 10 тысячах слонов, на ста тысячах, другие, что на одном. Земля лежит на разных вещах.
- Вы откуда это слышали? Или в книгах прочитали?
- Слышала.
|
|
Космический брак
|
- Та тэнгэр эцэг, газар ээж гэж сонсон уу?
-Тэгж ярьдаг. Тэнгэр газаргүй бол хүн амьдарч чадахгүй. Хүчилтөрөгчгүй болно. Аливаа юм ээжээс л эхэлдэг болохоор дэлхий ээж гэдэг. Бид тэнгэрээс чөлөөтэй сайхан амьсгалж байна гэдэг нь тэнгэр эцэгтэй холбоотой. Газар, тэнгэр хоорондоо хүйн холбоотой.
- Тэнгэр газар хоёр хамт байж байгаад салсан тухай сонссон уу?
- Мэдэхгүй.
|
- А слышали вы, что небо (тэнгэр) - это отец, а земля - мать?
- Да. Без неба и земли человек жить не сможет. Не будет кислорода. Все берет начало от матери, поэтому землю называют матерью. А то, что мы берем из неба воздух и дышим свободно, связано с небом-отцом. Небо и земля связаны родством.
- Слышали о том, что небо и земля были вместе, а потом разделились?
- Нет.
|
|
Луна
|
- Сарны дүрс, саран дээр юу байдаг тухай домог мэдэх үү?
- Сонсоогүй. Миний багад тийм юм их ярьдаггүй байсан.
|
- Знаете легенды о том, что на луне есть какие-то образы?
- Не знаю. Когда я была маленькой, о таких вещах много не рассказывали.
|
|
Антропогенез
Эрлик
Летучая мышь
|
- Анхны хүн юунаас үүссэн бэ?
- Сармагчинаас үүссэн. Эхлээд сармагчин дөрвөн хөллөж байгаад дараа нь хоёр хөлтэй болсон гэж ярьдаг.
- Эрлэг хүнд амь өгсөн гэж сонссон уу?
- Үгүй.
- Эрлэг гэж юу вэ?
- Эрлэг гэж байхгүй.
- Эрлэгийн тухай домог мэдэх үү?
- Эрлэг номун хааны тухай мэдэхгүй.
- Эрхий мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Та сарьсан багваахайны домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Откуда появился первый человек?
- От обезьяны. Сначала обезьяны ходили на 4 ногах, а потом стали на 2-х.
- А о том, что людям дал жизнь Эрлик, слышали?
- Нет.
- Что такое Эрлик?
- Эрлика нет.
- Знаете легенды об Эрлике?
- Легенды об Эрлик Номун-хане не знаю.
- Знаете легенды о летучей мыше?
- Нет.
|
|
Беседа
|
- Та ач олон уу?
- Долоон ачтай. 5 нь хүү хоёр нь охин.
- Үлгэр домог мэддэг настан байна уу?
- Пүрэвжав гэж хүн юм мэднэ. Хоёр Пүрэвжав байна. Нэг нь хөдөө хол байна. Баттөр гэж Өрхөтөд байдаг. Эндээс 15-16 км хол. Баттөр домог үлгэр гоц мэднэ. Надаас дүү хүн. Цээжтэй. Гайхалтай хүн. Мэдэхгүй юм байхгүй.
- Баттөр үнэн гайхалтай хүн. Гоё домог мэддэг хүн гэж байх юм. Тэр хэдэн хүнтэй тэнцэх сайхан юм ярьна. Хамгийн чухал хүн. Хамт яваад хамт ирье. Өглөө эрт очвол Баттөр гэртээ байна. Хүүхэд нь энд мах зарж байгаа.Баттөр уг нь Ринчинлхүмбэ сумын дархат хүн. Одоо Хатгалд байгаа юм. 60 гаруй настай. Юм мэдэж авúя гэвэл тэр хүнтэй л заавал уулзах хэрэгтэй.
- Өөр ямар хүн байна.вэ?
- Хоёр Пүрэвжав байна. Төв дээр нэг нь нөгөө нь Чулуутад байна. Өрхөтөд очиход Гармаа гэж Билигдэмбэрэл гэж хүн байна.
|
- У вас много внуков?
- 7 внуков – 5 мальчиков, 2 девочки.
- Есть тут старики, которые знают сказки и легенды?
- Пурэвжав кое-что знает. Есть два Пурэвжава. Один живет далеко в худоне. В Урхоте живет человек по имени Баттур. Отсюда 15–16 км. Баттур знает много сказок. Младше меня. Но память хорошая. Удивительный человек. Нет ничего, чего бы он не знал.
- Баттур действительно удивительный человек. Бывают же люди, которые знают замечательные легенды. Он может рассказать столько, сколько несколько людей не расскажут. Очень редкий человек. Поедем вместе. Если поехать рано утром, Баттур будет дома. Его сын здесь мясо продает. Вообще-то Баттур - дархат из сомона Ринчинлхумбэ. Сейчас он в Хатгале. Ему больше 60. Если хотите что-то узнать, надо обязательно встретиться с ним.
- А кто еще есть?
- Есть два Пурэвжава. Один живет в центре, другой в Чулуте. Если поедете в Урхот, там есть Гарма, есть Билигдэмбэрэл.
|
|
Летучая мышь
|
- Сарьсан багваахайны тухай домог мэдэх үү?
- Янз янзын юм л байдаг. Сайн мэдэхгүй.
|
- Знаете легенды о летучих мышах?
- Всякие есть. Хорошо не знаю.
|
|
Цаган-сар
|
- Цагаан сараар гэрийнхээ тотгон дээр гурван мөс тавьдаг. Тэр тухай та мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- На Цаган-сар на притолоку юрты кладут три куска льда. Знаете что-нибудь про это?
- Не знаю.
|
|
Пила над дверью
|
- Биднийг өнгөрсөн жил Өвөрхангай аймгаар явж байхад айлууд хаалганыхаа унинд хөрөө хавчуулсан байсан ямар учиртай юм бол?
- Гадны аюулаас хамгаалдаг. Энд бас униндаа хавчуулдаг. Хорлол, хараал, муу бүхнээс хамгаалуулах гэж тавьдаг юм.
- Тэр муу зүйл хийдэг сүнсний нэрийг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Хөрөө хавчуулахгүй бол яах вэ?
- Тэр сүнс нь юу ч хийж болзошгүй. Хэлж мэдэхгүй.
|
- Когда мы в прошлом году ездили по Убурхангайскому аймаку, некоторые люди закладывали пилу за уни. Не знаете, почему?
- Это они защищаются от опасности извне. И здесь закладывают за уни. Для защиты от вреда, харала, от всего плохого.
- Вы знаете, как называется тот плохой дух, который приносит вред?
- Не знаю.
- А если не заложить пилу, что будет?
- Этот дух может сделать что угодно. Не могу сказать.
|
|
Харалч и харал
|
- Хараалч гэж ямар хүн бэ?
- Хүнийг есөн өнгөөр хэлж хараадаг хүнийг хараалч хүн гэдэг. Амнаас гарч байгаа үг бүр нь харааж байдаг хүн байдаг л юм.
- Хараал гэж юу вэ?
- Хүнийг муу муухайгаар хэлдэг. Хараадаг муу үгс байна.
- Загнах хараал уу?
- Үгүй.
- Эхнэр, нөхөр хэрэлдэхэд хэлдэг үг хараал уу?
- Үгүй. Зүгээр л маргаж байгаа юм. Зориуд хүнийг муу байгаасай гэж цус нөж гэж эвгүй хэлдэг үг нь хараал юм.
- Би хүн рүү хараад уурлаад хэлбэл хараал уу?
- Муу юм хэлэхгүй бол хараал биш.
- Ялгаа нь юу вэ?
- Хараалыг лам хүн x бөө хүн xийнэ. Айхавтар хорлож хийдэг үйл юм.
- Та хийж чадах уу?
- Мэдэхгүй.
|
- Кто такой харалч?
- Харалчем называют человека, который проклинает другого по-всякому. Есть такие, у которых каждое слово, которое вылетает изо рта - харал.
- А что такое харал?
- Говорить о человеке очень плохо. Есть специальные слова, которыми проклинают.
- Ругать это харал?
- Нет.
- Когда муж с женой ругаются, они говорят харалы?
- Нет, они просто спорят. Харал это нехорошие слова - кровь, сгусток крови (нуж), особые неподобающие слова.
- Если я посмотрю на человека сердито и скажу что-то - это харал?
- Если не скажите плохих слов, то это не харал.
- А какая разница?
- Харалы говорит лама или шаман. Они могут нанести ужасный вред.
- А вы можете?
- Нет.
|
|
Мангас
|
- Та бага байхдаа мангасуудын тухай домог сонсож байсан уу?
- Сайн мэдэхгүй. Баттөмөр л ярих шиг болно доо.
|
- Когда вы были маленькой, вы слышали легенды о мангасах?
- Хорошо не знаю. Это вам Баттумур расскажет.
|
|
Рах
|
- Нарыг залгидаг Раахын тухай сонссон уу?
- Янз янзын л юм ярьдаг юм.
|
- Слышали о Раху, который проглатывает солнце?
- Всякое рассказывают.
|
|
Шулмас
|
- Шуламын тухай сонссон уу?
- Сонссон, Ярих юм алга.
- Шуламыг харж болох уу?
- Болохгүй байхаа.Юу ч байдаг юм. Гэхдээ байгаа л юм.
|
- А о шуламах слышали?
- Слышала. Рассказать ничего не могу.
- Можно увидеть шулама?
- Наверное, нельзя. Да и есть ли что-то? Кажется, все-таки есть.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус савдаг, уул, усаа тахиж шүтэх тухай. Буруу юм хийвэл лус яах вэ?
- Мод буруу огтловол лус хилэгнэнэ. Мөргөж гуйж залбирч авахгүй бол болохгүй
- Энэ нутгийн уул усны лус савдагт мөргөх ёстой юу?
- Зүгээр. Тийм мөргөдөг уул ус байхгүй.
- Мөргөж шүтэхгүй бол болохгүй аюултай газар байхгүй юу?
- Ердийн л уул ус. Мөргөх шаардлагагүй. Хүн мод буруу газраас огтлох, загас барихад лус уурлаж, хорлол хийдэг.Лусын хорлол болдог.
- Лус нь тэр газрын эзэн гэсэн үг үү?
- Тийм. Эзэн нь гэсэн үг.
- Хөвсгөл далай эзэнтэй юу?
- Тахидаг шүтдэг газар бүр эзэнтэй.
|
- Расскажите о Лус-савдаках, о поклонении горам, рекам. Если сделать что-то неправильное, что сделают Лус-савдаки?
- Когда рубят деревья, которые нельзя рубить, лусы сердятся. Тогда не помолиться, не попросить нельзя.
- В ваших местах нужно поклоняться Лус-савдакам?
- Да нет. Гор или рек, которым поклоняются, нет.
- Нет таких мест, которым нельзя не поклоняться?
- У нас обычные горы и реки. Нет необходимости поклоняться. Когда люди рубят деревья в неправильных местах, когда ловят рыбу, лусы сердятся и наносят вред. Тогда бывает вред от лусов.
- Лус - это хозяин какого-то места?
- Да, хозяин.
- У озера Хубсугул есть хозяин?
- Хозяин есть у каждого места, которое почитают.
|
|
Бурэн-хан
|
- Эзэн нь нэртэй юу?
- Нут | |
